«ژن لە كۆمەڵگەی ئێمەدا بە عەقڵی پیاو بیردەكەنەوە» زۆرجار ئەم قسەیە دووبارە ئەبێتەوە. ئاخۆ ریشەی ئەم باوەڕە چیە و لەكوێوە سەرچاوەی گرتوە؟ ئایا پیاو زیاتر ئەمە ئەڵێت یان ژن؟ باشتروایە بپرسم: ئایا راستە ژن بە عەقڵی پیاو بیردەكاتەوە؟ ئایا پیاوان سوودیان لە نێرایەتی و دین و كۆمەڵگە بینیوە بۆ ئەوەی ئەم بیردۆزە بچەسپێنن یان تەنیا مەسەلەكە ململانێ ئەزەلیەكەیە و نایانەوێت رەگەزێكی تر هەبێت «خۆی» بێت؟ تۆ بڵێی ئەمە ئەوە بگەیەنێت كە ژن لە كۆمەڵگەی ئێمەدا هێشتا زۆرینەكەی كائینێكی موسەیەرە نەك موخەیەر؟
هەڵبەتە بۆخۆم وای بۆدەچم كەئەمە «لە ئێستادا» تاڕاددەیەكی زۆر كەم راستبێت، لەوە تێپەڕناكات كە حاڵەتە نەك مۆرك، هەڵبەتە ژن هەیە بەعەقڵی پیاو بیردەكاتەوە، زۆرجاریش فاكتەر هەن دەبنە هۆكار بۆ ئەمە، پەروەردەی كۆمەڵگە و تێگەیشتنی دەوروبەر و مومارەساتی پیاویشە وادەكات ئەو ژنە ملكەچی بیركردنەوەیەكی تربێت، هەربۆنمونە لەهەڵوێستە سیاسیەكاندا، بەدیوێكدا ژنەكان ناتوانن «خۆیان»بن لەوەی لایەنگری حزبێك بن، بەدیوەكەی تریدا پیاوەكانیش باوەڕیان بەو سەربەخۆبوونەی ژن نیە و رێگری دەكەن، نمونەشمان كاتی هەڵبژاردنەكان و دەنگدانەكانە، زۆر ژن هەن كە دەنگ دەدەن بە پاڵێوراوێك، خۆیان ناڕەنجێنن بزانن بۆچی ئەم پاڵێوراوە هەڵئەبژێرن، تەنیا لەبەر ئەوەی مێردی یان برای یان پیاوێكی خێزانەكەی لایەنگری ئەو پاڵێوراوەیە ئیتر تەحسیڵ حاسڵ ئەمیش ئەركێكی خێزانی بەجێ ئەهێنێت و دەنگی بۆ ئەدات، ئەمەش ئەوە دووپات ئەكاتەوە كە نیوەی دەنگدەر لە كۆمەڵگەی ئێمەدا موسەیەرە نەك موخەیەر، دووەم: نیوەی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان راستگۆنین و، بە بەكارهێنانی مافی راستەقینەی تاك لە سەربەستی هەڵبژاردندا بەكارنایەت و دەرئەنجام پرۆسەی دیموكراسی نیوە و نیوە ناچڵ بەڕێوەش دەچێت. ئەمە بە روونی مانای ئەوەیە كۆمەڵگەی ئێمە – هەروەك لە وتاری پێشووما ئاماژەم پێدا- رێگە بە بیركردنەوە و بڕیاردانی تاكەكەسی نادات و هیچ بنەمایەكی پەروەردەیی زانستی و دروست راناخات بۆ ئەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە تەنیا تەمسیلی خودی خۆیان بكەن، لەكۆمەڵگەی ئێمەدا هێشتا بڕیاردان و هەڵوێست وەرگرتن پرۆسەیەكی بەكۆمەڵە و، بەداخەوە هەتا ئێستاش شانازی بەم كەلتوورەوە دەكرێت كە كەسایەتی تاك ئەسڕێتەوە و وای لێدەكات لەدواجاردا نەتوانێت خۆی بڕیاری خۆی هەبێت، ئەمەش وەڵامی ئەو پرسیارەیە كە ئایا بۆچی ژن بە عەقڵی پیاو بیرئەكاتەوە. چونكە كۆمەڵگەی ئێمە هێشتا لەو كۆمەڵگە كۆنسەرفاتیڤانەیە كە نەك تەنیا ژن، بەڵكو تاك بەگشتی تاكێكی موسەیەر و ئاڕاستەكراو و بارگاویە و هیچ كەلتوورێكی باوەڕ بەخۆبوون و بەرزڕاگرتنی بەهای تاكمان نییە.
هەڵبەتە ژن دووجار بوەتە قوربانیی ئەم حاڵەتە، چ وەكو تاكێكی ئاسایی و چ وەكو رەگەزێكی سەربەخۆ، بۆیە دواجار ئەو باوەڕە زۆر بەزەقی دێتەگۆڕێ كەگوایا ژن ناتوانێت بە عەقڵی خۆی بیربكاتەوە، بەڵام بەدیوەكەی تریدا: ئایا هیچ ژنێك نییە بتوانێت یان هەوڵی دابێت بەعەقڵی خۆی بیربكاتەوە؟ ئایا ئەو ژنەی كە هەوڵیدابێت بەعەقڵی خۆی بیربكاتەوە هەروا وازی لێهێنراوە و هیچ باجێكی نەداوە؟ یاخود رووبەڕووی چەندین بەربەست و ململانێ و شەڕ و ناڕەحەتی نەبۆتەوە؟ هەڵبەتە لەباشتیرن حاڵەتیدا ناوی زڕێنراوە و چەندین قسەی خراپی بەدواخراوە.
پیاو بوونەوەرێكە لە پێكهاتە عەقڵیەكەیدا ویستێكی گەورەی هەیە بۆ سەركردایەتی، رابەرایەتی و كۆنترۆڵ كردن و بڕیاردان، زۆربەی فاكتەرە دینی و كۆمەڵایەتیەكانیش ئەمەی لە پیاودا چەسپاندوە و پەرەی پێداوە، بۆ نمونە پیاوان زیاتر حەزیان لە بەكارهێنانی كۆنترۆڵی تەلەفزیۆن هەیە، ئەگەر ماڵ یەك كلیلی هەبێت هەمیشە ئەبێت پیاوەكە هەڵیگرێت، ئەگەر یەك ئۆتۆمبیل لە ماڵەكەدا هەبێت، ئەبێت پیاوەكە لێیخوڕێت، كە ماڵەكە كێشەیەكی تێدەكەوێت ئەگەر ئەو خێزانە یەك پیاویشی تیابێت و چەند ژنێك، دواجار ئەبێت چاوەڕێی بڕیاری پیاوەكە بكرێت، ئەگەر ژن ئیش بكات و داهاتی هەبێت، ماڵ و داهاتەكە و سەرچاوەی ئابووری هەر بەناوی پیاوەكەوە دەبێت.. و تاد.
هەڵبەتە ئەمە لەخۆڕا نەهاتۆتە ئاراوە و ئەم كەلتوورە هەروا لەخۆیەوە دروستنەبوە، ئەمە بۆماوەیەكی عەقڵی و فەرهەنگی و پەروەردەیی كەڵەكەبوە و مێژوویەكی لەمێشك و ئەخلاقی كۆمەڵگەدا بۆخۆی دروستكردوە. كەدواجار ژنی كردۆتە كائینێكی گوێگر زیاتر لە قسەكەر، جێبەجێكەر زیاتر لە بڕیاردەر، بەڕێوەبراو زیاتر لە بەڕێوەبەر.
كێ ئەتوانێت ئەم سیستەمە هەڵوەشێنێتەوە و لەجێگەی سیستەمێك داڕێژێت كە بیركردنەوەیەكی ئینسانی تیا بەڕێوە بچێت لەجیاتی بیركردنەوەی پیاوانە یەكجەمسەریەكە كە هەتا ئیستا بەبێ ئەوەی بەخۆمان بزانین ژنانێكیش هەن پیرۆز رای ئەگرن، بە گوێگرتنیان لە خیتابە پیاوانەكان و وتنەوەی و سەردانەواندن بۆ بڕیارەكانیان؟ ئەركی كێیە و بە چ ئالیەتێك ئەم سیستەمە ئەخلاقی و پەروەردەییە ئەڕووخێت و بەچ میكانیزمێك سیستەمە راستەكە لەجێگای بینا ئەكرێت.
باشترین رێگا ئەوەیە مەشق بە ئینسانەكان بكرێت چۆن بیربكەنەوە، لەوەش گرنگتر چۆن پۆزەتیفانە بیربكەنەوە و فێربن خاوەنی عەقڵی خۆیان بن و هیچ عەقڵێكی تر بەڕێوەیان نەبات، ئەمەش ئیشی رێكخراوە پەیوەندیدارەكانە.
دواجار ئەو پیاوانەشی گوایا داكۆكی لە ماف و ئازادیەكانی ژن دەكەن، خۆشحاڵ دەبن وێنەی ژنێك لەناو قەفەزێكی داخراودا ببینن و شیعری بۆ بنووسن، بەڵام هەرگیز خۆشحاڵ نابن بە تابلۆیەك وێنەی ژنێك بێت قەفەزێكی شكاندبێت و چۆلەكەئاسا بە ئاسماندا بفڕێت، ئاخر جیاوازیەكی زۆر گەورە لەنێوان ئەو دوو تابلۆیەدا هەیە. هەڵبەتە ناڵێم پیاومان نییە داكۆكی لە ژن بكەن، بەڵام ئەو پیاوانەش كە داكۆكی دەكەن ئەو تابلۆیەیان لە هزریاندا هەڵگرتوە كە ژنەكە لەناو قەفەزەكەدا قەتیس ماوە، نەك تابلۆكەی كە ژنەكە قەفەزەكەی شكاندوە و فڕیوە.