((كەلتوری دیموكراتی لە عێراقدا بوونی نییە. گەشەكردنی ئەم كەلتورەش پێویستی بەوە هەیە كەمینەكان متمانەیان بەوە هەبێت زۆرینە كەڵكی خراپ لە دەسەڵات وەرناگرێت...
فیدراڵیزمیش وەك مەرجێكی پێشوەختە پێویستی بە كەلتوور و نەریتی دیموكراتی هەیە تاوەكو سەركەوتووانە جێبەجێ بكرێت. هەربۆیە هەوڵدان بۆ دامەزراندنی فیدراڵیزم پێش ئەوەی توانای برەودان بە كەلتوری دیموكراسی بوونی هەبێت، ئەمە وەك ئەوە وایە لەبری ئەوەی ئەسەپەكە لەپێش عارەبەكانە بێت، عەرەبانەكە بخەیتە پێش ئەسپەكەوە)).
5ی ئازار 21مین ساڵیادی ڕاپەڕینە مەزنەكەی كوردە لە دژی رژێمە دیكتاتۆرو بەدناو و كۆمەڵكوژەكەی سەدام حوسێن. تا چ ئاست و ئەندازەیەك كوردەكان دەتوانن پەندو وانە لەم ڕووداوە وەربگرن و لە داهاتووشدا كاریان پێبكەن؟ وردتر بڵێین ئایا پێویستە كوردەكان لەو نیمچە سەربەخۆییە یان ئۆتۆنۆمیەی(هەرێمی كوردستان) هەیانە زیاتر بڕۆن و هەنگاو و بەرەو سەربەخۆیی تەواو هەڵبگرن لەم ساتەوەختەدا كە هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق كشاونەتەوە؟
فیدراڵیزم یان سەربەخۆیی؟
بەبەلەرچاوگرتنی ئەو دابەشبوونە نائاساییانەی لە كۆمەڵگەی عێراقیدا بوونیان هەیەو ئەو پەلەكردنەی لە داڕشتنی دەستووری هەمیشەیی عێراقدا كراو دواتر پەسەندكردنی بۆ ئەوەی پێش وادەی كۆتایی تەواو بكرێت كە بۆی دیاری كرابوو، هەروەها بوونی ئەو تێڕوانینەی كە دەستوور لە ژێر كاریگەرییەكی گەورەی ئەمەریكادا نووسرایەوە، لەگەڵ پێویستی دووبارە گفتوگۆكردنەوە لەبارەی چەند ماددەیەكەوە بۆ ئەوەی عەرەبە سووننەكان ڕازی بكات، ئەوا جێبەجێكردنی ئەم دەستوورە بە شێوەیەكی سەركەوتووانە لەلایەن حكومەتی عێراقەوە زۆر قورس بووە، بەڵام مەحاڵ نەبووە. تەنانەت ئەو دەرفەتە سنووردارەی لەبەردەم جێبەجێكردنی سەركەوتووانەی دەستووردایە دەبنە دەرفەتگەلێكی بێبەها ئەگەر دەستوور نەتوانێت داواكارییە ڕەواكانی كورد لە پیادەكردنی فیدراڵیزمێكی ڕاستەقینەدا بهێنێتەدی.
بە ڕەوچاكردنی مێژووی پڕ لە كۆمەڵكوژی و سەركوتكارییەكانی ڕژێمی پێشووی عێراق و سەربەخۆیی ئەمری واقیعی كوردستان لە ساڵی 1991ەوە، ئەوا هیچ شتێكی دیكە بە چەشنی ناچاركردنی كورد بۆ ئەوەی بە كەمتر لە فیدراڵیەتێكی ڕاستەقینە ڕازی بن، نابێتەهۆی شكستهێنان و بەرپابوونی شەڕی ناوخۆیی وەك ئەنجامی ئەو شكستهێنانە. ئەگەر لە داهاتوودا بە بڕیاری زۆرینە هەمواركردن لەم پرسەدا بكرێت دژ بە بەرژەوەندی كورد، ئەوا كورد یەكێك لەم دوو ڕێگایە دەگرنەبەر، یان ڤیتۆی ئەم هەمواركردنە دەكەن یاخود لە عێراق جیادەبنەوە.
ئەوەی جێی داخە بۆ ئایندەی عێراق ئەوەیە هەندێك جار دەستكەوتەكانی كورد وەك زیان و خەسارەتی عەرەب دەردەكەون. ئەو دەستوورەی كورد داوایان كردووە وەك نرخێك بۆ مانەوەیان لە عێراقدا هەمان ئەو دەستوورەیە كە عەرەبەكان دوودڵ بوون لە پەسەندكردنیدا. زۆرێك لە عەرەبەكان كوردەكانی عێراق بە خیانەتكار دەزانن لەبەئەوەی پشتیوانییان لە شەڕی ئەمەریكا دژ بە عێراق كرد. لەلایەكی دیكەوە، زۆرێك لە كوردەكان وەك نەتەوەخوازێكی شۆفێنیست لە عەرەبەكان دەڕوانن كە بەرهەڵستی مافەكانی كورد دەكەن، لەبەرئەوەی بەحیسابی نەتەوەخوازەكانی عارەب بێت لە كۆتاییدا كورد بەشێك لە خاكی جیهانی عەرەبی دادەبڕن. بە دڵنیاییەوە، لە دوای كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە كۆتای 2011دا ئەوەندەی دیكە ئایندەی عێراق نادیار بووە.
ئەوانەی لەسەروبەندی ئەو ڕاپرسیەی بۆ پەسەندكردنی دەستوری 2005ی عێراقدا ڕەخنەیان دەگرت لەوەی كورد مافی ڤیتۆیان هەیە-ئەو مافەی كوردەكان هەیانبوو بۆ ئەوەی زەمانەتی ئایندەی خۆیان بكەن لە داهاتووی عێراقدا- دەبێت ئەو ڕاستیەیان لەبیر بێت كە لە ماددەی VII دەستووری ئەمەریكادا هاتبوو كە ئەم دەستوورە هەموار ناكرێت تاوەكو بەلای كەمەوە نۆ ویلایەت لە 13 ویلایەت ئەو هەمواركردنە پەسەند نەكەن و هەمواركردنەكەش ئەوانەی دەگرتەوە كە بە زۆرینە پەسەندیان كردووە. ئەگەر ئەم مەرجی زۆرینە بەتایبەتی دانرابێت لە ئەمەریكای ئەو كاتەدا كە دابەشبوونێكی كەم هەبوو لە كۆمەڵگەكەیدا، ئەوا بە دڵنیاییەوە لە ئێستادا مافێكی هاوشێوە بۆ كورد فەراهەمكراوە.
لەوەش زیاتر، كەلتوری دیموكراتی لە عێراقدا غائیبە. گەشەكردنی ئەم كەلتورەش پێویستی بە كۆدەنگیەكی تەواو هەیە بە شەرعیەتی ئەو سیستمەی لە ئارادایە و پێویستی بەوە هەیە كەمینە متمانەی بەوە هەبێت زۆرینە كەڵكی خراپ لە دەسەڵات وەرناگرێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەمانە ئەو توخمانەن كە بە داخەوە لە عێراقی نوێیدا وەك پێویست بوونیان نەبووە. لەوەش زیاتر، فیدراڵیزم دابەشكردن و هاوبەشیكردنێكی پێشكەووتوی دەسەڵاتە لە نێوان حكومەتی مەركەزی و ئەو بەشانەی لێی پێكهاتووە: ڕەنگە ئەمەش پێویست بە كەلتوور و نەریتی دیموكراتی بكات وەك مەرجێكی پێشوەخت تاوەكو سەركەوتووانە جێبەجێ بكرێت. هەوڵدان بۆ دامەزراندنی فیدراڵیزم لە عێراقدا پێش ئەوەی دەوڵەت توانای برەودان بە كەلتوری دیموكراسی هەبێت وەك ئەوە وایە عەرەبانەكە بخەیتە پێش ئەسپەكەوە-تێكدانی ڕیزبەندی ئەولەویاتەكانە-.
كەواتە ئەگەر سەلمێنرا بوونی عێراق بە وڵاتێكی فیدراڵی شتێكی مەحاڵە، ئیتر بۆچی كوردەكانی عێراق نەبنە دەوڵەتێكی سەربەخۆ؟ چ پیرۆزییەك لە یەكپارچەیی خاكی وڵاتێكی وەك عێراقدا دەبێت كە ئەگەری ئەوەی لێبكرێت ببێتە دەوڵەتێكی فاشیل و بە شێوەیەكی ڕوو لە زیاد ناسەقامگیر بێت؟ لە ڕاستیدا، لە ماوەی بیست ساڵی ڕابردودا، یەكێتی سۆڤیەت و یوگسلافیای پێشوو بۆ چەند وڵاتێكی نوێ دابەش بوون. پێشتر سەنگافورە لە مالیزیا جیابۆوە، بەنگلادیش لە پاكستان و بەم دواییەش ئەریتریا لە ئەسیوبیا، تەیموری ڕۆژهەڵات لە ئەندەنوسیا و كۆسۆڤۆ لە ئەلبانیا. لە ڕابردودشدا نەتەوە یەكگرتووەكان بە ڕەسمی ڕەزامەندی لەسەر مافی بڕیاردانی چارەنووسی بۆ فەلەستینیەكان و زۆرینەی ڕەشپێستەكانی ئەفریقیای باشوور دەربڕی. بۆچی عەرەبەكان بە ڕاست و دروستی دەزانن داوای دەوڵەت بۆ فەلەستینیەكان بكەن و و ئەم مافە بە كوردەكان ڕەوا نابینن؟ بۆچی توركەكان داوای مافی بڕیاردانی چارەنووس بۆ توركەكانی قوبرس دەكەن، بەڵام هەمان شت بە كوردەكانی عێراق ڕەوا نابینن؟ بەلای كوردەكان و ئەو كەسانەی پشتیوانیان دەكەن، ئەو دۆخەی ئێستا لە ئارادایە نە ڕەوایە و نە مەنتیقیە. لە ڕاستیدا بەڵگە و پاساوی بەهێز هەن بۆ پشتڕاستی ئەوەی كە ئەو ستەم و نادادیەی بەرامبەر كورد كراوە هۆكاربووە بە ناسەقامگیری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا!
هەرچۆنێك بێت، كوردەكانی عێراق كارێكی باش دەكەن ئەگەر بە ڕەزامەندی ئەمەریكا، توركیا و دەوڵەتە ئیقلیمیە پێوەندیدارەكانی دیكە هەنگاو هەڵبگرن، لەبەر ئەوەی بێ ڕەزامەندی ئەم وڵاتانە مەحاڵە ئەو كوردستانە سەربەخۆیەی لە عێراقدا دروست دەبێت بەردەوام بێت، هۆكارە جیوپۆلەتیكیەكانی ئەم مەحاڵبوونەش ئاشكران. هەرێمی كوردستان قەوارەیەكی داخراوە-دەروازەی دەریایی نییە- و بە دوژمن دەورە دراوە، كە ڕەزامەندی زیمنی بەردەوامی ئەم دوژمنانە پێویستە بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان بتوانێت بەردەوام بێت.
بەو پێیە، یەكەم هەنگاو بۆ بەدەستهێنانی ئامانجی سەربەخۆبوونی كوردەكان، كە پێدەچێت ئامانجێكی مەحاڵ بێت، ئەوەیە كوردەكانی عێراق هەموو هەوڵێكی خۆیان بخەنەگەڕ بۆ ئەوەی عێراقێكی فیدراڵ و دیموكراسی بێتەدی. ئەگەر سەلمێنرا هێنانەدی عێراقێكی لەم چەشنە مەحاڵە، ئەوا ئۆباڵی شكستەكە ناكەوێتەئەستۆی كوردەكان و ئەو كاتە وا دەردەكەوێت كە مافی خۆیانە- بە پاساوی پاراستنی سەقامگیری- هەنگاو بەرەو سەربەخۆیی بنێن، كە ئەمە لەبەرژەوەندی ئەمەریكا، توركیا و دەوڵەتە دراوسێكانی دیكەش دەبێت.
لەو كاتەدا، دەبێت كوردی عێراق قەناعەت بەم دەوڵەتانە بهێنن كەلەبەرامبەر پشتیوانیان بۆ سەربەخۆبوونیان، هەڵناستن بە هاندان و خوڵقاندنی یاخیبوون لە نێو كوردەكانی وڵاتانی دراوسێدا، نە بە ڕاستەوخۆ نە بەناڕاستەوخۆ. زەمانەتكردنی سەربەخۆبوونی كوردەكانی عێراق لەلایەن ئەم دەوڵەتانەوە دەبێتە پاڵنەرێكی بەهێز بۆ كوردەكانی عێراق بۆ ئەوەی لەو كاتەدا ئەم وڵاتانی ڕازی بكەن. لەوەش زیاتر، پێویستە كوردەكانی عێراق بە شێوەیەك هەنگاو هەڵبگرن كە دراوسێكانیان، لە نێویاندا عەرەبەكانی عێراق بە ڕەوای بزانن بۆیان. ڕەنگە ئەمە سازشكردن لەخۆبگرێت لەبارەی خواستی كورد بۆ كۆنتڕۆڵكردنی تەواوی شاری بە نەوت دەوڵەمەندی كەركوك. هەروەها، دەبێت كوردەكانی عێراق هەڵبستن بە هاندانی ئەو چاكسازیە دیموكراتیەی لە توركیادا دەكرێت كە یارمەتیدەریان دەبێت تاوەكو لە كۆتاییدا ئەندامێتی یەكێتی ئەوروپا بەدەست بهێنێت و ئەمەش كاریگەری دەبێت لەسەر چارەسەركردنی كێشەی كورد لە توركیا بێ ئەوەی لەو وڵاتە جیاببنەوە. بەردەوامبوونی توركیا لە هەوڵەكانی بۆ گەیشتن بە یەكێتی ئەوروپا كاریگەری دەبێت لەسەر ئەوەی توركیا چاكسازی بەرەو چارەسەركردنی كێشەی كوردی وڵاتەكەی بكات. ترس و نیگەرانی توركیا لە ئاست دروستبوونی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ كوردەكانی عێراق كەمتر دەبێت لەبەر ئەوەی ئەندامێتی توركیا لە یەكێتی ئەوروپادا زەمانەتی یەكپارچەیی خاكی توركیا دەكات.
لەوەش زیاتر، هەر كاتێك توركیا ببێتە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا، كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی سوپای توركیا بەسەر بڕیارە سیاسیەكانەوە لەبارەی پرسگەلێكی لەم چەشنە وەك پرسی كوردەكانی عێراق پاشەكەش دەكات، بەرەوپێشچوون لەم ڕووەوە ڕوویداوە، ئەویش لە كاتێكدا كە پرۆسەی پاڵاوتنی توركیا بۆ بوونە ئەندام لە یەكێتی ئەوروپا بەردەوامە و پێوەندیی سیاسی و ئابووری ئیجابی لە نێوان توركیا و هەرێمی كوردستاندا بەردەوام لە گەشەكردندایە.
بوونی حكومەتێك لە توركیادا كە مەدەنیەكان هەڵیسوڕێنن و لە چوارچێوەی یەكێتی ئەوروپادا كاربكات كەمتر نیگەران دەبێت لە ئاست دروستبوونی دەوڵەتێكی سەربەخۆ لە كوردستانی عێراقدا. دەستپێشخەریە نوێگەرەكانی سەرۆكی كۆچكردووی توركیا تورگۆت ئۆزال لە سەرەتاكانی نەوەتەكاندا ئەوە ڕوون دەكەنەوە ئەم مشتومڕانەی پەیوەستن بە هاوكاری نێوان توركیاو كوردەكانەوە دوور و دابڕاو نین لە واقیع. لەلایەكی دیكەوە، ئەگەر توركیا لە دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا بمێنێتەوە، ئەوا ئەگەری زیاترە توركیا لە ڕوانگە ئەمنییە تەقلیدیەكەوە لە كوردەكان بڕوانێت كە دژ و دوژمنە بە دروستبوونی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردستانی عێراقدا. دوور لە كۆنتڕۆڵی یەكێتی ئەوروپا و ئەمەریكا، توركیا زیاتر هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی ئەو لایەنانە دەدات كە دژایەتی و بەرهەڵستی هەر چەشنە دەوڵەتێكی سەربەخۆ دەكەن لەلایەن كوردەكانی عێراقەوە.
لە كۆتاییدا، نابێت كوردەكان ڕێگە بدەن ئەو دابەشبوونە بەردەوامەی لە نێوانیاندا هەیە ئیستغلال بكرێن. لە ڕابردوداو بە بەردەوامی كاتێك كوردستانی عێراق بەهێز دەبوو، حكومەتی بەغدا و حكومەتی دەوڵەتە دراوسێكان لە توركیا، ئێران و سوریا دابەشبوونی نێو كوردەكانیان بەكار دەهێنا بۆ ئەوەی لێكیان دابڕن و باڵادەست بن بەسەریاندا. دوای ئەم ڕووداوە نەخوازراوانە هەنگاو بە هەنگاو كوردەكانی عێراق ڕاهاتن لەسەر قبوڵكردنی جیاوازیەكانیان تاوەكو خۆیان لە ناكۆكی و شەڕێكی خۆكوژی لابدەن. لە ڕاستیدا، مۆدیلێكی فرەحزبی تەوافوقیان گرتەبەرو گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی سیاسی لە چوارچێوەی سیستمێكدا كە هێشتا لە ڕووی ئیداری و ناوچەییەوە دابەش بووە. تاوەكو ئێستا كوردەكان ژیرانە ڕەفتاریان كردووە توانیویانە ئەو یەكێتیە بپارێزن كە بەم دواییە پێیگەیشتن، كە هێشتا داخراو و دابڕاوە و لە ناوەندی دەریایەك دوژمندایە.