وتارەكەی ئەم دواییەی رەجەب تەیب ئەردۆغان لە پەرلەمانی توركیا سەبارەت بەپێویستیی ((پەروەردەكردنی نەوەیەكی دیندار)) لە توركیا هەرایەكی زۆری نایەوە. ئەگەرچی میدیاكانی توركیا زۆر لەسەر ئەم مەسەلەیە دواون، بەڵام پرسیاری سەرەكی لەم ڕووەوە ئەوەیە كە ئەم لێدوانەی ئەردۆغان چیی لەپشتەوەیەو چی وای لە سەرەك وەزیران كردووە بەخۆڕایی هەرایەكی گەورە بنێتەوە؟
ڕۆژنامەی ((هورییەت دەیلی نیووز)) كە لە توركیا بەزمانی ئینگلیزی دەردەچێ، لە وتارێكدا كە سەمیح ئیدیز نوسیوویەتی گومانی خستۆتە سەر پابەندبوونی ئەردۆغان بەعەلمانیەت و سوكە ئاماژەیەكیشی بۆ ئەوە كردووە كەدەشێ ئەردۆغان و حزبەكەی ئەجیندایەكی نهێنییان هەبێ. دەستەواژەی ((ئەجیندای نهێنی)) كە ئێستا لە میدیاكانی توركیا زۆر بەكاردەهێنرێ، ڕەنگدانەوەی دڵەڕاوكێیەكە كە خەریكە لەناو ڕیزی ناوەندە عەلمانییەكانی توركیا پەرەدەسەنێ. ئەو ناوەندانە هەر لەسەرەتاوە بەهاتنە سەر كاری پارتی دادو پەرەپێدان قەڵس بوون و لەڕەفتارو سیاسەتەكەی خانەگومان بوون. ئێستا، پاش لێدوانەكەی ئەردۆغان، چونەتە سەر ئەو باوەڕەی كە گومانیان لەجێی خۆیدا بووە. پرسیارە گرنگەكە لێرە ئەوەیە كە ئەگەر ئەردۆغان ئەجیندایەكی نهێنیی هەیە، بۆچی ئاشكرای دەكا؟ ئەگەر ئەجیندایەكی وای هەیەو ئاشكرای دەكا، چی وای لێ دەكا سڵ لەهیچ كاردانەوەیەك نەكاتەوە؟
لێدوانەكەی ئەردۆغان لە وڵاتێكی وەك توركیا شتێكی ئاسایی نییە، چونكە توركیا دەوڵەتێكی عەلمانییەو بەپێی دەستوور ئاینی لە سیاسەت جیاكردۆتەوەو لەم سۆنگەیەوە كاروباری ئاینی بۆ هاووڵاتییەكانی خۆی بەجێ هێشتووە.
لە عەلمانیەتدا دەوڵەت هیچ ئەركێكی ئاینیی نییە، بەڵام لێدوانەكەی سەرەك وەزیران شتێكی وای لێ هەڵدەكڕێندرێ كەدەشێ دەوڵەت ڕۆڵی هەبێ لە پێگەیاندنی نەوەیەكی دیندار كە ئەمەش لەگەڵ بنەماكانی عەلمانیەتدا ناگونجێ. زۆربەی ئەوانەی وەڵامی ئەردۆغانیان دایەوە، زۆرتر جەختیان لەسەر ئەوە كردەوە كە ناوەڕۆكی لێدوانەكە ئاین و دەوڵەت تێكەڵ بەیەك دەكا. جان دوندار لەڕۆژنامەی ((میللییەت)) نوسیوویەتی ((خەڵكانی دیندار پێویستیان بەوە نییە دەوڵەت بەرنامەیەك بۆ پێگەیاندنی نەوەیەكی دیندار دابنێ)). تەها ئەكیول لە ڕۆژنامەی ((هورییەت)) نوسیوویەتی ((ئەم كارە بەهیچ شێوەیەك كاری دەوڵەت نییە)). ئیحسان ئەلیاساك لە بەرنامەیەكی كەناڵی هاپیر تورك وتی((ئەركی تۆ پێگەیاندنی نەوەی دیندار نییە. ئەركی تۆ خۆش كردنی ڕێگایە بەرەو ئازادییەكان. ئەركی خێزانەكانە نەوەكان پێ بگەیەنن)).
تا ساڵی پار ئەردۆغان كراوەتر خۆی نیشاندەدا. لە ئەیلولی ساڵی 2011دا لە چاوپێكەوتنێكدا لە كەناڵێكی میسری، ئەردۆغان وتی ((من موسڵمانم، عەلمانی نیم، بەڵام من سەرەك وەزیرانی وڵاتێكی عەلمانیم. هاووڵاتییان ئازادن لەوەی كە لەسایەی سیستمی عەلمانیدا دیندار بن یان نا )). ئەم لێدوانە هەرایەكی زۆری لێ كەوتەوە، بەڵام نەك لە توركیا، بەڵكو لە میسر. هەموو گرووپە ئیسلامییەكان، لەسەرووی هەموویانەوە سەلەفییەكان و ئیخوانی موسلیمین، بەرپەرچیان دایەوەو دژی وەستانەوە. تەنانەت پێش لێدوانەكەی ئەم دواییەی ئەردۆغان بەماوەیەكی كەم. ئەردۆغان بەبۆنەی ساڵیادی 75 ساڵەی پیادەكردنی عەلمانیەت لە توركیا، لە بەیاننامەیەكدا بەشان و باڵی ئەم ڕووداوەی هەڵداو جەختی كردە سەر بایەخی عەلمانیەت بۆ توركیای مۆدێرن.
ڕەنگە پەرەسەندنی شەپۆلی ناڕەزایی لە جیهانی عەرەب و بەهێزبوونی باسكی ئیسلامییەكان لە چەند وڵاتێكی عەرەبی، كاریگەریی لەسەر شێوەی بیركردنەوەی ئەردۆغان هەبووبێ، بەتایبەتی كە لە ساڵی پارەوە هەست بەزیادبوونی ئاسەوارە سوننیگەراكان لە سیاسەتی دەرەوەی توركیا دەكرێ، بەتایبەتی سەبارەت بە پشتگیریی توركیا لە بزوتنەوەی ناڕەزایی سوریا كە ئیخوان موسلیمین ڕۆڵێكی سەرەكیی تێدا دەگێڕێ و سەبارەت بەهەڵوێستی دژ بەحكومەتی نوری مالیكی لە عیراق كە حكومەتێكە زۆرتر شیعەكان بەسەریدا زاڵن.
ئەمە بەم مانایە دێ كە لەم قۆناغەدا سیاسەتی پارتی دادو پەرەپێدان زۆرتر كەوتۆتە ژێر كاریگەریی ئاینەوەو، ئەمەش زۆرتر بۆ دوو فاكتەر دەگەڕێتەوە، یەكێكیان دەچێتەوە سەر بەهێزبونی باڵی توندڕەوی ناو پارتی دادو پەرەپێدان پاش هەڵكردنی باهۆزی گۆڕان لە ناوچەكەو لەق بوونی پێگەی ڕژێمە عەلمانییە بەهێزەكانی ناوچەكە كە هەر ئەمەشە وای كردووە ئەنكەرە بەرامبەر بەعەلمانییەكان و كوردی توركیا توندتر بێ. فاكتەرەكەی تر زۆرتر بۆ پەرەسەندنی دیاردەی لەخۆبایی بوونی پارتی دادو پەرەپێدان دەگەڕێتەوە. سێ جار هاتنە سەر كاری پارتی دادو پەرەپێدان و كۆنترۆل كردنی پۆستی سەركۆمارو بەدەستهێنانی 325 كورسیی لەسەرجەمی 550 كورسیی پەرلەمان و لەق كردنی دەسەڵاتی دامەزراوەی سوپاو پەرەسەندنی ناوبانگی توركیا لەدەرەوەی وڵات، هەمووی بەسەریەكەوە سەرانی دادو پەرەپێدانی تووشی لەخۆبایی بوون كردووە. ئەمە بەم مانایە دێ كە پێویستە توركیا تێڕوانینێكی قوڵتری بۆ مەسەلەكان هەبێ، چونكە لە سیاسەتدا هەندێ جار هەڵەی بچوك ئاكامی گەورەی لێ دەكەوێتەوە.