بەدرێژایی ماوەكانی ڕابردووی خەباتی گەلی كورد لە عیراقدا، هێزەكانی سەر بەتەوژمی دیموكراتیخوازیی و پێشكەوتنخوازی عارەبی لە عیراقدا لە پاڵ مافە ڕەواكانی گەلی كورددا وەستاون، ئەمەش لەو بەرنامەو پرۆگرامانەی ئەو هێزە سیاسی و دیموكراتیانەدا بەرجەستەكرابوونەوە كە لە پراكتیدا خەباتی هاوبەش و پێكەوەییان هەبووە، یان لەو جەنگ و چالاكییە تێكۆشەرانەدا خۆی دەدیتەوە كە لە پاش قۆناغی پاشایەتی عیراقەوە دەركەوت، هێزە پێشكەوتنخوازە عارەبییەكان هەڵوێستی جوامێرانەیان هەبوو چ لە خەبات و چ لە خستنەڕووی دادپەروەرێتی مافی چارەی خۆنووسینی گەلی كورددا، گەرچی هەڵویستی فەرمی حكومەتەكانی عارەبانی عیراق و هەموو وڵاتانی عارەبیش بە گشتی جۆرێك لە نكۆڵی كردنی تێدا بووە بۆ خەباتی گەلی كورد بە تایبەتی هەڵوێستی ناجوامێرانەی قەومییە شۆفینیستەكان و ئیخوان موسلمینەكان بە شێوەیەكی تایبەت، كە هەردەم لە سەنگەری دژایەتی كردنی ئەو مافە ڕەوایەی گەلی كوردا بوون و هەردەم كوردیان بە میلیشیای جوداخوازو بەكرێگیراوی بێگانە بە دنیا ناساندووە، بە پێی ئەو پێناسەیەی دیكتاتۆری لەناوچوو سەدام حوسێن بۆ ئەم گەلە ستەمدیدەیەی داڕشتبۆوە.
كوردستانی عیراق بە درێژایی چاخەكانی ڕابردوو شوێن و پێگەیەكی ئارام بووە بۆ تێكۆشەرانی عارەبی بە تایبەتی ئەوانەیان كە شیوعی یان دیموكراتخوازو پێشكەوتنخوازو سەربەخۆبوون و لە ڕۆژانی خەباتیاندا لە تاو جەورو ستەمی حكومەتە یەك لە دوا یەكەكان و چەوسێنەرانی عیراقی هەڵدەهاتن و كورستان داڵدەی دەدان، لە ماوەی سەرەتاكانی فەرمانڕەوایەتی بەعسییەوە گەلانی ئەم وڵاتە لە ساڵی 1963وە و دوای ئەوەش تا ماوەی 1967ــ 2003 لە ناهەموارترین قۆناغەكانی ستەم و ئازاردان و لە ناوبردن و گەمارۆدان و جینۆسایدكردن و گۆڕهەڵكەندنی بە كۆمەڵدا بوون دژ بە هەموو ئیتنی و توێژە ئازادیخوازانەكەی گەلی عیراق، گەلی كوردیش بەشی هەرە زۆری ئەو چەوسانەوەو رەگەزپەرستی و خوێنڕێژیەی دیكتاتۆریەتی لەعێراقدا بەنسیب كەوتووە بەتایبەت لەقۆناغی تازەی هاتنە سەر حوكمی حزبی بەعس بۆ سەر دەسەڵات كە 35 ساڵ درێژەی هەبووە، بیرو ئارەزووی چاوچنۆكانەی دیكتاتۆر لە پیادەكردنی سیاسەتەكەیدا كۆدەبۆوە كە بەرنامەڕێژی بوو بۆ پاكتاوكردنی كێشەی كوردو بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان هەر لەسەرەتاوە بەپلانێكی ڕەشەوە هەوڵی تیرۆركردنی مەلا مستەفای بارزانییان دا كە تێیدا شكستخواردوو بوون، دواتر بەرنامەی پیلانێكی نێودەوڵەتیان بەناوی رێكەوتنامەی جەزائیر داڕشتەوە كە لەنێوان شای ئێران و سەدام حوسێن ساڵی 1975 مۆركرا بۆ پاكتاوكردنی بزاڤی رزگاریخوازی كوردو هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە عێراقدا، دواتر ئەم ستەمكارییە زیاتر پەرەی سەند لەقۆناغەكانی داهاتوودا، كاتێك پرۆسەكانی ئەنفال و كیمیا بارانكردنی هەڵەبجەی لێكەوتەوە كە بەهەقی مرۆڤایەتی تاوانی كۆمەڵكوژییە كە تێیدا زیاتر لە 182 هەزار مرۆڤ لەهەموو تەمەنەكاندا لەمنداڵەوە تا ئافرەت و پیر زیندە بەچاڵ كران، وێڕای كۆڕەوێكی چەند ملیۆنی گەلی كورد لەبەهاری ساڵی 1991 كە لەتاو ستەمی دیكتاتۆریەتی عێراق بەرەو سنوورەكانی توركیاو ئێران هەڵهاتن، ئەوەشمان لەبیر نەچێت كە چی بەسەر كوردە فەیلیەكاندا هات كە هەموویان دەچنە قاڵبی تاوانی دژە مرۆڤایەتیەوە، بەنموونە دەركردنی بەزۆردارەكی و تاڵانكردنی ماڵیان و كوشتنی گەنجەكانیان بەبێ هیچ بیانوو یان هۆیەك، ئەگەر عەرەبی ناوەندو باشوورو بەغدا چەوسابێتنەوە، ئەوا فەیلیەكان بەهەنجەتی تەبەعییەبوونیان بۆ ئێران و لەساڵی 1980 لەناو بران هەروەها لە ڕاپەڕینی 1991 یشدا ڕژێمی دیكتاتۆر بەزەیی بەهیچ كەسێكدا نەدەهاتەوە ئەگەر بهاتایە بەسیاسەتە دوژمنكاریەكەی رژێمەكەی رەزامەند نەبوونایە. خەباتی گەلی كورد لەهەرێمی كوردستانی عێراقدا بەپاڵپشتی هەڵوێستێكی نێودەوڵەتی درێژەی هەبوو كاتێك هێڵێكی پارێزگاریكردنیان دانا بۆیان تاكو سوپای دیكتاتۆر ئەو هێڵە نەبەزێنێت و گەلی كورد جینۆساید نەكاتەوە، ئەمە بووە هۆی ئەوەی هەندێك ناوچەی هەرێم لەژێر دەستی ستەمی سەدامییەكان لەدوای نەوەدەكانەوە رزگاریان بێت ئیتركاتێك گەلی كورد هەرێمێكی فیدرالی لەچوارچێوەی كۆماری عێراقدا ساڵی 1992 دامەزراند، سەركەوتنی یەكجارەكیش بەروخاندنی ئەو رژێمە هاتە پێشەوە كاتێك لەساڵی 2003 دا بەتەواوەتی رژێمی سەدامی گۆڕبە گۆڕچوو، دواتر لەساڵی 2005 توانرا مەبدەئی فیدرالیەتی كوردستان لەدەستووری عێراقیدا بچەسپێنرێت. لەكانوونی یەكەمی 2004 دا كۆمەڵێك لە رۆشنبیرانی عەرەبی لەعێراقدا بەدەستپێشخەری قازی سوهێل كازم عەبود كۆمكاری عەرەبی بۆ سەرخستنی دۆزی كورد دامەزرا، لەیەكەمین بەیانی دامەزراندنیدا ئەم پەرەگرافە هات:(گەلی كورد لەئاكامی سیاسەتی شۆڤێنی دەسەڵاتە داپڵۆسێنەرەكانی ئەو وڵاتانەی بەسەریدا دابەشكراوە، موعاناتی زۆری چەشتووە كە بەهۆیەوە زەوی و زمان و كەیانی ئەم گەلە پەرت پەرت بووەو ژیانیان لێ كرایە زوخاڵ، پێوەندی ئینسانانەی نێوان هەردوو گەلی كوردو عەرەب بەردەوام پتەوو توندو تۆڵ بووە عەرەبەكانی خاوەن ویژدان داكۆكیان لەمافەكانی ئەم گەلە كردووە ..) بەیانەكە زیاتر جەخت دەكاتەوە لەسەر كوردو كە چۆن بەرگری لەخۆی كردووە لەدژی هەموو ئەو دەسەڵاتانەی كە مافی سیاسییان لێ زەوت كردووە، هەروەها دژ بەو هێزانەش راوەستاوەتەوە كە دەستیان لەناو دەستی هێزە داگیركارەكان ناوە، هاوكات بەیانەكە كۆمەڵێك ئەركی ئەم كۆمكارەی لەم پەڕەگرافەدا كۆكرتۆتەوە، ((كۆمكاری عەرەبی بۆ سەرخستنی دۆزی كورد لەهەوڵی بەردەوامدایە تا رەگی شۆڤێنیەت لەناو عەرەبدا هەڵكەنێت كە بەهۆی كلتووری دیكتاتۆرانەی دەسەڵاتدارانەوە چێنراوە بۆ لەناو بردنی مافی نەتەوەكانی تر، ئەم كۆمكارە هەموو ئەو رووداوو بەسەرهاتە جەرگبڕانە دەخاتە روو كە دژ بەگەلی كورد ئەنجامدراون، هەروەها لەدژی جەنگ و ئەو كوشتارە دەوەستێتەوە كە دەسەڵاتە شۆڤێنی و توندڕەوە قەومیەكان لەدژی گەلان پیادەی دەكەن .
هەروەها كۆمكارە عارەبیەكە دژ بە هەموو كەلتوورێكی ڕاسیزمانەو ڕووخێنەرانە دەوەستێتەوە كە كەلێن و درز دەخاتە نێوان گەلانەوە یان مافە ڕەواكانیان بە هۆیەوە دەلەوتێنێت، دواتر لە هەوڵدایە بۆ زامن كردنی ژیانێكی مەدەنیانەی دوور لە پەڕگیرێتی، ددانپیانانی مافەكانی كەسانی تر بنەمایەكی بنەڕتییە بۆ ژیانی مرۆڤایەتی لەم سەردەمەدا بە بێ ئەوەش مافەكان لە كرۆكی حەقیقەتی خۆیان بەتاڵ دەبنەوە، بۆیە كۆمكارەكە لە هەوڵی بەردەوامدایە تا ژمارەی ئەندامانی زیادبكات و لە چالاكییە سیاسی و رۆشنبیرییە كاراكاندا هاوبەشییان پێ بكات، دواتر لە خەباتدایە بۆ ئەوەی وزەو كەسایەتی كارای زیاتر ڕابكێشێت تا لە پێناوی دۆزی كورددا بكەونە كارو چالاكی، لە كۆمكارەكەدا جەخت دەكەینەوە لەوەش كە ئەم كۆمكارە نە حزبە و نە ئەنجومەنێكی سیاسی و نە سەر بە هیچ لایەنێكیشە بەڵكو پێوەندییە مرۆڤایەتییەكانی نێوان هەردوو گەلی كوردو عارەب توندو تۆڵ دەكات.
بە سەدان تێكۆشەرانی پیاوو ئافرەت واژۆی خۆیان لەسەر ئەم بەیانە كردووەو لە لایەن جەماوەرێكی بێشوماری عارەبی و نەتەوەكانی تری وەك توركمان و كلدانیشەوە پشتگیری لێ كراوە، لە ماوەی ساڵانی پێشوودا بە كۆمەڵێك بەیان و سازدانی سیمینارو پێشكەشكردنی كۆڕو كۆبوونەوەوە هەروەها بە نووسینی وتارو لێكۆڵینەوەی پشتگیری لێكردنەوە ئەندامانی ئەم كۆمكارە كاریان كردووە، كە بە تەنیا خەمیان لە كوردانی هەرێمی كوردستانی عیراق نەخواردووە، بەڵكە خەمی هەموو كوردانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و كوردە فەیلیەكانیشدا بوون و تەوەری كارو چالاكییان بوون. لە ماوەی ساڵانی رابردووەوە دەرفەت نەهاتۆتە پێشەوە ئەم كۆمكارە كۆنگرەی دامەزراندنی خۆی سازبدات بۆیە كۆنگرەكانی ئەندامەكانی دەستەی دامەزرێنەر تەنیا لەڕێگای نامە ئەلەكترۆنیەكان و یەكتر بینینی خۆبەخۆوە بووە، چونكە دەرفەتیان بۆ دروستنەبووە هەڵبژاردن ئەنجام بدەن كە بەهۆیەوە پەرە بەم كارە مرۆڤایەتیانەوە بدەن، لەزستانی ئەمساڵی 2012 دا ئەمیندارێتی گشتی كۆمكار بە سەرۆكی هەرێمی كوردستانیان راگەیاند تاكو سەرۆكایەتی هەرێم بانگێشتیان بكات بۆ یەكەمین كۆنگرەی دامەزراندن لەهەولێر،ئەوە بوو لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە رەزامەندی لەسەر دراوە تا لە رۆژانی 4 -5ی 5 /2012 لەهەولێر ئەم كۆنگرەیە سازبدرێت، ئەمیندارێتی گشتی داوەتنامەی بۆ 90 كەسایەتی عەرەبی لە ئافرەت و پیاو چ لەناوەوە یا لەدەرەوەی عێراق بەتایبەت كەسایەتیەكانی تاراوگە تا لەم كۆنگرەیەدا بەشدار بن و لەدانیشتنی كردنەوەی كۆنگرەشدا زۆر كەسایەتی توركمانی و كلدانی و عەرەبی ناو عێراقیش بانگێشت دەكرێن، ئەم كۆمكارە لەماوەكانی داهاتوودا كۆمەڵێك ئەركی پێ دەسپێردرێت كە لەبەرنامەیەكی رێكوپێكدا دادەڕێژرێتەوە تا لەكۆنگرەدا گفتۆگۆ لەگەڵ ئەمیندارێتی گشتی و چوار كۆمێنتدا بكەن كە ئەندامانی ئەمیندارێتی ئامادەن گفتوگۆی لەسەر بكەن، لەسەرەتای ئەو بابەتانەوە بایەخدانی خێراو بەپەلەی كۆمكارە بۆ چارەسەركردنی گرفتە هەڵپەسێردراوەكانی حكومەتی ناوەندی و هەرێم بەپێی دەستوور لەمیانەی كۆمەڵێك یاسای رێكخراوەوە كە پێوەندی نێوان هەردوو حكومەتی هەولێرو بەغدا بە پێی یاسایەك ڕێك دەخاتەوەو چارەسەریش بۆ ناوچەكانی جێی ناكۆكی بە پێی بەندەكانی ماددەی 140ی دەستووری ساڵی 2005 دەدۆزێتەوەو هەموو ئەو بەربەستانەش لەسەر رێ هەڵدەگرێت كەلە ڕژێمی فاشی پێشوەوە مابوونەوە بە بێ ئەو چارەسەرییانە گرفتی زۆر لە نێوان هەردوو حكومەتی ناوەندی و هەرێمی كوردستان دەمێنێتەوەو ئەزموونی حوكمی فیدراڵی لاسەنگ دەبێت، ئێستا زۆر لە بەرپرسانی بە ئاڕاستەی مەركەزییەت كردنی فەرمانڕەوایەتیدا هەموو ئاستەكان بەڕێوەدەبەن، لە كاتێكدا پێویستە لەسەر بنەڕەتی دانوستاندنی ئاشتیخوازانەی دوور لە ململانێی سەربازی ئەم كارانە بكەن تا بە شێوەی حوكمی فاشییانەی پێشوو نەچن..
كۆمكارە عارەبییەكە ئەركی سەرەكی بەرگریكردنێكی ئاشتییانەیە لە مافە پێشێلكراوەكانی گەلی كورد لە هەموو پارچەكانی كە دابەشكراون بەسەر توركیاو ئیران و سوریاو عیراقیشدا چونكە لەو بەشانەدا هێشتا مافەكانی ئەو گەلە لەمپەڕی زۆریان خراوەتە پێش لەوانەش:
بەهۆی پیادەكردنی سیاسەتی نكۆڵی كردن لە مافەكانی ئیتنیەكان ساڵانێكی زۆرە لە هەندێك بەشی كوردستان خەباتی چەكداریی دەكرێت بۆ وەدەستهێنانی ئەو مافانە كاری كۆمكارەكەمان ئەوەیە قەناعەت بكەن بە حكوماتەكان و گەلان تا دوور بكەونەوە لە بەكارهێنانی هێزو چەك لە یەكلایی كردنەوەی داوا رەواكانی گەلی كوردو بچنە ناو دانوستاندنەوە لەگەڵ هێزە سیاسیە كاراكانی ئەو گەلە چەوساوەیەدا بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانیان، دەكرێت ئەزموونی عیراق بە نموونە وەربگرن لە چەسپاندنی فیدرالیەت هەر بەشەو بەو شێوەیە هەر چۆنێك لەگەڵ داخوازییە رەواكانیدا دەگونجێت و بە ئاڕاستەی یەكێتی گەلی كورد سەرتاسەرییانە بچێت.
سەردەمی تازە ئەوە ڕەت دەكاتەوە حكوماتەكان داخوازی ڕەوای گەلان بلەوتێنن و بە پێی پرەنسیپەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بێت گەلان مافی خۆیانە چارەنووسی خۆیان دیاری بكەن وەك لە مافەكانی مرۆڤیشدا ئەم حاڵەتەچەسپێنراوە، مافە كەلتووری و نەتەوەیی و كارگێڕییەكانی هەر گەلێك لە گەلان سەوابتەو نابێت تێپەڕێنرێت پێویستە لەسەر هەموو حكوماتی دنیا ڕێزی لێ بگرن.
گەلی كورد لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمەوە كاتێ گەلان ئازادییان بەدەست دەهێنا لە پێناوی مافە ڕەواكانیاندا خەباتی هەمە چەشنەیان كردووە، حكوماتە یەك لە دوا یەكەكانی عیراقیش لەبری وەڵامدانەوەی داخوازییە ڕەواكانی ئەو گەلە بەردەوام بە سیاسەتی ئاگرو چەك و سووتاندن وەڵامی داونەتەوەو كە زیانێكی زۆر بە هەردوو گەلی كوردو عارەبیش لەم ڕوەوە كەوتووەو دوای تێپەڕینی زیاتر لە 80 ساڵ بەسەر دروست بوونی دەوڵەتی عیراقیدا گەلی كوردی ئەم بەشەی لە عیراقدایە توانیییان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عیراقیدا فیدرالیەت ڕابگەیەنن، دەكرا ئەو هەموو خوێن و فرمێسكە نەڕێژرانایە گەر حكوماتەكانی پێشووی عیراق ئەم لۆژیكەی ئێستایان زووتر بەكار بهێنایە. ئەو حەكایەتە كۆنەم وەیاد دێنێتەوە كە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی حاڵەتێك ناچارە عەقڵ بكاتە داوەری، وەك چیرۆكی ئەو پیاوەی دادگا بە یەكێك لەم حوكمانە دادگایی كردو پێویست بوو لەسەری یەكیان هەڵبژێرێت، سەد خازووقە یان سەد جەڵدلێدان یان سەد دینار، جەڵدەكەی هەڵبژارد لە ترسی تەورو لە خۆشەویستی پارەدا بەڵام نەیتوانی بەرگەی دە جەڵدە بگرێت لە تاواندا لە خۆشەویستی پارە خازووقەی هەڵبژارد لە دوای یەك بەركەوتنی كلكەخازووقەدا هاواری لێ هەستاو ناچار بوو سەد لیرەی زێڕ بدات دوای ئەوەی هەردوو سزاكەی تری نۆشی، ئەمەیە حاڵی ئەو حكوماتانەی بە رەفزەوە وەڵامی دەنگی عەقڵ دەدەنەوە، ئەوەی ئامادە نییە بە پێستەی مەڕ جزییە بدات ناچار دەبێت مەڕەكە و جزییەكەش بە تەواوی بدات لە یەك كاتتدا..