یۆست هیڵتەرمان، مەسەلە ژەهراویەكان: ئەمەریكا، عێراق و گازبارانكردنی هەڵەبجە.
چۆمان هەردی، ئەزمونە جێندەریەكانی جینۆساید: ڕزگاربووانی ئەنفال لە كوردستانی عێراقدا.

ئەم دوو كتێبە باس لە بەكارهێنانی گازی ژەهراوی دەكەن لەلایەن عێراقی سەردەمی سەدام حوسێنەوە لە دژی كوردەكان لە چوارچێوەی هەڵمەتە بەدناوەكانی ئەنفال لە كۆتایی شەڕی ئێران-عێراقدا لە ساڵی 1988 و لە دژی شاری هەڵەبجە لە 16ی ئازاری 1988دا. هەردوو نووسەر كاری مەیدانی چڕیان كردووە بۆ بابەتەكەیان و كاری بەراوردكارییان كردووە لەگەڵ جینۆسایدەكانی دیكەدا، بە تایبەتی هۆلۆكۆستی جولەكەكان، هەروەها ڕووداوەكانی دیكەی وەك بۆردومانكردنی یابان بە بۆمبی ئەتۆمی، كە من پێم وانییە ئەمەی دواییان جینۆساید بێت. بەو پێیە، هەردوو نووسەر باسێكی زۆر پڕ بەهامان پێشكەش دەكات دەربارەی نامرۆیی بوونی مرۆڤەكان لە ئاست یەكترداو ــ كارەكەیان ــ بەشدارییەكی گەورەیە لە شیكردنەوەی پێویستی ئەو ڕووداوە ناخۆشانە.
هیڵتەرمان تایبەتمەندو توێژەرێكی هۆڵەندییە كە كارێكی مەیدانی زۆری كردووە لە عێراق بۆ ڕێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤ و گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی، لە كاتێكدا چۆمان ئافرەتێكی كوردەو خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە زانكۆیەكی بەریتانی كە لێكۆڵینەوەكەی تەركیزی لەسەر تەندروستی هزری ئەو ئافرەتە پەنابەرە كوردانە كردووە كە لە هەڵمەتەكانی ئەنفال ڕزگاریان بووەو لە كاتی گەڕانەوەیان بۆ شوێنەكانی خۆیان چاوپێكەوتنیان لەگەڵدا كراوە. ئەوەی جێی ستایشە هەردوو لێكۆڵینەوەكە خۆیان لە بەكارهێنانی دەستەواژەی قورس و ئاڵۆز بە دوورگرتووەو خوێنەر بە ئاسانی دەتوانێت بیانخوێنێتەوە.
مەودای ناونیشانەكەی هێڵتەرمان دەربارەی» گازبارانكردنی هەڵەبجە» بەرتەسكترە بە بەراورد بە ناونیشانەكەی هەردی دەربارەی ڕزگاربووانی ئافرەتانی ئەنفال بە گشتی. هەرچۆنێك بێت، هیڵتەرمان لە بابەتێكی فراوانترەوە دەست پێدەكات و دواتر دەچێتەسەر بابەتەكانی دیكەی پەیوەست بە بەكارهێنانی عێراق بۆ بەكارهێنانی كیمیایی لە شەڕی ئێران-عێراقدا كە لە ساڵی 1980 تاوەكو 1988 بەردەوام بوو، كاردانەوەی ئەمەریكا، نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەوانی دیكە بۆ ئەو شەڕە، هەروەها لوبنان لە ساڵی 1983، هێڕشی عێراق بۆ سەر كوەیت و ئەو شەڕە كورتەی لە ئاكامی ئەو هێڕشەدا لە ساڵی 1991 دروست بوو، لەگەڵ تموحە ناووكیەكانی ئێران لە دوو هەزارەكاندا. لەو ڕوانگەیەوە، ئەم دوو كتێبە یەكتر تەواو دەكەن لەبری ئەوەی باس لە هەمان بابەت بكەن.
هەروەك هەردی باسی دەكات، «ئەنفال زنجیرەیەك بوو كە لە هەشت هەڵمەتی سەربازی پێكهاتبوو كە ژیانی گوندنشینی كوردستانی لە ماوەی نێوان شوبات و ئەیلولی 1988دا لە ناوبرد» (لا.13) ئەگەرچی زۆربەی سیاسیەكانی كورد بانگەشەی ئەوە دەكەن كە 182،000 هەزار كورد لە ئەنجامدا لە ناوچوون، هەردی ڕایدەگەیەنێت كە» من باوەڕم وایە ژمارەكە لە 100،000 نزیكە» (هەمان لاپەڕەی پێشوو)، هیڵتەرمان دەڵێت» ڕەنگە نزیكەی 80،000 كەس، كە زۆربەیان خەڵكانی مەدەنی بوون، كوژران» (لا.113) هەردی ئەوە دەڵێت كە « دەستبەجێ بە هەزاران مەدەنی مردن.» (لا.19) ئەوەی پەیوەست بێت بە هەڵەبجەوە، هێڵتەرمان دەنووسێت كە» باوەڕ وایە ژمارەكە چەند هەزار كەسێك بێت.» (لا.2). زۆربەی توێژەران نووسیویانە كە نزیكەی 5،000 كەس لە هەڵەبجە مردن. هێڵتەرمان وای لێكدەداتەوە كە پاساوی عێراق بۆ ئەنجامدانی هەڵمەتی ئەنفال تۆڵەكردنەوە بووە « دوژمنی ناوخۆیی، كوردە خیانەتكارەكان، تابووری پێنجی ؛موخەڕیبەكان؛ و خێزانەكانیان»(لا.106) ئەوانەی پشتیوانیان لە بوونی دوژمنە ئێرانیەكە دەكرد.
لە ڕەخنەگرتنیدا لەو كەسانەی بارەكەیان بەلای عێراقدا دەشكاندنەوە، هێڵتەرمان مشتومڕی ئەوە دەكات كە «هەرچەندە بەدیلەكان جێی خۆشحاڵی نەبوبێتن، ئەوا بڕیاردان بە پشتیوانیكردنی عێراق و چاونوقاندن لە ئاست توندوتیژی و دڵڕەقیەكانی، ئاكام و دەرئەنجامی زیانبەخشی تایبەت و گەورەیان لێكەوتەوە، كە تا ئێستاش تارمایی ئەو كارانە بە شوێنمانەوەیە»(لا.18). ئەو بەو دەرئەنجامە دەگات كە « ڕێككەوتنی نهێنی ئیدارەی ڕێگان لەگەڵ عێراقدا لە سەروەختی شەڕەكەدا و بێدەنگی لە ئاست هەڵەبجە وەك هەڵكردنی ڕووناكی سەوز وابوو كە لە كۆتاییدا جینۆسایدی لێكەوتەوە لە كوردستانی عێراقدا»(لا.17). نەتەوە یەكگرتووەكانیش ڕزگاری نەبووە لەم ئیدانەكردنە توندە» سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی بەیانێكی لاوازی دەركرد كە ئیجماعی -ئەندامەكانی- لەسەربوو، بەڵام ئاماژەی بە ناوی عێراق نەكرد وەك لایەنی تاوانبار»(لا.61)، « تەنانەت ئەگەر عێراق بە تەنیا تاوانبار بێت»(لا.152). بۆچی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم هەڵوێستە لاوازەی هەبوو؟» ڕەخنەی لەرزۆكی ئەنجومەنەكە ئاماژە بوو بە ترسی ڕوو لە زیاد بەرامبەر ئەگەری سەركەوتنی ئێران»(لا.73). بەو پێیە « عێراق حەسانەی هەبوو و توانیویەتی بەردەوامبێت لە كیمیابارانكردن تاوەكو كۆتایی شەڕەكە، كە مشتومڕی ئەوە دەكرێت ئیرانێیەكانی كیمیارانكرد بۆ ئەوەی ڕایانكێشێتەسەر مێزی گفتوگۆ»(لا.156). «لەو ڕوانگەیەوە سەركردەكانی عێراق جارێكی دیكە تێگەیشتن لەوەی كە ئەوان ڕزگاریان بوو- لە ڕووبەڕبوونەوەی بەرپرسیارێتی- لەو كوشتنەی ئەنجامیان دابوو.»(لا.98)
«بە دەستكاریكردنی بەڵگەكە» (لالا.183-205) لەلایەن ئەمەریكاوە بۆ ئەوەی ئۆباڵەكە بخاتە ئەستۆی عێراق و ئێران بۆ كیمیارانكردنی هەڵەبجە، لە ئەگەری سەركەوتنی ئێرانەوە سەرچاوەی گرتبوو، موفارەقەش ئەوەیە كە ئەمە بووە هۆكارێك بۆ « هەڵبژاردنی ئینتیقائیانەی بەڵگەكان» تاوەكو زیاتر لە دەیەیەك دوای ئەوەو لە ساڵی 2003دا بیكاتە پاساوێك بۆ هێڕشكردنەسەر عێراق. هیڵتەرمان ئەوە شەرح دەكات كە» تا ئەو ئەندازەیەی ئەمە لێكدانەوەیەكی مەبەستدار بوو، ئەوا پێدەچێت ئەمە بەشێك بێت لە هەوڵێكی بەرنامەبۆدارێژراو بۆ سووككردنی فشارەكانی سەر ڕژێمی عێراق بەوەی بەلای كەمەوە بەشێك لە بەرپرسیارێتی كیمیابارانكردنەكە بخرێتەئەستۆی ئێرانیەكان، ئەویش بە سووودوەرگرتن لەو تەمومژەی شەڕەكە دروستی كردبوو، هەروەها بەهۆی ئەوەی چاودێری سەربەخۆ لە مەیدانی شەڕەكەدا بوونیان نەبوو، لەگەڵ سوودوەرگرتن لەو هەستی دوژمنایەتیە گشتیەی لە دژی ئێران هەبوو.»(لا.181) شیكەرەوەی دەزگای ناوەندی هەواڵگری ئەمەریكا ستیڤن پێلەتێر لەوە زیاتر دەڕوات بۆ ئەوەی بێشەرمانەو بە هەڵە باس لەوە بكات كە « ئەوە ؛زانیاریەكی گشتی؛ لە بواری پیشەكەدا كە ئێران چەكی كیمیای بەكارهێنابوو لە هەڵەبجە، بەڵام ئەو بەڵگەیە بۆ پاشكۆیەكی نهێنی كتێبەكەی -كە بە هاوبەش نووسیبووی- هەڵگیرا، كە ئەوەش لەسەر بنەمای لێكۆڵینەوەیەكی نهێنی پەیمانگای لێكۆڵینەوە جەنگیەكان بنیات نرابوو.»(لا.202). چ قسەیەكی پڕ و پوچە!
لەو ڕوانگەیەوە، هیڵتەرمان بەو دەرئەنجامە دەگات كە «سیاسەتی ڕێگەپێدان سەرلەقاندنی ئەمەریكا هاوشێوەی پیلانگێرانی تاوانكاریانەیە»(لا.243).
یاخود وەك پیتەر گالبرێس دەڵێت، كە ئەو كاتە لە ئەنجوومەنی سیناتدا بوو كە بە دواداچوونی بۆ بەرەوپێشچوونەكانی كوردستانی عێراق دەكرد، بەو دەرئەنجامە گەیشت: «شێواندنی ڕاستیەكان بۆ ئەوەی لەگەڵ مەبەستەكانی خۆتدا بگونجێن، هەروەك ئەوەی ئیدارەی ڕێگان كردی، كارێكی شەڕانی و شەیتانیە».(لا.205). ئەوەی جێی سەرنجە، هیڵتەرمانیش ئاماژە بەوە دەكات كە شاری كوردی ئێرانی سەردەشت»یەكەم شار بوو لە مێژوودا كیمیاباران بكرێت، كە ساڵێك دواتر ڕوویداو هەواڵەكەی كەوتە پێش هەواڵی هەڵەبجەوە.(لا.84)، بەڵام چارەنووسی ئەوەبوو لەبیركرا لە كاتێكدا هەمیشە یادی هەڵەبجە دەكرێتەوە.
ئەو ڕاستیەی موچڕكە بەلەشدا دەهێنێت ڕاستیەكی وردیشە، ئەوەیە كە هیڵتەرمان ڕوونی دەكاتەوە كە بۆچی كوردەكان دوای چەندەها ساڵ هێشتا سوورن لەسەر بەرگری كردن لە باری خۆبەڕێوەبەریەی لە بەرامبەر بەغدا بەدەستیان هێناوە:»تەنانەت ئێستاش، ئەم ترسە لە نەستی كوردەكان بە قووڵی ڕۆچووە، ڕۆچوونێك هاوتایە بە قەناعەتێكی جێگیر كە هەرگیز ناتوانرێت متمانە بە هیچ حكومەتێكی مەركەزی دیكە بكرێت كە ئەم كارە ناڕەواو توندانە دووبارە ناكاتەوە» (لالا.225-226). هەروەها ئەوەش زیاد دەكات كە «بێتوانایی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ تێگەیشتن لە گرنگی- ئاڵوگۆڕهێنەری- ئەنفال و هەڵەبجە بۆ كورد تا ڕاددەیەك نزیكە لە تێنەگیشتن لەوەی چۆن 11/9 كاریگەربوو لەسەر دەروونی ئەمریكیەكان، یاخود تێنەگەیشتن لەوەی كە هەر جینۆسایدێكی سەدەی بیست كاریگەری تێكشكێنەری هەبووە لەسەر ئەو كەسانەی لێی ڕزگاربوونە»(لالا.226-227).
دوای ئەوەی بانگەشەی ئەوە دەكات كە هەڵمەتی ئەنفال» كەیسی جینۆسایدە»(لا.30)، لێكۆڵینەوە هەردی، كە بە ئەندازەیەكی كەم جیاوازە، ڕێگا جۆراجۆرەكانی كاریگەری بوونی ئافرەتان بە هەڵمەتەكە شیدەكاتەوە، لەگەڵ ئەوەی چەند كەسیان لێ ڕزگاربووە. ئەو پرسەكانی وەك دەستدرێژی سێكسی تاتوێ دەكات كە ئافرەتان لە كەمپەكانی دەستگیركردن و دەستبەسەركردندا ڕووبەڕووی بوونەوە، لەگەڵ ڕەوشی ئاوارەو پەنابەرە ناوخۆییەكان، نەهامەتی و میحنەتی ئەو كەسانەی لە هێڕشی كیمیابارانكردن ڕزگاریان بووە، تەحەدی دووبارە بنیاتنانەوەی ژیان دوای كاولكاری، هەروەها ئاكامەكانی هەموو ئەمانە لەسەر تەندروستی عەقڵی. هەردی سەرنجی ئەوە دەدات كە چۆن»لە كۆمەڵگەی كوردەواریدا، دەستدرێژیكردن شەرم و شەرمەزاری بۆ قوربانیەكە دروست دەكات.كە تەنانەت لەلایەن كەسە نزیكەكانی ئافرەتەكەوە دەكوژرێن. ئافرەتان بەرپرسیار دەكرێن لەو تاوانانەی دەرهەقیان ئەنجامدراوە»(لا.60). یەكێك لە و ئەزموونانەی مایەی سوكایەتیە ئەوەیە «كە سەربازە عێراقیەكان جلەكانی ژێرەوەی ئافرەتەكانیان دەكرد بەدارێكەوە و بەرزیان دەكردەوە. هاواریان دەكرد ؛ ئەمە ئاڵای كوردانە؛. ؛های علم اكراد»(لا.63).
یەكێك لە دیمەنە هەژێنەرەكانی دیكە، كە هەردی باسی دەكات ئەوەیە دوای مناڵبوونی «مینا لە سەرما و شەكەتیدا هەڵدەلەرزی. دایكی، هاجەر، خۆی بەسەردا شۆڕدەكاتەوە بۆ ئەوەی –بە جەستەی خۆی-وەك بەتانی دایپۆشێت لەبەر ئەوەی هیچ شتێكی دیكە نەبوو خۆیانی پێداپۆشن»(لا.69).
ئەوانەش كە ڕزگاربوونە» ئەو ئافرەتانەی چاوپێكەوتنم لەگەڵدا كردن باسیان لە-ڕۆڵی- پارەكرد، كە بەهۆیەوە لە لایەن كەسانی دیكەوە یارمەتیدران، لەگەڵ -ڕۆڵی-بەختدا»(لا.72). «هەندێ جار ڕزگاربوون كارێكی هەڕەمەكی و بوو لە دەرەوەی توانای كەسەكەدا بوو. مردن و ڕەقبوونەوە لەسەرما، هەڵدێران لە شاخەكانەوە لە كاتی هەڵاتنداو نەخۆش كەوتن بێ ئەوەی لە كەمپەكەدا دەستت بە دەرمان بگات، كیمیابارانكرد، یاخود ژەهربارانكردن و ڕووداوگەلێكی ناخۆش بوون كە نەدەتوانرا ڕێگەیان لێبگیرێت»(لا.102). « لەبەر ئەوەی لە سەردەمی شەڕی عێراق-ئێراندا پارتە كوردیەكان هاوپەیمانی ئێران بوون، ئەوا ئێران پتر پێشوازی لە ئاوارەكان دەكرد، بە بەراورد بە توركیا،» (لا.86) كە تەنانەت هەندێكیان بەهۆی»بارهەڵگرەكانی ئێرانەوە بۆ شوێنی سەلامەت» (لا.80) دەگوازرانەوە.
هەروەها هەردی ئاماژە دەكات بەوەی كە چۆن»كاری جووتیاری دوای ئەنفال نەبوژاوەتەوە...نەبوونی وەبەرهێنان لە ناوچە گوندنشینەكاندا هاوشان بە ناسەقامگیری سیاسی لە سەردەمی شەڕی ناوخۆدا(1994-1998)، وشكەساڵی، هاوردەكردنی كاڵای هەرزان لە دەرەوە. هەروەها بەرنامەی نەوت بەرامبەر بە خۆراكی نەتەوە یەكگرتووەكانیش كاریگەری هەبوو لەسەر ئەمە، لەبەر ئەوەی لەبەرامبەر نەوتدا كەلوپەلی خۆراكی بۆ خەڵكە مەدەنیەكەی عێراق دابین دەكرد. ئەو هۆكارە جۆراوجۆرانە بە مانای ئەوەهاتن كە بازاڕێك نەبوو بۆ ساغكردنەوەی كاڵا ناوخۆییەكان و بەرهەمهێنانیشیان زۆری تێدەچوو»(لا.155). لەوەش زیاتر» هێشتا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئیعتیرافی بە بەرپرسیارێتی خۆی نەكردوە بەرامبەرە بە ڕزگاربووان كە تەنیا قوربانی دەستی دیكتاتۆرێكی دڵڕەق نین، بەڵكو قوربانی دەستی ئەو كۆمپانیا ڕۆژئاواییانەن كە كەرەستەی كیمیاییان بە بەغدا فرۆشت لە ساڵانی هەشتاكاندا»(لا.120)
لە كۆتاییدا، دەكرێت هەردو كتێبەكە بخوێنرێنەوە بۆ تێگەیشتنێكی زیاتر لەبارەی ئەوەی چۆن گرتنبەری سیاسەتی واقیعی بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ، نەك تەنیا عەدالەتێكی ڕوكەش، بەڵكو بۆ سیاسیەتێكی دەرەكی خراپیش. خۆشبخەتانە، هیڵتەرمان و هەردی شایەتحاڵیان هێناوەتەوە بۆ ئەوەی ڕووداوەكان تەوسیق بكرێن ئەمەش خوێندنەوەیەكی پێویستمان دەخاتەبەردەست بۆ ئەو كەسانەی دەیانەوێت باشتر تێگەبن لەوەی كە بە ڕاستی ڕوویداوە.
هێڵتەرمان مشتومڕی ئەوە دەكات كە «هەرچەندە بەدیلەكان جێی خۆشحاڵی نەبوبێتن، ئەوا بڕیاردان بە پشتیوانیكردنی عێراق و چاونوقاندن لە ئاست توندوتیژی و دڵڕەقیەكانی، ئاكام و دەرئەنجامی زیانبەخشی تایبەت و گەورەیان لێكەوتەوە، كە تا ئێستاش تارمایی ئەو كارانە بە شوێنمانەوەیە»
پیتەر گالبرێس دەڵێت، كە ئەو كاتە لە ئەنجوومەنی سیناتدا بوو كە بە دواداچوونی بۆ بەرەوپێشچوونەكانی كوردستانی عێراق دەكرد، بەو دەرئەنجامە گەیشت: «شێواندنی ڕاستیەكان بۆ ئەوەی لەگەڵ مەبەستەكانی خۆتدا بگونجێن، هەروەك ئەوەی ئیدارەی ڕێگان كردی، كارێكی شەڕانی و شەیتانیە»