توێژەران جەخت دەكەنەوە لەسەر ئەوەی پێگەی جیۆگرافی نەتەوەو گەلانی دنیا رۆڵێكی باڵا دەگێڕن لە پێكهێنانی خەسڵەتەكانی مرۆڤدا، هەروەها لە هاوشێوەیی خەسڵەتە جەستەییەكانیاندا هەمان ڕۆڵ دەگێڕن، بەوچەشنەی كە ژینگەی دەوروبەرەكەیان كاریگەری لەسەریان دەبێت. هاوشێوەیی بەرزو نزمایی زەوی و جیاوازیی لە پلەكانی گەرما و چەشنی ژیانی دانیشتووان هەموویان لە دەرهاویشتەكانی پێگەی جیۆگرافیایین، هەموو ئەمانە بۆ بەردەوامێتی دانیشتووانیان ڕۆڵێكی كاریگەرانە دەگێرن..
لە لایەكی ترەوە پێگەی جیۆگرافیای كراوە بۆ گەلان هاوبارگەیی كۆمەڵایەتی و ئابووری لە نێوان كۆمەڵگەكان زیاتر دەكات، گەلانی دابڕاوو پەراوێزخراو دوور دەبن لە باشییەكانی ئەو هاوبارگەبوونە، ئەم كاری خۆبەدوور ڕاگیرانە وا لە هەر گەلێك دەكات توانای كەمتر بێت لە گۆڕینی چەشنی زیندەگی و خەسڵەتە شارستانیەكاندا، لەگەڵ هەموو گۆڕانكارییەكانی كە هاوكوفی مێژووی تازەو هاوچەرخ دەبێتەوە، بە تایبەتی ئەو گۆڕینانەی پێوەندارن بە تەكنەلۆژیاو بوارەكانی گواستنەوەو پێوەندییەكانەوە، ئەوا پێگەی جیۆگرافی تا ئێستاش تەوەرێكی سەرەكی پرۆسەكانی هاوبارگەیی بوونی نێوان گەلان و نەتەوەكانە..
هەرێمی كوردستانی عیراق كە دەكەوێتە بەشی باكوورو باكووری خۆرهەڵاتی عیراقەوە، دەوڵەمەندە بە تۆبۆگرافیای زەویو زارەكەیی و مامناوەندێتی كەشوهەواكەیی و زۆرو فرەیی ئاوەكانی و بە پیت و بەرەكەتی خۆڵەكەی، ئەمەش وای لێ كردووە بە درێژایی مێژوو ئەم خاكە ببێتە جێی سەرنج بۆ ئەوانی ترو ببێتە جەمسەرو بنكەیەك بۆ ڕاكێشان و هاوكات پێگەیەك بێت بۆ سەقامگیری كۆمەڵ و گرووپەكانی ڕوویان لەم خاكە كردووە، یان ئەوانەی چاوی چاوچنۆكانەیان لەسەری بووە، پشكنینەكانی ئاسەوار ئاماژە دەدەن بەوەی كە كوردستانی عیراق یەكەمین نیشتمان بووە كە كشتوكاڵی تێدا كرابێت ئەو هەڵكۆڵین و پشكنینانەی لە نێوان چەمچەماڵ و شاری سلێمانی و بەتایبەتی لە گوندی چەرمۆ ئەنجام دراون ئەم حەقیقەتە دەسەلمێنن كە مێژووی كشتوكاڵ لەم ناوچەیەدا بۆ زیاتر لە حەوت هەزار ساڵێك دەگەڕێتەوە..
باری تۆبۆگرافیایی دەڤەرەكە بەهۆی بوونی كەلێن و ئەشكەوتی نێوان چیاو دۆڵەكانییەوە وای كردووە ببێتە پێگەیەكی گونجاو بۆ خۆپاراستنی ئەو نەتەوانەی كە ژێردەستە بوون و لە پێناوی مانەوەی زمان و كەلتوورو خەسڵەتە ئایینی و نەتەوەییەكانیان پەنایان هێناوەتە بەر ئەم بەشەی دنیاوە، بەلامانەوە نامۆ نییە كە لە كوردستانی عیراقدا ئەم هەمە جۆرێتیە ببینین كە لە پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و تایەفەگەریەكەیدایە، كە هاوشێوەی نییە لە زۆربەی شوێنانی تری سەر ڕووی دنیادا، لەم بارەیەوە دكتۆر قوستەنتین زەریق لە كتێبی (مێژووی ئایینەكان)دا دەڵێت((خودا لەسەر ئەم زەوییەدا تێكەڵەیەكی لە تایەفەو گەلان و خەڵكی كۆكردەوە كە لە هیچ جێگەیەكی تری سەر ڕووی زەوی تێكەڵەی وەها نابینیتەوە..!)). شاكر خەسباك لەم بارەیەوە دەیچوێنێت بە(( مۆزەخانەی ئەتنۆلۆژی))
ئەگەرچی ناوچە دەشتاییەكانی دۆڵی رافیدەین كراوەن و بەمەش دەروازە بەربڵاوبووە بۆ هاتنی شەپۆلی سامییەكان بەرەو ناو عیراق و لەو ڕووەوە توانیویانە ڕاستەوخۆ بە دانیشتووانە ڕەسەنەكەی ئێرە تێكەڵ ببن و بە تەون و چنینی پێشەنگترین شارستەنیەتی مرۆڤایەتییەوە بلكێن، بەڵام شەپۆلەكانی گەیاندنی پەیامی ئیسلام لە سەدەی حەوتەمی زایینیەوە كاریگەرترین هۆكارێك بووە بۆ داڕشتنەوەی پێكهاتەی ئاینی و نەتەوەیی دانیشتووانەكەی..
لە كاتێكدا ئەو شەپۆلانە بە شێوەیەك لە شێوەكان توانییان تێكەڵ بە دانیشتووانی ناوەندو باشوور ببن، ئەوەش بە هۆی تەختایی زەوی و سەرچاوە تێروتەسەلەكانی ئاوو ڕووبارەكانەوە، بەڵام زۆر نەتەوەی دانیشتووی باكوورو باكووری خۆرهەڵاتی عیراق بەهۆی سەختی سروشت و شێوەی سەختەنی دۆڵ و چیا سەركەشەكانەوە پارێزگارییان لە سرووتگەل و و زمان و كەلتوورو كەلەپوورو شێوازەكانی چۆنیەتی بردنەسەری ژیانی خۆیان كرد..
بە پێی تێپەڕینی زەمەن و بە هۆی بەردەوام بوونی پێكەوەژیانی گەلانی ناوچەكەوە، دانیشتووانی عیراق لە دوو گرووپدا تەجەللابوونەوە كە بریتین لە: خۆرئاواو دانیشتووانی دۆڵ و دەشتاییە تەختەنییەكان، هەروەها دانیشتووانی كورد كە لە شاخەكان بانە بەرزەكاندان، هەرچەندە شاخەكان بەرزتر بووبن و بەربەست بووبن لەبەردەم بزاوی دانیشتووان و چالاكییەكانیاندا ئەوەندە هۆكارێك بووە بۆ پارێزگاری لێكردن و بەرگری كردن بووە لە بوونی نەتەوەیی و ئایینی و زمانەكەیان، لە پاڵ كوردا گەلی عارەب و توركمان و ئەرمەن و كلدانی نیشتەجێ بوون، لە پاڵ ئیسلامیەكاندا ئاینەكانی مەسیحی و یەزیدی و زۆر تیرەو مەزهەبی تر هەبوون..
ئەگەرئەو مێژووەی تێیدا یەكەم جەنگی گێتی سەریهەڵدا تێپەڕێنین و دواتر كەدەوڵەتی عیراقی دامەزرێنرا. ئەوە مێژووی هاوچەرخ زۆر دیمەنی پڕ لە موعاناتمان بۆ ڕادەگوێزێتەوە كە خەباتی هاوبەشی تێدایە لە نێوان هەردوو گەلی كوردو عارەب، دژ بە داگیركاری ئینگلیزەكان و بۆ بونیادنانی عیراقێكی ئازادو سەربەخۆ، شۆڕشی بیستەم نموونەیەك بووە لە نموونەكانی خەباتی هاوبەشی نێوان ئەو دوو گەلەو وەڵامدانەوەیەكی داگیركەران بووە بۆ ئەوەی پلانەكانی تایەفەگەری و ڕەگەزپەرستێتی سەر نەگرێت، دروشم و هوتافاتی برایانمان لە باشووری عیراق بەڵگەن كە دەیانووت (پلپین الجنە لهادینا، وپلپ الجنە لمحمود و اعوانه) ئەمەش بەرجەستەبوونێكی هاوژیانێتی هەردوو گەلی كوردو عارەب بووە بۆ ڕزگاربوون لە ژێر جەورستەمی بێگانەی داگیركاردا، گەلی عارەب هەندێك هەڵوێستی نواندووە لە بەرانبەر برایانی كورددا كە تا ئێستاش جێی سەردانەواندن و ڕێزلێنانە، كاتێك لە ساڵی 1961 زانایانی ناوداری عارەبی بوونە پاڵپشتی كوردو رەتی ئەو فتوادانەیان كردەوە بەوەی فتوا درابوو خوێنی ڕۆڵەكانی كورد بڕێژرێت و جەنگیان لەگەڵ بەرپا بكرێت لە پێشەنگی ئەوانەی ئەم فتوایەی ڕەتكردەوە ئایەتوڵا سەید موحسین ئەلحەكیم بوو، ڕاپەڕینی بەهاری ساڵی 1991 وێنەیەكی تر بوو لە وێنەكانی هاوخەباتی هەردوو گەل بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی دیكتاتۆری و سەرلەنوێ دامەزراندنی عیراقی نوێ كە لەسەر بنەمای دادپەروەری و یەكسانی بونیاد بنرێتەوە لە سیستمێكی فرەیی پەرلەمانیدا ئەگەر گەلی كورد لە ڕزگاركردنی بەشێكی خاكی خۆی سەركەوت و ئەو سیستمە پەرلەمانیەی دامەزراند هاوبەشی كردنی خەباتی لە پاڵ ئۆپۆزسیۆنی عیراقیدا ڕانەگرت تا تەواوی خاكی عیراق ئازادكرا، كوردستانیش بوو بە مەیدانی كارو خەباتی هاوبەش تا لە ساڵی 2003 ئەو ئومێدانە وەدیهاتن كە هەردوو گەلی كورد و عارەب لە چاوەڕێیدا بوون، گەلی كورد قوربانی زۆری بەخشی لە پێناوی سەرخستنی شۆڕشگێڕانی عارەبیدا دژ بە ڕژێمی پێشووی دیكتاتۆری و سەرلەنوێ بونیادنانەوەی عیراقی تازەو بۆ ئەو مەبەستەش لە كوردستان چەندین كۆنگرەو یەكتر بینین ڕوویدا بۆ رێكخستنەوەو یەكخستنەوەی لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنی عیراقی..
ئێستاش گەلی كوردستانی عیراق بە دڵ و سنگی فراوانەوە بووەتە هاوبەش و بەشداری لەبونیادنانەوەی عیراق دەكات هیچ هەڵوێست و كارێكی سلبیانەی كەسانێك لەم ئەركەی پاشگەزی ناكاتەوەو گەلی كورد لەسەر ئەم رێچكەیەی خۆی بەردەوام دەبێت(فاما الزبد فيذهب جفاء، و اما ما ينفع الناس فيمكث في الارض).