كوردەكانی سووریا لە بەردەم دەرفەتێكی مێژووییدان
زیادبوونی سزاكانی سەر ڕژێمی بەشار ئەسەدو گۆشەگیركردنی نێودەوڵەتی بەردەوامی ئەم ڕژێمە كە ئامانج لێیان ڕاگرتنی ئەو سەركوتكارییە كوشندانەیە كە كاریگەری خراپی لەسەر زۆرینەی دانیشتووانی سوریا هەیە، ئاماژەیە بە نزیكبوونەی ڕووخان و هەرەسهێنانی ڕژێمەكەی ئەسەد. ئەگەری كەوتنی ئەسەد دەرفەتێكی مێژوویی بۆ كوردەكانی سووریا دەخوڵقێنێت تاوەكو مافە سیاسی و مەدەنیە یەكسانەكانیان بەدەست بهێنن. بەلەبەرچاوگرتنی سروشتی تۆتالیتاری حكومڕانی بەعس لە سایەی دەسەڵاتی ئەسەددا، ڕووخانی ڕژێمەكەی سووریا دەبێتەهۆی هەرەسهێنان و هەڵوەشانەوەی تەواوی حكومەتەكە، بە چەشنی كەوتنی ڕژێمەكەی سەددام لە ساڵی 2003دا. بەڵام بە پێچەوانەی كوردەكانی عێراقەوە كە خاوەنی ئۆتۆنۆمیەكی ڕاستەقینە بوون لە ساڵی 1991ەوە كاتێك ئەمەریكا ناوچەی دژە فڕینی سەپاند بەسەر باكووری عێراقدا، كوردەكانی سووریا كەمتر ڕێكخراون و پتر دابەشبوون. پێویستە كوردەكان سووریا یەكبگرن، بە تەواوەتی بچنە پاڵ خەڵكی سووریا لە خەباتیاندا لە پێناو بەدەستهێنانی ئازادی و ڕێگەنەدەن ئەم دەرفەتە مێژووییەیان لەدەست بچێت.
هەر حكومەتێكی هەڵبژێدراوی دوای ئەسەد دەبێت پابەندبێت بە بنەمای یەكسانی بۆ هەموو هاووڵاتیانی سوریا، بە چاوپۆشین لە خەلفیەتی ئیتنییان. تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە ئەم حكومەتە خواستی حكومڕانیكردنی سووریایەكی دابەش بووی هەبێت، كە ڕەنگە دۆخی كوردەكان ببێتە مایەی ناسەقامگیریەكی درێژخایەن لەو وڵاتەدا. كوردەكان نەتەوەیەكن ژمارەیان نزیكەی 40 ملیون كەس دەبێت، زۆرینەیان لەو خاكە پێكەوەگرێدراوەدا دەژین كە بەشێكی عێراق، ئێران، توركیا و سوریا دەگرێتەوە. كوردەكان گەورەترین گرووپی كەمینەی بێدەوڵەتن لە جیهاندا. نكۆڵیكردن و زەوتكردنی مافە سیاسی و مەدەنیە یەكسانەكانی كورد بۆ ماوەی نزیكەی سەدەیەك لەم چوار وڵاتەدا مەسەلەیەكی مشت و مڕ هەڵگر بووە، كە لە دوای دابەشكردنی خاكی كوردەكانەوە لە دوای جەنگی جیهانی یەكەم لە نێوان عێراق، ئێران، توركیا و سوریا كوردەكان بوونە كەمینە، تەنها ئیستیسنایەك كە كوردەكان خاوەنی سەربەخۆیی سیاسی خۆیان بوون بریتیە لە مەملەكەتی كوردستان كە تەمەنێكی كورتی هەبوو كە لە ئەیلولی 1922ەوە تاوەكو تەمووزی 1924 درێژەی كێشا. ئەگەرچی لە هەموو ئەم وڵاتانەدا بە ئاست و ئەندازەی جیاواز ستەم لە كوردەكان كراوە، بەڵام كوردەكانی سووریا لە خراپترین هەل و مەرجدا دەژین، كە ڕەگەزنامە، خاوەندارێتی زەوی و تەنانەت ئازادی هاتوچۆشیان لێزەوتكراوە.
بۆ ئەوەی دەسكەوتیان هەبێت لە شۆڕشە جەماوەرییەكەو مافە یەكسانەكانیان بەدەست بهێنن هاوشان بە باقی خەڵكی سووریا، دەبێت كوردەكانی سووریا پێنج هەنگاوی سەرەكی بنێن و پێداگیری بكەن و كۆڵنەدەن و سارد نەبنەوە، بێگوێدانە ئەوەی ڕێگای ئازادی چەند سەخت و پڕ هەورازە.
یەكەم، دەبێت خۆیان ڕێكبخەن و پەرە بە ئەجێندایەكی یەكگرتوو بدەن، كە ئەتوانن بەكاری بهێنن و بیكەنە بناغەی كاریان لە قۆناغە سەرەتاییەكانی شۆڕشەكە تاوەكو سەرۆك ئەسەد دەڕوخێت و وڵاتەكەش بەرەو چاكسازییەكی ڕوون هەنگاو هەڵدەگرێت.دەبێت كوردەكانی سوریا خۆیان وەك بەشێكی دانەبڕاو لە خەڵكی سوریا بخەنەڕوو و خۆیان بكەنە بەشێك لە خەباتی ڕەواو ناتوندوتیژانە لە پێناو ڕاماڵینی ڕژێمەكە و هەڵبژاردنی حكومەتێك كە پابەند بێت بە بەها جیهانیەكانی وەك ئازادی، مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسیەوە. نابێت كوردەكانی سوریا لەم ساتەوەختەدا، هەوڵی هێنانەئارای سیستمێكی فیدراڵی یاخود ناوچەیەكی سەربەخۆ بدەن. لە ڕاستیدا دەبێت پابەند بن بە یەكێتی سوریا و یاسا دەستووریەكانی، كە بە بەشداری هەمووان لە پەرلەمانی نوێیەوە دەردەچێت.
دووەم، ئەگەر ئەیانەوێت ئیعتیرافیان پێبكرێت و بە جیددی وەربگیرێن، دەبێت گرووپە كوردییە ڕكابەرەكان كۆتایی بە دابەشبوونە قووڵەكانی نێوانیان بهێنن و ڕێگاچارەیەكی یەكگرتوو بگرنەبەر. پارتی دیموكراتی كوردستانی سوریا پشتیوانی لە ڕوخاندنی ڕژێمەكەی بەشار دەكات لە كاتێكدا كە پارتی یەكێتی دیموكراتی كە پێوەندیەكی نزیكی لەگەڵ پەكەكەدا هەیە، نیگەرانە لەوەی ڕووخانی ئەسەد سەردەكێشێت بۆ باڵادەستبوونی ئیخوان موسلمینی پشتیوانی لێكراو لەلایەن توركیاوە كە هەمان سیاسەتی دژ بە كوردی هەیە. ڕژێمەكەی ئەسەد دابەشبوونی كوردەكانی ئیستیغلال كردووە كە ڕێگەی بە گەڕانەوەی سەركردایەتی پارتی یەكێتی دیموكراتی داوە لە مەنفاوەو لە هەمان كاتدا بواری بە كردنەوەی قوتابخانەی كوردی، سەنتەری ڕۆشنبیری و بارەگاكانی پارتەكە لە شارەكانی سوریادا داوە. سەركەوتنی كوردەكانی سوریا لە بەدەستهێنانی یەكسانی ڕاستەقینە دەوەستێتەسەر توانای یەكگرتنیان و پاراستنی یەكگرتووییان بە درێژایی شۆڕشەكە. دەبێت سەركردەكانی پارتی یەكێتی دیموكراتی ئەوەیان لە یاد بێت ستراتیجێكی دۆڕاویان گرتۆتەبەر، دۆڕاو بە هەردوو دیوەكەدا: ئەگە ڕژێمەكە ڕزگاری بێت و بمێنێتەوە ئەوا هیچ دوودڵی ناكات لە هەڵوەشاندنەوەی هەموو ئەو تەنازولاتانەی لە ماوەی قەیرانەكەدا بۆ ئەم حزبە كردی، ئەگەر ڕژێمەكەش بڕوخێت، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە حكومەتە نوێیەكە حساباتی خۆی ساف بكات (لەبەرامبەر پشتیوانیكردن بۆ ئەسەد) لەگەڵ پارتی یەكێتی دیموكراتی و كوردەكاندا.
سێیەم: دەبێت سەركردایەتی كورد داوای نوێنەرایەتیكردنی ڕێژەیی بكات لە ناو ئەنجومەنی نیشتمانی سوریادا و پێداگیری لەسەر بكات. حاڵی حازر تەنیا یەك شاندیان هەیە، كە بە دەگمەن نوێنەرایەتی كوردەكانی سوریا دەكات، كە ڕێژەی لە سەدا 10-12ی تێكرای دانیشتووانی سوریا پێكدەهێنن(یان نزیكەی 2 ملیۆن كەس دەبن). لە كاتێكدا پارتی دیموكراتی كوردستانی سوریا، كە پێكهاتەی سەرەكی ئەنجومەنی نیشتیمانی سوریایە، دەبێت كۆششی سەختتر بكات بۆ قەناعەتپێكردنی ئەو پارتانەی دوودڵن، لە نێویاندا پارتی یەكێتی دیموكراتی، لە بەشداری كردن، دەبێت ئەنجومەنی نیشتمانی هۆشیار بێت بەوەی ئەتوانێت سوودێكی گەورە لە نوێنەرایەتیكردنێكی بەرفراوانی كوردەكان وەربگرێت ئەگەر بە ڕاستی بیەوێت بە جیددی نوێنەرایەتی خەڵكی سوریا و پێكهاتە سیاسی، ئیتنی و ئاینیەكانی بكات. بێگومان دوورەپەرێزكردنی كورد نیگەرانی جیددی دەخوڵقێنێت لە نێو كەمینەكانی دیكەی وڵاتەكەدا وەك ئەرمەنیەكان، درووزەكان و گرووپەكانی دیكە، كە ترسیان هەیە بە هەمان شێوە پەراوێز بخرێن لە سوریای نوێدا.
چوارەم: دەبێت سەركردایەتی كورد بە حەزەرەوە پێوەندی لەگەڵ توركیادا ببەستێت. لەبەر ئەوەی بارەگای سەرەكی ئەنجومەنی نیشتمانی سوریا لە ئەستەنبولە، ئەوا بە دڵنیاییەوە دەكەوێتە ژێر كاریگەری حكومەتی ئەردۆغانەوە، كە نایەوێت، (هۆكارەكانیش ڕوونن) پشتیوانی لە فیدراڵی یان ئۆتۆنۆمی بۆ كوردەكان بكات. كوردەكانی سوریاش مافی خۆیانە گومان لە نیەتی توركیا بكەن، لەبەر ئەوەی ئەنقەرە بە ئاشكرا خوازیاری ئەوەیە ئیخوان موسلمین بێنەسەر دەسەڵات لە دیمەشقدا، كە پێوەندیەكی نزیكی هەیە لەگەڵیدا. لەوەش زیاتر، كوردەكان ئەگەری دەستێوەردانی سەربازی توركیا لە سوریادا بە دوور نازانن، دەستێوەردان بە بیانووی هێنانەئارای سەقامگیریەوە، لە كاتێكدا ڕەنگە لە واقیعدا بۆ باڵادەستكردنی ئیخوان موسلمینە. هەرچۆنێك بێت، دەبێت سەركردایەتی كوردی سوریا هاوكاری و پێوەندییەكانی پتەو بكات لەگەڵ توركیا، نەك تەنیا لەبەر ئەوەی هێشتا زووە بۆ كوردە دابەشبووەكانی سوریا كە ڕووبەڕووی پلانی توركیا ببنەوە، بەڵكو لەبەر ئەوەی تاكە ڕێگاچارەی كوردە پێچەوانەی خواست و ویستی كوردەكانە: ئەسەدێك كە پتر نزیك بێت لە ئێرانەوە.
لە كۆتاییدا: دەبێت كوردەكانی سوریا دەرس وەربگرن و داوای پشتیوانی لە برا كوردەكانی عێراق بكەن، كە سوودێكی زۆریان لە كەوتنی سەددام حوسێن وەرگرت و حاڵی حازر ئیدارەی هەرێمی كوردستان دەكەن كە دوورگەیەكی گەشەكردووی سەقامگیرە لە چوارچێوەی عێراقێكی پڕ لە ناكۆكیدا. لەبەر ئەوەی پێوەندی نێوان كوردەكان (بە چاوپۆشین لەوەی لە چ وڵاتێكدا نیشتەجێن) زۆر بەهێزترە لە پێوەندییان بەو دەوڵەتانەوەیە كە تێیدا دەژین، هەرێمی كوردستانی عێراق هاوپەیمانێتی سروشتیە و دەستواڵاترە بۆ پشتیوانیكردنی كێشەی كورد لە سوریا بە پێچەوانەی حكومەتی عێراقەوە، كە بە شێوەیەكی زمنی پشتیوانی ئەسەد دەكات. كوردەكانی سوریا ئەتوانن سوود لە ئەزموونی برا عێراقیەكان وەربگرن، هەر لە ئەزموونی ئاشتەوایی دوای ڕكابەری نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان بە سەرۆكایەتی بارزانی و یەكێتی نیشتیمانی كوردستان بە سەرۆكایەتی تاڵەبانی، بەرەو ڕێگاچارەیەكی هەنگاو بە هەنگاو و ئاشتیانە بەرەو بەدەستهێنانی سەربەخۆیی لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەییدا ئەگەر كۆششی ئاوێتەبوونیان لە ناو دەوڵەتدا شكستی هێنا.
لە دەرئەنجامدا، كاتی ئەوە هاتووە كوردەكانی سوریا پێكەوەكاربكەن و بچنە پاڵ خەڵكی سوریا لە خەباتیاندا لە پێناو ئازادی و داواكردنی مافە بنەڕەتیەكان لە حكومەتی داهاتووی سوریا، كە دەبێت خۆیان هاوكاربن لە پێكهێنانیدا. هیچ هۆكارێك نییە بەهاری عەرەب كوردەكان لە خۆنەگرێت. لە ڕووی مێژووییەوە شۆڕشەكانی عەرەب شۆڕشی ئیستیسنا و بێهاوتان بە چەشنی سەركەوتنی سەڵاحەددینی كورد – كە وەك عەرەب لێی ڕوانرا - بەسەر خاچپەرستە ئەوروپیەكاندا لە سەدەی دوانزەدا، بەڵام ئەم كاتەیان، عەرەب و كوردەكان ئەتوانن بچنە پاڵ یەكتر لە پێناو نەهێشتنی ستەم و نادادی.


* * *
* پرۆفیسۆرە لە پێوەندییە نیودەوڵەتییەكان لەزانكۆی نیویۆرك و یەكێكە لە شرۆڤەوانە جیهانییەكان كە بەردەوام نووسین و بیربۆچوونەكانی لەمیدیاكانی جیهان بڵاو دەبێتەوە.