قەڵەمڕەوێتی دەسەڵاتی عوسمانییەكان ناوجەرگەی ئەوروپاو باكووری ئەفەریكاو ناوچەكانی ناوەندی ئاسیاو ناوچە عارەبییەكانی ئاسیای گرتبۆوە، لەو كاتەیدا گەلانی ئەوروپی لەناو ململانێیەكی خۆبەخۆی تونددا بوون لەگەڵ یەكتردا، ئینگلیستان لە ڕووی سیاسیی و ئابووری و جیۆگرافییەوە بەر لەوەی ببێتە ئەو ئیمپراتۆرییەتەی كە خۆری لێ ئاوا نابێت بۆ ماوەیەكی زۆر لە دنیا دابڕابوو!
ڕۆژگار وەرسوڕاو لە سەدەی بیستەمدا ئەستێرەی دەوڵەتی عوسمانی كوژایەوە، پەل و پۆی هەلا هەلا بوون و ئیمپراتۆریەتەكەی پوكایەوە، پاش دۆڕاندنی لە بەرانبەر هاوپەیمانە ئەوروپییەكانی كە بەریتانیای گەورە ڕێبەرایەتی دەكردن تەنیا ناوچەی ئانادۆڵ و دەوروبەری بۆ مایەوە،پاش ئەوەی جەنگ دوا بەستێنی خۆی داكوتابوو، كێشەی ویلایەتی موسڵ وەك یەكێك لە پاشماوە كێشەكانی ئەو جەنگەی نێوان توركیاو بەریتانیا دەركەوت، لەبەر ڕۆشنایی ڕاپۆرتی لیژنەی كۆمەڵەی نەتەوەكاندا ساڵی 1924 بڕیاردرا ویلایەتی موسڵ بكرێتە پاشبەندی دەوڵەتی تازە دروست بووی عیراقەوەو سەرەتا توركیا ئەمەی ڕەتكردەوە بەڵام ملی بۆ ئەو دیفاكتۆیە كەچ كردوو دواتری قەناعەتی لەبارەی شەرعیەت و یاسایی بوونی داواكەی بۆ وەدەستخستنەوەی ویلایەتی موسڵ نەگۆڕدرا، بەو پێیەی كە ئەو ویلایەتە لە دەرەوەی هێڵی ئەو هودنەیەیە كە لە نێوان خۆیی و وڵاتانی هاوپەیماندا كەوتەوە، بە درێژایی سەدەی پێشوو بە تایبەتی لە ماوەكانی ناسەقامگیریدا لە ناو عیراق یان لە ماوەی قەیرانە سەربازی و سیاسییەكانی ئەو ماوانەدا چ لەسەر ئاستی ناوەخۆیی یان دەرەكی وڵاتانی دراوسێی توركیا ئەوساو ئێستاش دەرفەت دوای دەرفەت دەقۆزێتەوە بۆ داواكردنی سەرلەنوێ گێڕانەوەی ویلایەتی موسڵ وەك چۆن لە ماوەی جەنگی ئێران عیراق كە لە ساڵانی 1980 تا 1988 ڕوویدا ئەم ئارەزوو كردنەی خۆی نەشاردەوە، هەروەها لە ڕاپەڕینی گەلی عیراق لە ساڵی 1991و لە ژێر ڕۆشنایی گۆڕانكارییە سیاسیی و سەربازییەكانی ماوەكانی دوای ساڵی 2003 و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت.
حكومەتی توركیا هەوڵی زۆری دا هەر لە كاتی داگیركاریی ئەمەریكا بۆ عیراقەوە تا ئەمیش بستە پێیەكی دەست بكەوێت لەو وڵاتەدا وەك چۆن هەر یەكێكی ترلە وڵاتانی هاوپەیمان شوێن پێی خۆیان بۆ دانرابوو بەڵام هەوڵەكانی توركیا نوشوستییان دەخواردو لەگەڵ ئەمانەشدا هەر بەردەوامە لە هەوڵدانەكانیدا، بۆ ئەم مەبەستەش پەرەسەندنە سیاسییەكان دەقۆزێتەوە كە بە هۆیەوە پشتدبەستێت بە پشتگیری كردنەكانی بۆ توركمانەكانی عیراق، بە تایبەتی ئەوانەی كەركوك، لە پێناوی ئامانجەكانی خۆیدا..
لە لایەكی ترەوە دەرئەنجامە خراپەكانی پرۆسەی سیاسی لە عیراق لە پاڵ دەسوەردانە هەرێمایەتییەكان و نێودەوڵەتییەكانی ناو عیراق زۆر پرۆچەی هێناوەتە گۆڕێ بە تایبەت ئەوانەی پێوەندییان بە گۆڕینی نەخشەی سیاسی عیراقەوەیە، تا ئەو حاڵەتی فەوزا سیاسییەی كە لە وڵاتدا هەیە بەكۆتا بێت و عیراق بەرەو كەناری ئارامی و سەقامگیری بچێت، یەكێك لەو پرۆژانەی كە بۆ دابەشكردنی عیراقە بەسەرسێ هەرێمی فیدراڵیدا ئەویش بە پشت بەستن بەچەندین بنەمای مێژوویی و جیۆگرافی و كارگێڕی كە وەك ئاشكرایەو دیارە پێكدێت لە هەرێمی كوردی و هەرێمی عارەبی سوونی و هەرێمی عارەبی شیعیی.
لە لایەكی تریشەوە دەرئەنجامەكانی پرۆسەی سیاسی لە وڵاتدا پەردەی هەڵماڵیوە لەسەر داخوازییەكانی زۆر لە پارێزگاكان كە لە هەوڵدان بۆ ئەكتیڤ كردنی ئەو ماددە دەستوورییەی ڕێگایان پێدەدات لە سنووری پارێزگاوە ببنە هەرێم، بە تایبەتی ئەو پارێزگایانەی كە دراوسێی هەرێمی كوردستانن، بە بیانووی بەپەراوێزكەوتنیان و پشتگوێ خستنیان یان بە هەنجەتی ئەوەی هەڕەشەی بەردەوام خراوەتە سەر سەركردەكانی ناو ئەو پارێزگایانە، لەوانەش نەینەوا و سەڵاحەدین و دیالا و ئەنبار.
لەكاتی گرژتربوونی قەیرانەكەی نێوان لایەنە سیاسییەكانی حوكمی عیراقدا و لە كاتی كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا و زۆرتر بوونی دەستێوەردانی هەرێمایەتی بۆ كاروباری عیراق یەكێك لەو پرۆژانەی قووت بوونەتەوە پرۆژەی یەكخستنی پارێزگاكانی وەك كەركوك و دیالا و نەینەواو سەڵاحەدین و ئەنبارە لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا بە تایبەتی هاوكات لەگەڵ نزیكبوونەوەی سەركردەكانی هەرێم و سەركردەكانی ئەو پارێزگایانە لە یەكتری. چونكە ئەو پارێزگایانە لە 60%ی ڕووبەری وڵات پێك دەهێنن، هەروەها لە 35%ی كۆی دانیشتووانی عیراقی تێدایە، ئەگەر هەرێمی كوردستانیش بچێتە پاڵ ئەو پارێزگایانەوە ئەوا ڕێژەی ڕووبەری گشتی لە 70%ی كۆی ڕووبەری عێراق دەگرێتەوە، واتا زیاتر لە نیوەی دانیشتووانی وڵات..
بەتێبینی ئەوەی ئەم پرۆژەیە بایەخێكی تایبەتی لە لایەن حكومەتی توركیا پێدراوە كە تا ئێستاش لە هەوڵدایە بۆ گەڕانەوەی ولایەتی موسڵ بۆ سەر توركیا، بۆیە ئێستا ناهەمواری بارودۆخی عێراق دەقۆزێتەوە كە ئەو بارودۆخە لە دەرئەنجامدا سیمایەكی تائیفەگەرانەی وەرگرتووەو هەڕەشە لە یەكێتی خاك و ئاسایش و سەقامگیری وڵاتەكە دەكات، ئەوەی جێی سەرنج بێت ئەو بابەتەیە كە لە ڕۆژنامەی مەدای ژمارە 2372 لە 23/1/2012 بڵاوكراوەتەوەو تێیدا هاتووە باڵیۆزخانەی توركیا لەبەغدا بەشاندێكی میوانی راگەیاندووە كە پێكهاتووبوون لە توركمانەكانی كە نوێنەریان لەناو پارێزگاكانی كەركوك و نەینەواو دیالەو سەڵاحەدین هەیەو بەتایبەت توركمانەكانی ناو پەرلەمانی عێراقی، پێی راگەیاندوون كە ئەنقەرە لە پاڵپشتی كورد دایەو ئامۆژگاری ئەوەشی كردون، ئەگەر بارودۆخ لە عێراق بتەقێتەوە پێویستە ئەو پارێزگایانە لەگەڵ هێزە كوردییەكاندا ببنە یەك، بەم شێوەیە عێراق ئەمڕۆ بۆتە تاقیگەیەك بۆ زۆر پڕۆژەی هەمەجۆری ناوخۆیی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی، هەروەها بۆتە گۆڕەپانێك بۆ دەستێوەردانی بیانی، كە نەخشەی داهاتووی عێراق دەسكاری دەكەن، بێ ئەوەی پرسێك بە خەڵكەكەی بكەن، ئەو دەرئەنجامە ئابووری و كۆمەڵایەتیە خراپە دەقۆزنەوە كە بەهۆی شكستی پرۆسەی سیاسیەوە كاریگەرییە خراپەكەی نەك بۆ یەكێتی عێراق و سەقامگیربوونی لێ دەكەوێتەوە بەڵكو بەشێوەی گشتی كاریگەری بۆ سەر هەموو ناوچەكە دەبێت .