وڵاتی عیراق لە ماوەی نێوان ساڵانی 1921ــ2012 شەش ڕژێمی سیاسی بەخۆیەوە بینیوە، هەر لە ڕژێمی پاشایەتییەوە(1921ــ1958) دەستی پێكردووەو پێنج كۆماری تری بەدوادا هاتووە، یەكەمیان لە نێوان ساڵانی 1958ــ1963، دووەمیان1963ــ1968، سێیەمیان1968ــ2003، پێنجەمین كۆماریان لە ساڵی 2003وەو تا ئێستاش بەردەوامە...!
لە ساڵی 1926 بە پێی بڕیارێكی ئەنجوومەنی كۆمەڵەی گەلان و لە ڕێی نامە ئاڵوگۆڕكێیەكانی نێوان ئەنجومەنەكەو فەیسەڵ پاشای یەكەمین و ئەنجوومەنی وەزیرانی عیراقییەوە، ویلایەتی موسڵیش خرایە سەر عیراق كە لە دوتوێیاندا كۆمەڵێك پابەندبوون بۆ زامن كردنی مافەكانی گەلی كورد هەبوون و ئەو پابەندبوونانە وەك سەرە سۆدرە خرانە ئەستۆی حكومەتی عیراقییەوە تا لە بەرژەوەندی مافەكانی گەلی كوردا بن و حكومەت بۆیان جێبەجێیان بكات، ئەو كات ویلایەتی موسڵ بریتی بوو لە كەركوك و موسڵ و سلێمانی و هەولێر.
بەڵام حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عیراق بە رێكەوتنەكان و وادەی بەڵێنەكانەوە پابەند نەبوون، چ لە ماوەی فەرمانڕەوایەتی پاشایەتی یان لە ماوەی دەوڵەتی مونتەدەب كەلە لایەن بەریتانیەكانەوە بڕیاری لێ درابوو، هەروەها پابەند نەبوون بە بەڵێنەكانی تریانەوە كە یەكێتی خاك و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی تێدا دەسەلمێنرا، لەو كاتانەوە كێشەی كورد رۆژ دوای رۆژ زیاتر پەرەی دەستێنا، هەر لە سەردەمی پاشایەتییەوە كە بە بەڵێنەكانەوە پابەند نەبوون و لە ئاكامدا بۆ چەوسانەوەی گەلی كورد چەكیان خستە كار تا بیانتاوێننەوە، ئەمەش بووە هاندەرێك بۆ خەباتی هاوبەشانەی كوردو عارەب لە پێناوی ڕووخاندنی ڕژێمی پاشایەتی و دامەزراندنی یەكەمین كۆماری عیراقیدا..
ئومێد دەكرا لەوەی لە یەكەمین كۆماری عیراقیدا رۆڵێكی بەرفراوانتر بۆ داوا ڕەواكانی گەلی كورد فەراهەم بێت، دوای ئەوەی لە دەستووردا بە فەرمی ددان نرا بە بوونی كوردا نەك وەك نەتەوەیەك و بەس، بەڵكو وەك برا بەش لەم نیشتمانەداو تا هاوزای كوڕان و كیژانی تری ئەم وڵاتە مافی یەكسانیان بۆ دەسەبەر بكرێت، بەڵام بەردەوامبوون و مانەوەی هێزەچەكدارەكانی عیراق بەسەر كورسی دەسەڵاتەوەو نەگەڕانەوەیان بۆ سەربازگەكانی خۆیان و پێنەبەخشینەوەی دەسەڵات بە هێزە سیاسییە مەدەنییەكانی عیراق، هەموو ئەمانە رێگەیان نەدا بە دروست بوون و پەرەسەندنی ژیانی دەستووری و پەرلەمانی و دیموكراتی و نەیانهێشت مافە ڕەواكانی گەلی كورد زامن بكرێن، بۆیە پاڵی نا بەو گەلەوە تا شۆڕش بەرپا بكەن، ئەوەش سەرەتای كۆتایی حوكمەكانی عیراق بوو كە لە شوباتی ساڵی 1963 لەسەر دەستی بەعسیی و نەتەوەییە فاشستەكان و بە پاڵپشتی هێزە ئاینی و دەرەبەگ و بازرگانەكان و هەروەها بە بەشداربوونی ڕاستەوخۆی سەركردایەتی كوردەوە، ەسەر ئەو بڕوایەی (وژمنی دوژمنەكەم هاوڕێمە) تەخت و تاراجی ڕژێمی یەكەمین كۆماری ڕووخێنرا!
ئەم هاوڕێ بەعسیە نەتەوەییە ساختەكارانەی دوای ئەو ڕژێمە هاتن و ئەوانیش لە بەرانبەر گەلی كورد بە بەڵێنەكانی خۆیانەوە پابەند نەبوون، بەڵكو جەنگیان لە دژی ئەم گەلە ڕاگەیاند، ئەوەش سەرەتای كۆتایی ئەوانیش بوو بۆ حزبی بەعس، كاتێك لە تشرینی دووەمی ساڵی 1963 كۆتایی بەو كۆمارە بەعسییەش هات تا دواتر كۆمارە ڕاستڕەوەكەی سێیەمین دامەزراو ئەویش بە ڕۆڵی خۆی هاوتای بەعسییەكان لە دژی گەلی كورد شەڕیان بەرپاكردەوە، دیسانەوە هێزە فەرمانڕەوایەكان یەكەمین بزماریان بە تابووتی ڕژێمە شۆفینستەكەی خۆیانەوە داكوتا، دیموكراتیەت و ژیانی دەستوورییان نەهێشت، ئەو ڕژێمەش لەسەردەستی هاوپەیمانەكانی پێشووی خۆیان و لە 17ی تەمووزی ساڵی 1968 ڕووخێنران و ئینجا ڕژێمی دووەمی بەعسی دامەزراو لە چوارەمین كۆماری عیراقدا بە دوژمنایەتیی كردنی دیموكراتیەت و ستەمكارانەو بە ترس و بیمێكی زۆرەوە سەری لە هێلكە جوقا، ئەم ڕژێمەش لە ناوەوەو دەرەوە زنجیرەیەك جەنگی یەك لە دوا یەكی بەرپاكردو تاوانەكانی ئەنفال و بە عارەبكردن و بەزۆر كۆڕەوپێكردن و دەربەدەركردنی گەلی كوردو جینۆسایدی هەڵەبجەی خوڵقاند، هاوشێوەی حوكمی پاشایەتی ئەم كۆمارە بۆگەنەش لە ژێر زەبری ئاگرپژێن و لێدانەكانی هاوپەیماناندا داڕما، دوای ئەوەی هەموو هێزەسیاسیەكان و گەلی عیراق وێڕای قوربانی و خەباتی بێوچانیان لە دژی ئەم ڕژیمە سەركوتكارە نەیانتوانی بیڕووخێنن، لە ناو خۆڵەمێشی ئەو ڕژێمە فاشستە خوێنڕێژەدا پێنجەمین كۆمار لە نیسانی 2003 و لە ژێر سایەی داگیركاریی ئەمەریكی و بەریتانیایی دامەزرێنرا، لەسەر بنەمای هاوپەیمانێتی ئیتنی و ئایینی و مەزهەبی، بە پێی موحاسەسەی تایەفەگەری و ئیتنی تا ئێستاشی لەگەڵ بێت ئەم ڕژێمە سیاسیەی ئێستا درێژەی هەیە..
بەهۆی ئەو میتۆدە تایەفەگەرییەی لە چوار حكومەتەكەی پێشوەوە بۆ كۆماری پێنجەم بە میرات مابۆوە، ئازادییە گشتییەكان هەمووی قۆرخكرابوو لە لایەن دیكتاتۆریەتێكی ڕاستەوخۆی فاشستەوە، ئێستاش ڕەوڕەوەی حوكم لە ژێر سایەی تاقانە حزبێك و تاقانە كەسایەتییەكدایە كە كۆنترۆڵی كۆمەڵگەو دەوڵەت و پارەو سامانی كردووەو دەستوور پێشێل دەكات..
ئەگەرچی مەترسی ململانێی تایەفەگەری هەڕەشەیەكە بۆ یەكبوونی كومەڵگەو گواستنەوەی ململانێیەكەیە بەرەو تاكە تاكەی ئەندامانی كۆمەڵگەو هێزە چەكدارەكان و دامودەزگاكانی دەوڵەتیەوەو زەمینەش بۆ جەنگێكی تایەفەگەریی و ئەهلی خۆش دەكات، بەڵام ئەم گرژی و ململانێیەی ئەم دواییەی لەنێوان حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێمی كوردستان دروست بووە هەڕەشەیەكی ڕاستەوخۆیەو لە شێوەی ململانێیەكی نەتەوەیی نوێ و مەترسییەكی گەورەترە بۆ كۆماری پێنجەمین..
دیارە سەرۆك وەزیرانی ئێستای عیراق بڕوای بە خۆی هێناوە كە هێزێكی ناوخۆیی و هەرێمایەتی وای لە پشتە بتوانێت بارستایی ململانێ لە بەرانبەر حكومەتی هەرێمی كوردستان و هێزە دیموكراتخوازەكانی عیراقی جڵەوگیر بكات و لە بەرژەوەندی خۆیدا بیسوڕێنێت، بۆ ئەوەش پشتی بەستووە بە هەژموونی خۆیەوە لەسەر سوپای سەربازی و هاوپەیمانێتی هەڵوەشاوەی شیعیی لە لایەك و هەروەها هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئێران وەك تایەفەگیرییەكی سیاسی لە لای ترەوە، دەكەوێتە ناو هەڵەیەكی كوشندەی وا، كە هەموو كۆمەڵگەی عیراقی پێوەی زیانمەند دەبن، چەندین حكومات و ڕژێمی یەك لە دوای یەك داتەپیون كاتێك پشتیان لە یەكێتی نیشتمانی عیراقی كردووە، یان كاتێك ئازادییەكان و ژیانی دیموكراتییان پێشێل كردووەو مافەكانی گەلیان ژێر پێ ناوە، چونكە ململانێ و دوبەرەكێی تایەفەگەری و نەتەوەییان وروژاندووە، هەمان چارەنووس چاوەڕێی هەر فەرمانڕەوایەتییەكی تر دەكات گەر بە هەمان سیاسەتەوە بیەوێت زیان بە بەرژەوەندییەكانی گەلی عیراق بگەیەنێت، بۆیە پێویستە هەمووان بەرەنگاری ئەو شێوازەی سیاسەت ببنەوە..
سیاسەتەكانی ئێستای مالیكی تەنیا زیان بە خۆی و ماڵباتی شیعی و تەنیا زیانیش بە توێژێكی ناو كۆمەڵگەی عیراقی ناگەیەنێت، بەڵكو زیانەكەی تەشەنە دەكاتە ناو هەموو خانەیەكی گەلانی عیراقەوەو جۆرەها دوژمنایەتی بۆ هەمووان دروست دەكات، ئەمە سیاسەتی (كەری بۆز حەزی بە تۆپینی خۆیی و زەرەری ساحێبێتی)یە، ئەمەش بۆ عیراق و گەلەكەمان كەس پێی رەزامەند نابێت، مالیكی زۆر كەسانی هەڵەشەی دامەزراندووە تا بە دەنگی بێزراوەوە بەرگری لەو پرسانە بكەن كە پێویست ناكات بۆ هیچ كەسێكی عاقڵ تێیدا گەمە بە ئازادییە گشتییەكان و مافە مەدەنییەكانی گەلی عیراق و هێزگەلە نیشتمانیەكەی ئەم وڵاتە بكات، كۆنترۆڵ كردنی هەر سێ دەسەڵاتیش وڵاتەكەی پەلكێشی ناو گرفتانێكی زیاتر كردووەو بارودۆخی عیراق زیاتر دەئاڵۆزكێنێت، پێویستە لێپرسنەوە لە بەرپرسانی ئەو سێ دەسەڵاتە بكرێت، داخۆ بۆچی دەهێڵن دەست وەربدرێ لە ئەرك و دەسەڵاتەكانیان؟!
ئەزموونی دەیان ساڵە نیشانمان دەدا كە دەست پێكردنی هەر ململانێیەك لەگەڵ گەلی كوردو هێزە سیاسییەكانی كوردستان دەرئەنجام نەهامەتی بۆ هەموو گەلی عیراق و ئابووری وڵاتەكەو پێشكەوتنەكەی لێ كەوتۆتەوە، لەبەر ئەوە ئەركێكی نیشتمانی سەرشانی هەموو لایەنەكانە بیرێك لە چارەسەری ئەم بارە ناهەموارە نوێیە بكەنەوە كە ڕەهێڵ و فاكتەرە نەتەوەییەكان لەگەڵ ئاینی و مەزهەبی و سیاسییەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بەناو یەكدا چوون..
سوكایەتی كردن بە مەسەلەی كوردو ڕاگەیاندنی ململانێ دژ بە گەلی كورد خۆكوژی بووە بۆ هەموو ڕژێمەكانی پێشووی عیراق خۆكوژیش دەبێت بۆ هەر ڕژێمێك كارێكی وا بكات، ئەوەی ئەمڕۆ تێیدا دەژێین سووربوونە لەسەر ئەوەی كەحكومەتی بەغدا دەیەوێت بە هەمان ڕێی داخراودا بچێتەوە، چ لە هەڵوێستیدا بەرانبەر كوردو یان بەرانبەر لایەنەكانی تری وەك لیستی عیراقیە، لە دەروەستێكی تەسكی تایەفەگەرییەوە..
ئەركی سەرشانی كۆمەڵگە، خۆڕزگاركردنیانە لە موحاسەسەی تایەفەگەری و وەرچەرخانیانە بەرەو پرۆسەی هاووڵاتی بوون و ڕووكردنیانە لەحزبە نائاینی و دوورە مەزهەبیی و تایەفەگەرییەكان، تا ئەوەش وەدیدێت پێویستە ڕێگەچارەیەك بۆ گرفتەكانی ئێستا بدۆزرێنەوە ئەوەش لە ڕێی كۆنگرەیەكی نیشتمانیەوە كە بڕیارە هەموو هێزە سیاسییەكانی عیراقی بێ ئیستیسنا تێدا بەشدار ببن بۆ دانانی بنەمای هاوچەرخ و نوێی فەرمانڕەوایەتی و دوورخستنەوەی هەژموونگەرایی كردن بە سێ دەسەڵاتەكەوە لە ڕێی دەسەڵاتی جێبەجێكارەوە، هەروەها پێویستە چاویش بخشێنرێتەوە بە لیستی كارە هاوبەشەكانی هەردوو حكومەتی بەغداو هەولێرو دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشە هەڵپەسێراوەكان لە ڕێی دانوستاندن و هەوڵدان بۆ چارەسەری گرفتەكانی ئێستاو دوانەخستنیان تا زیاتر نەئاڵۆسكێن بەسەر یەكتردا، وەك چۆن ئێستا لە لایەن سێ حكومەتی یەك لە دوا یەكەوە ئاڵۆسكاون..
بەداخەوەم بۆ ئەوەی كە دەڵێم هیچ متمانەیەكم بە توانای سەرۆك وەزیرانی ئێستا نەماوە لە چارەسەردۆزینەوەو لێكتێگەیشتن و پاڵنانیدا بە پرۆسە سیاسیەكەوە بەرەو ئاڕاستە ئیجابیەكەی ڕزگاركردنی عیراق لەو دەرئەنجامە ناهەموارەی چاوەڕوانكراوە، هەروەها پێویستە لەسەر حكومەتی نوێی هەرێمی كوردستان رێگەچارەی نوێ بدۆزێتەوە بە بێ ئەوەی گرژی دروست بكات و چارەسەری كەموكورتی و هەڵەكانی پێشوویش بكات و یەكبوونی جەماوەری و سیاسی ناو هەرێمی كوردستان وەدیبهێنێتەوە..
هەروەها وەدیهێنانی یەكێتی هێزە دیموكراتیەكانی سەر ئاستی عیراق زامن بكات كە زامنكەری تەواوی ئازادی و دیموكراتی و مافە نەتەوەییەكانی هەموو عیراقی لێ دێتە دی، لە حاڵەتی نەتوانینی هاوپەیمانی كوردستانی و هێزە دیمكراتخوازەكاندا لە گەیشتنیان بە چارەسەریی كردارەكی گرفتەكانی ئێستای عیراق و سووربوونی مالیكی لەسەر پیادەكردنی ئەم سیاسەتەی ئێستای لەسەر لاوازكردنی ژیانی دەستووری و ئازادییەكان و دیموكراتیەت و كاری هاوبەشیدا، پێویستە لەسەر هاوپەیمانی كوردستانی بەلای ئەو هێزانەی تردا وەرچەرخێت كە داوا دەكەن هەڵبژاردنی گشتی پێشوەختە لەم ساڵدا ئەنجام بدرێت لە پێناوی دامەزراندنەوەی فراكسیۆنی فراوانتری سیاسیدا كە دوور لەبنەمای تایەفەگەری بونیاد بنرێت، ئەمە باشترین چارەسەرو نزیكترینیانە لە واقیعەوە بۆ ئەوەی بەرەنگاری ئەو دابڕان و لێكترازانە بێتەوە كە كەوتۆتە ناو كیانی گەلی عیراقەوە، بە هیوای یەكبوون و یەكڕیزی سیاسی تازەی دوور لە هاوپەیمانی تایەفەگەرییەوەین تا پرۆسەی سیاسی ناو عیراق و پێشكەوتنی وڵات و رۆحی هاووڵانی بوونی ئازادانەوە یەكسانخوازی لەمە زیاتر نەكەوێتە مەترسییەوە..