ململانەی دەروداروسێكانی عێراق؛ توركیا، ئێران و وڵاتانی عەرەب، لە دوای ڕووخانی ڕژێمی صدام حسێن-ەوە، بەتایبەتی دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە كۆتایی 2011، لەسەر بەرژەوەندو جێ نفووز، بەرچاوتر بووە. چ لەساتەوەختی هەڵبژاردنی گشتیی 2010 و چ دوای ئەوەش، نوێنەرانی هەردوو پێكهاتەی شیعەو سوننە، بەم یان بەو ڕادەیە شنگ و بڕستیان، لەو ململانێیەی ئەو وڵاتانە وەرگرتووەو بەڕاستی بوونەتە بەشێك لە بەرژەوەندیی ئەو دەوڵەتانە...
لەناو ئەو هاوكێشە ئاڵۆزو تەوەر و تەوەركارییەدا، عێراق وەكو دەوڵەت، ئاڵقە لاوازەكە بووەو گەلانی عێراق باجەكەیان داوەو تووشیان بووە بە تووشی دەوڵەتێكی فاشیل. عێراق هەندەی دەوڵەتێكی كارتێكراو بووە نیو هێندە كارا نەبووە لەو هاوكێشانەدا. ئەوەی زێتر عێراقی كزو نابودتر و بە پاشكۆ كردووە، هەر پێكهاتەیەكی ناو عێراق، لەبەر سەروەت و سامانی زۆری نەوت و گەندەڵی، لەبەر بێ متمانەیی سیاسی نێوان نوخبەی سەركردایەتی، لەبەر دابەشبەندیی لەمێژینەو قووڵی مەزهەبی و ئیتنی و سیاسیی پێكهاتەكان، بۆ ڕاستكردنەوەی باری خۆی، ڕووی لە دەوڵەت و تەوەرێكی پێچەوانەی پێكهاتەكەی تر كردووە. ئەمەش وایكردووە شتێك بەناوی هەڵوێستی یەكگرتووی عێراقی نەمێنێ و وێناچێ عێراق، لەبەرانبەر پێشهاتەكانی بەرودواشدا یەكگرتوو بێت.
دیموكراسی لە وڵاتێكی دەسكردی وەك عێراق، لە واهیمەیەك زێتر نەبووەو نییە و نەیتوانی تا سەر بەردەوام بێت، چونكە هیچ زەمینەیەكی نییە. دیموكراسی و میكانیزمەكانی بەو شێوەی تا ئێستا بەڕێوەچوون، سەقامگیری و تەناهیان لەگەڵ خۆیاندا نەهێناوە. چونكە دوای 80 ساڵ لە بێدەنگكردن، پێكهاتەكانی ناو قەوارە دەسكردەكەی عێراق، دوای 2003 بەئاگاهاتوونەتەوە و خۆیان بەرجەستەكردووەو بەرژەوەندییەكانی خۆیان ڕەپێش خستووەو ئامادەنین بیكەنە قوربانیی بەرژەوەندییەكی ساختە لەناو قەوارەیەكی دەسكردی بەزۆر پێكەوەلكێنراودا.
هەوڵدرا، دیموكراسی، لە زۆرینەو كەمینەوە، بگوازرێتەوە بۆ تەوافووق و شەراكەت و لەسەر ئەو بنەمایە عێراق بۆ ماوەیەكی تریش وەكو دەوڵەت بهێڵدرێتەوە. دەستوورێكی بۆ داندرا كە هەموو كەس قسەی لەبارەوە دەكات و كەم كەس و لایەنیش ئیلتیزامی پێوە دەكات، عێراق، قەیرانێكی ستراكتوری هەیە و لەسەرەوە پینە ناكرێ و دیموكراسی ڕاستەقینەی تێدا پێڕەو بكرێ، دوا مەنزل جیابوونەوەی ڕێژەیی پێكهاتەكان و هەڵوەشاندنەوەی عێراقە وەكو دەوڵەتێكی یەكگرتوو...
قسە لەسەر سیناریۆكان دەكرێ؛ سیناریۆی توركی، سیناریۆی ئێرانی، سیناریۆی سعودی و هیتریش.. ئەوەی سیناریۆی نەبێ عێراقییەكان خۆیانن.. چونكە چ كۆیان دەكاتەوە جگە لە هەندێ بەرژەوەندیی ئابووری و لەوەی كە لەناو یەك دەوڵەتدا دەژین...
شیعە، هەرچەندە سەرژمێری لە عێراق نەكراوە، لێ بە مەزەندە لە 50% ی دانیشتوان زێترن و لە دوای 2003-ەوە كە بە پاڵپشتی كورد، لە ڕێگەی میكانیزمی هەڵبژاردنەوە، حاكمیەتی عێراقیان بۆ ساغ بۆوە، نەكاران عێراقییەكان هێوربكەنەوەو دڵنیاییان بدەنێ و نموونەیەكی جیاواز لە 80 ساڵی ڕابردوو، كە مەزهەبی سوننە باڵادەست و هژمونی خۆی بەسەر شیعەمەزبان و هژمونی عارەبانی بەسەر كورددا سەپاندبوو، نیشان بدەن و دابەشبەندییەكەیان قووڵتر كردەوە و تەنانەت ڕێگربوون لە دروستبوونی هەر هەرێمێكی تری فیدراڵی چ لەناوچەی سوننەنشین و چ لە ناوچەی شیعەنشیندا و خولیا و مەیلی سانترالیستیی توندو خۆسەپێنەرانەیان نیشاندایەوە.
رەنگە سیناریۆی توركی وەك هەندێ نووسەری تورك چ مانگێك لەمەوبەر ئاماژەیان بۆ كرد، ئەگەر نەكارێ عێراق بەیەكگرتوویی بهێڵێتەوە، ئەوا ڕەنگە زێتر مەیلی بەلای كۆكردنەوەی سوننەكان بە كوردیشەوە هەبێت لەناو هەرێمێكدا، لەبەرانبەر هەرێمی شیعەنشیندا بەتایبەتی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەشار ئەسەدی دۆستی ئێران...لەبەرانبەردا، ئێران كە تا ئێستا، یاریزانێكی بەهێزی پشت پەردە بووە لە ئاراستەكردنی پرۆسەی سیاسی بە قازانجی شیعەكاندا، ڕوون نییە چ دەكات؛ داخوا لەگەڵ سیاسەتی جێگۆڕكێی ئەم سەركردەی شیعەیە بەوی تریان، یان لەگەڵ ڕێكخستنەوەی عێراقە، كە پەراوێزێكی زۆرتری بەشداریكردن بە كوردو سوننەكان بدرێ و جڵەوی ئەو سیاسەتەی لاباڵی دەستڕۆیشتووی ناو شیعە بگرێ كە ڕووی لە سانترالیزمێكی توندو بەهێزەو تا ئێستا ڕێگر بووە لە بەفیدراڵیكردنی عێراق...یان ئێران چاوەڕێی ساغبوونەوەی ستاتۆی سوریا و ئەودەمە دەكات كە شەڕ بەر دەركەی دەگرێ!
لەم نێوەدا، كورد، تا ڕادەیەك لە دوای 2003-ەوە، هەوڵی داوە دەوری بەڵانس بگێڕێ لە عێراقدا و پرۆژەی نەتەوەیی خۆیشی فەرامۆش نەكات. لەم سیاسەتە چەند قازانج یان زیانی كردووە، ئەوە دەكرێ ببێتە بابەتی گفتوگۆ یان لەمەودوا چ بكات لەكاتێكدا تەوەربەندیی ناوچەكە، هەردوو پێكهاتەی شیعەو سوننەی پەلكێشی ناو ململانێیەكان كردووەو پرۆسەی سیاسی عێراق-یش بەگشتی كەوتۆتە بەر حوكمی ئەو ململانێیەو دەرهاویشتەو ئاكامەكانی.. كورد داخوا دەتوانێ خۆی بەدوور بگرێ، هەندێ كەس و چاودێر پێیانوایە نا. كورد، ڕاستە بەشە هەرە زۆرەكەی سوننەمەزەبە، لێ كێشەو پرۆژەی ئەو، نەتەوەییە نەك مەزهەبی، چونكە لە عێراقی 1921-2003 كە سوننە حوكمڕان بوون، زۆرترین بەڵاو كارەسات بەسەر كوردا هاتووە.. بۆیە پێموانییە، كورد و سەرانی كورد، كێشەو پرۆژە نەتەوەییەكەیان لەناو پرۆژەیەكی هەرێمایەتیی سوننەدا، ون بكەن و هەرێمەكەیان بكەنە شەڕگەو جێگەی ساغكردنەوەی ململانە كۆنە- نوێیەكەی سوننە- شیعە، عوسمانلی- ئێرانی...بۆیە تا بۆیان بكرێ لەگەڵ پاڵنانی پرۆسەی سیاسین لە عێراقدا، بە ئاقاری بە فیدرالیكردن و نا مەركەزییەت و دابەشكردنەوەی عادیلانەی سەروەت و سامان و دەسەڵاتەكان...لەم نێوەشدا، دەسپێشكەری بە ئاقاری كرانەوە و خاوكردنەوەی گرژییەكان، بەدەست شیعەكانەوەیە كە پێموانییە ئێران پێی خۆش بێت لەسەر سنووری وڵاتەكەی گرژی و تێكهەڵچوون بێتە كایەوە و كورد لە دەوری بەڵانسگێڕی خۆی بكەوێ...