ماوەیەكە دیسان، گفتوگۆ و پیلەكە لەبارەی «پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان- عێراق»ـەوە توندبووە. بەگشتی دوو بۆچوون و سەمتی سەرەكی هاتوونەتە گۆڕێ: یەكیان پێیوایە كە ناكرێ ئەم پرۆژە دەستوورە بگەڕێتەوە ناو پەرلەمان و بڕاوەتەوە، تەنیا ئەوە ماوە كە راپرسی لەبارەوە بكرێ. دووەمیان پێیوایە نا، ئەو پرۆژەیە كەموكوڕی زۆری تێدایەو پێویستە هەموار بكرێتەوە و بێ ئەوەی بەكۆنكرێت قامك لەسەر ئەو بڕگەو ماددانە دابنێ كە پێویستیان بەهەمواركردنەوەیە، ئەوجار بخرێتە بەر راپرسییەوە. رای سێهەمیش هەیە، كە هیچ خەتێكی سوور نییە بەپرۆژەی دەستووریشەوە و دەكرێ قسەی تێدا بكرێتەوە. هەردوو سەمتە سەرەكییەكە، مەترسی و نیگەرانیی خۆیان هەیە.
هەر یەك لەم دوو سەمتە، بەڵگەو دەلیلی سیاسی و قانوونیی خۆی بۆ پێ سەلماندنی ئەوی دی و خەڵك دێنێتەوە. یەكێ لەئەرگیومێنت و پاساوەكانی سەمتی دووەم، ئەوەیە كە ئەو «پرۆژە دەستوورە»، لەلایەن لیژنەیەكەوە داڕێژراوە كە پەرلەمان پێكیهێناوە، لەكاتێكدا ئەركیی پەرلەمان، «تشریع»ی قانوونی ئاساییە، نەك دەستوور كە قانوونی بنەڕەتییەو لەسەرووی قوچەكی قانوونییەوە وەستاوە. ئیدی بەو مانایە، رێگەی دانانی «پرۆژە دەستوور»ـەكەی هەرێم، نا دیموكراتی بووەو ئەوەش خەوش و عەیبیێكی گەورەیە و هەردوو حزب: پارتی و یەكێتی بەپەلە-پەل لەپەرلەمان لەبەر رۆشنایی رێككەوتننامەی ستراتیجیی نێوانیان، تێیانپەڕاندووە.
دیارە، لەناو عێراقیشدا، چ پێشان و چ ئێستاش، هەندێ لایەنی عەرەبی ئەو «پرۆژە دەستوورە»یان پێ مەترسییە بۆ سەر یەكێتیی خاك و سەروەریی دەوڵەتی عێراق و، زەوینەسازییە بۆ جیابوونەوەی كورد لەعێراق...
دیارە (2) شێوازی دیموكراتیمان هەیە بۆ دانانی دەستوور، یەكەمیان: شێوازی ئەنجوومەنی دامەزرێن (ئەو ئەنجوومەنە لەلایەن میللەتەوە تەنیا بۆ دانانی دەستوور هەڵدەبژێردرێ) و دووەمیان: شێوازی ریفراندەمی دەستووری (پرۆژەی دەستوور یان ئەوەتا لەلایەن لیژنەی پسپۆرەوە دەنووسرێتەوە یان لەلایەن ئەنجوومەنێكی هەڵبژێردراوی نوێنەرایەتییەوە، بەڵام كار بەو پرۆژەیە ناكرێ تا میللەت لەریفراندەمێكدا بەبەڵێ دەنگی لەسەر نەدا)، نموونەی هەردوو شێوازی سەرەوە لەدنیادا هەن.
ئەی لەهەرێمی كوردستاندا چۆن بووە:
1. پەرلەمانی كوردستان، وەك ئەنجوومەنێكی هەڵبژێردراو، لەدەورەی یەكەمی خۆیدا (4-6/1992-ەوە تا دوا كۆبوونەوەی بەر لە30/1/2005)، دەسەڵاتی دامەزرێنی هەرێمی كوردستان بووە وەكو قەوارەیەكی سیاسی-یاسایی. لە4/7/1992 متمانەی بەحكوومەتی هەرێم دا و بەبڕیاری ژمارە 22ی 4/10/1992، فیدراڵیزمی كردە بنەمای پێوەندیی یاسایی و سیاسیی نێوان هەرێمی كوردستان و گەلەكەی لەلایەك و دەسەڵاتی ناوەندی لەلایەكی دیكەوە. بەمانایەكی تر، جۆرە سیستەمێكی تری قانوونی و سیاسی لەهەرێم داهێنا بەپێچەوانەی باقی ئەو ناوچانەی كە لەسایەی حكوومەتی ناوەندیی ئەوسای عێراق دابوون و بووە بنەماش بۆ عێراقی دوای 9/4/2003.
2. ئەو پەرلەمانە لەدەورەی یەكەمدا، بەبڕیاری ژمارە 26ی 7/11/2002 پرۆژە دەستوورێكی بۆ هەرێمی كوردستان پەسندكرد و (36) حزب و لایەنی سیاسی لەكۆبوونەوەیەكدا پشتەوانیان لێكرد.
3. پەرلەمان لەدەورەی دووەمی خۆیدا دوای هەڵبژاردنی گشتیی 30/1/2005، بەبڕیاری ژمارە 5ی 8/9/2005 لیژنەیەكی (19) كەسی بۆ پێداچوونەوە بە«پرۆژە دەستووری هەرێمی كوردستان» پێكهێنا. وێڕای كە نوێنەرایەتی سەرجەم لایەنە سیاسی و پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییەكانی ناو پەرلەمان، لەو لیژنە ئەندام بوون، چەند كەسێكی شارەزای بواری فیقهی دەستووریش لەو لیژنەیەدا بوون وەك خوالێخۆشبوو ئەمیر حەوێزی و بەڕێزان د. شێرزاد نەجار، د. محەمەد عومەر مەولود، د. شۆڕش عومەر حەسەن. ئەو لیژنەیە لە14/9/2005 دەست بەكاربوو لە22/8/2006 لەكارەكانی خۆی بۆوە و پرۆژەكە لەكەناڵەكانی میدیا و لەسایتەكان بڵاوكرایەوە، بەدەیان كۆڕ و دیمانەی لەگەڵ ناوەندە جیا-جیاكان بۆ كرا، بەسەدان تێبینی گەیشتنە دەست لیژنەكە كە لەئارشیفدا پارێزراون، لەئاكامدا پرۆژەكە ئاڵوگۆڕی بەسەرداهات...
4. پەرلەمان لەكۆبوونەوەی 24/6/2009، بە95 دەنگ لەكۆی 96 پەرلەمەنتاری ئامادەبووی ئەو كۆبوونەوەیە، «پرۆژە دەستووری هەرێمی كوردستان»ی پەسندكرد. راستە، ماوەیەك، پەسندكردنی ئەو پرۆژەیە دواكەوت لەبەر هەندێ سەرنج و تێبینی ئەودەمەی برایانی یەكگرتوو و كۆمەڵی ئیسلامی كە بەتەوافووق جێیان بۆ كرایەوە.
5. ژمارەیەكی ئێكجار زۆر لەو پرۆژەیە بەو داڕشتنەی ئێستایەوە، بەهەردوو زمانی عەرەبی و كوردی چاپ و بڵاوكرایەوە. بۆ ئەوەی هاوشانی هەڵبژاردنی گشتی بۆ دەورەی سێیەمی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان لە25/7/2009، ریفراندەم لەسەر پرۆژەكەش بكرێ. لێ كۆمیسیۆن بەنووسراوی ژمارە (خ/9/1340)ی 6/7/2009 پۆزشی هێنایەوە. رەنگە هەندێ بڵێن پۆزشهێنانەوەكە، تەكنیكی و لەبەر كەمی كات بووە و كۆمیسیۆن پێڕانەگەیشتووە تەدارەكی پێویست ئامادە بكات، بەڵام وەك لەهەمووان را دیارە هۆكارەكە زێتر سیاسی بوو، تا تەكنیكی و مەسەلەی كات. ئیدی پەرلەمان ناچار بوو لە9/7/2009دا، یاسای ژمارە 16ی ساڵی 2008ی تایبەت بەپەسندكردنی پرۆژەی دەستوور، هەموار بكاتەوەو دیاریكردنی رۆژی راپرسی لەسەر ئەو پرۆژەیە بخاتە ئەستۆی سەرۆكایەتیی پەرلەمان و حكوومەتی هەرێم و لایەنە پێوەنددارەكانەوە. بۆ لەو كاتەوە تا ئێستا ئەو لایەنانە ئەو كارەیان نەكردووە، ئەوەیان پرسیارێكی رەوایەو هەقە ئەو لایەنانە وەڵامەكە بدەنەوە.
لەبەر رۆشنایی ئەو فاكتانە، بۆمان دەردەكەوێ، بەپێی بڕیارێكی پەرلەمان لەدەورەی یەكەمیدا، كە دەسەڵاتی دامەزرێنی قەوارەی سیاسی و یاسایی هەرێمی كوردستان بووە، پرۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان پەسندكراوە. پاشان لەدەورەی دووەمی پەرلەماندا، ئاڵوگۆڕ لەپرۆژەی دەستوور كراوەو چاوی پێداخشێنراوەتەوە و لەكەناڵەكانی میدیادا بڵاوكراوەتەوەو رەخنەی لێگیراوە، قسەو باسێكی زۆری لەسەركراوەو جارێكی تر هەمواركراوەتەوەو بەشێكی زۆری سەرنج و بیروڕاكان لەبەرچاوگیراون. بەو مانایە پرۆژەكە بەپەلە-پەل تێنەڕێندراوە و لەبەر رۆشنایی رێككەوتننامەی ستراتیجیی نێوان یەكێتی و پارتیش نەنووسراوەتەوە و بەنیمچە كۆدەنگییەكی تەواویشەوە پەسندكراوە (95 بە1) نەك زۆرینەیەكی سادە.
دووەم- دەبێت ئەوەشمان لەبیر بێت، كە ئەوەی ئێستا پرۆژەی دەستوورە نەك دەستوور. هەڵبەت لەشێوازی ریفراندەمی دەستووریدا، میللەت دەستووردانەرە نەك پەرلەمان، چونكە دواجار ئەوە میللەتە كە لەریفراندەمێكی دەستووریی ئازادو بێگەرددا، ساغی دەكاتەوە كە پرۆژەكەی پەرلەمانی بۆ دەستوور قبوڵە یان نا.. راستە، لەهەندێ وڵاتدا، ئەنجوومەنێكی دامەزرێن، بۆ دانانی دەستوور لەلایەن میللەتەوە هەڵدەبژێردرێ و ئەركی نووسینەوەی دەستووری پێ دەسپێردرێ، بەڵام شێوازەكەی تر ئەوەیە كە میللەت خۆی راستەوخۆ (دیموكراسیی راستەوخۆ)، لەریفراندەمێكدا، ئیرادەی ئازادانەی خۆی بە(ئا) یان (نا) دەردەبڕێ، لێرەدا گرنگ نییە داخوا لیژنەیەكی پسپۆری تەكنیكی و شارەزای فیقهی دەستووری، پرۆژەكەی نووسیوەتەوە یان ئەنجوومەنێكی هەڵبژێردراوی نوێنەرایەتی، بەڵكە گرنگ ئیرادەی ئازادانەی خەڵكە كە راستەوخۆ قسەی خۆی دەكات، وەك سەرچاوەی دەسەڵاتەكان.
خۆزی لەپرۆژەكەدا، وەك لەماددەی (118)دا هاتووە، لەجیاتی زۆرینەی دەنگدەران، زۆرینەی تایبەت بووایە، بۆ نموونە بە60% یان دوو لەسەر سێی دەنگدەران، پرۆژەكە ببوایە دەستوور.
ئەگەر دەستوور وەك هەر دەقێكی قانوونیی بەپێی هەلومەرج بكرێ گۆڕانكاریی تێدا بكرێ، لەسۆنگەی ئەمەشەوە چەندین ماددە بۆ هەمواركردنەوەی دانرابێت، ئەوە دەكرێ پرۆژەی دەستووریش ئاڵۆگۆڕی تێدا بكرێ، بەڵام چۆن و لەچوارچێوەی چی و كوێی ئەو پرۆژەیەو بەچ میكانیزمێكی سیاسی و قانوونییەوە، ئەوەیان با بمێنێ بۆ كاتێكی تر.