ڕەنگە ئەو كاتەی ئێوە ئەم ستوونە ئەخوێننەوە، دوایین سەربازی ئەمەریكی عیراقی جێهشتبێت، زۆرێك لە ئێمە نیگەرانی ئەوەین ئەوان زوو پاشەكەشیان كرد و پێناچێت ئاماژە سەرەتاییەكانیش زۆر ئیجابی بن. پێش ئەوەی دوا پۆلی سەربازانی ئەمەریكا خاكی عیراق جێبهێڵن، حكومەتەكەی مالیكی كە شیعەكان باڵادەستن تێیدا یاداشتی دەستگیركردنی بۆ تاریق ئەل هاشمی، جێگری سەرۆك كۆمار دەركرد. پێدەچێت سەرۆك وەزیران مالیكی هەوڵی دوورخستنەوە و دەركردنی جێگرەكەی «ساڵح موتڵەگ» بدات.
هەردوو بەڕێزان هاشمی و موتڵەگ دوو سەركردەی دیاری عەرەبی سوننەن لە ناو لیستی ئەل عیراقیەدا. بەڕێز هاشمی بەوە تۆمەتبار كراوە كە فەرمانی بە پاسەوانەكانی كردووە بۆ ئەنجامدانی ئیغتیالات لە دژی بەرپرسانی حكومەت (بەرپرسە شیعەكان)، لە كاتێكدا تۆمەتەكەی موتڵەگ سوكترە، كە بەوە تۆمەتباركراوە «باوەڕی بە عیراق نییەو» كەسێكی «ناكارامەیە». لە كاتێكدا من ئەم ستوونە ئەنوسم، بەڕێز هاشمی لە كوردستانە و دەسەڵاتەكانی بەغدا ناتوانن مولاحەقەی بكەن تاوەكو حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕازی نەبێت لەبری ئەوان دەستگیری بكات.
ڕاستی تۆمەتەكانی دژ بە هاشمی و موتڵەگ هەرچیەك بن، ئەوا بەرەوپێشچوونەكانی ئەم دواییە تێڕوانینێكی ڕوونمان دەداتێ دەربارەی وڵاتێك كە بە چەشنێك دابەش بووە كە قابیلی چارەسەر نەبێت. عەرەبە سوننەكان پێیان وایە سەركردە شیعەكان لە بەغدا تەنانەت چاوەڕێی ڕۆیشتنی دوا سەربازی ئەمەریكیش ناكەن بۆ ئەوەی بە هەڵنان و هاندانی ئێران دەستپێكردنەوەی وەرزی دروێنەكردنی گیانی ئەوان ڕابگەیەنن. لە كاتێكدا كوردەكان چاوەڕوانی ئەوەن حكومەتی بەغدا بەڵێنەكانی خۆی جێبەجێ بكات لە پێوەندیدا بە ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان، یاسای نەوت و غاز و پرسە گرنگەكانی دیكەوە.
زۆر كەس خوازیارە هۆكاری هەموو ئەمانە گرێبداتەوە بە ڕۆیشتنی ئەمەریكیەكانەوە، ئەوان واشنتۆن بە ئەنجامدانی چەندین هەڵەی گەورە تۆمەتبار دەكەن، ئەویش كاتێك یەكەم ئەنجومەنی حكومڕانی كاتی لە بەغدا لەسەر بناغەی نوێنەرایەتی ڕێژەیی تائیفی (شیعە، سوننە، كورد، مەسیحیەكان و بە شێوەیەكی ڕەمزی توركمانێك یان دووان) پێكهێنا، هەروەها كاتێك پشتیوانی دەستوری 2005ی كرد كە سیستمێكی فیدراڵی نامەركەزی بۆ حكومەتی نوێی عیراق چەسپاند. تەنانەت دەزگاكانی ڕاگەیاندن لە ئەمەریكا، لە پێشەنگیاندا نیۆیۆرك تایمز، سوورن لەسەر ئەوەی ئەم ڕێگاچارانە بە ڕێگاچارەی هەڵە وەسفبكەن كە ئایندەی عیراقیان دووچاری دژواری كرد.
دووبارە، ئەم ڕەخنانەت هەڵەن. پێكهێنانی حكومەتێكی كاتی لە ساڵی 2003دا كە كورد، سوننە، شیعە و گروپەكانی دیكەی- بە گوێرەی ژمارەی دانیشتووانیان- لە خۆگرتبوو، بووە هۆی خوڵقاندنی حكومەتێك كە هەرگیز عیراق حكومەتێكی لەو چەشنەی بەخۆوە نەبینیبوو كە بەو شێوەیە هەمووان لە خۆبگرێت. دوای هەشتا ساڵ لە دیكتاتۆریەت، «نصابی –كۆتای-تائیفی» باشترین ڕێگاچارە بوو بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە لەو كاتە كەمەی لەبەردەستدا بوو، لە نێو ڕێگاچارە خراپەكاندا ئەم ڕێگاچارەیە لە هەموویان باشتر بوو. هەڵبژاردن دوای هەڵبژاردن، عیراقیەكان بە پێی دابەشبوونی تائیفی دەنگیاندا و خۆیان تەئكیدیان لەم سیستمە كردەوە. زەحمەتە باوەڕ بەوە بكەین كە بڕیاردانی ئەمەریكیەكان (بە هاوبەشی لەگەڵ چەندین كەسایەتی عیراقی لە ناوخۆدا)لەسەر شێوەی پێكهێنانی حكومەتی كاتی لە ساڵی 2003دا، بووە هۆی ئەوەی خەڵكی عیراق جار لە دوای جار ئەو شێوازی دەنگدانە دووبارە بكەنەوە. هەروەك عەرەبە سوننەكان بانگەشەی بۆ دەكەن ئەوان تائیفی نین و ناسیۆنالیستی عیراقین، كەواتە ئەیانتوانی جیاواز دەنگیان بدایە ( واتە لەسەر ئەساسی ناتائیفی). ژمارەیەكی زۆری چاودێران باوەڕ بە عەرەبەكانی عیراق دەكەن كاتێك ڕایدەگەیەنن ئەوان كەسانی ناسیۆنالیستن، كە ئەمەش كارێكی ڕێزلێگیراوە لە بەشە عەرەبیەكەی عیراقدا، بەڵام ئەوان درك بەو ڕاستیە ناكەن كە زۆربەیان تائیفیانە ڕەفتار دەكەن.
ئەمە ڕاماندەكێشێت بۆ پرسی دووەم: بە نامەركەزیكردن و فیدراڵیزم. سنورداركردنی دەسەڵاتەكانی بەغدا، باشترین دەرفەت دەدات بە عیراقیەكان-كە بەسەر هێڵە تائیفیەكانیدا دابەش بوونە- بۆ هێنانەدی دیموكراسی. (سەرەڕای پۆستی تەشریفاتی سەرۆك كۆمار) هەرگیز خەڵكی كوردستان بیر لەوە ناكەنەوە جڵەوی حكومەتی بەغدا بگرنەدەست، ئەویش تەنها بەهۆی ئەوەی ئاستێكی پێویست لە ئۆتۆنۆمیان هەیە لە هەرێمەكەیاندا. خاوكردنەوەی ململانێی دەسەڵات لە مەركەزدا كە بریتیە لەوەی (یان دەبێت هەموو دەسەڵاتەكان بە دەستی خۆم بێت یان هیچ دەسەڵاتێكم ناوێت)، دەرفەت بە عیراقیەكان دەدات بۆ ئەوەی بە جۆرێك لە دابەشكردنی دەسەڵات ڕازی بن كە دیموكراسی لە عیراقدا پێویستی پێیەتی. تەنها ڕێگاچارەیەك دیكە مابێتەوە بۆ هێنانەدی عیراقێكی سەقامگیر بریتیە لە گەڕانەوە بۆ شێوازی حكومڕانی خۆسەپێنی پێش 2003، كە نابێت هیچ كەسێك بەمە بڵێت دەوڵەتێكی سەركەوتوو.
دواجار عەرەبە سوننەكانیش دركیان بەمە كرد و لە ئێستادا زۆربەیان داوای پێكهێنانی هەرێمێك بۆ خۆیان دەكەن. بەڵام ئەو كاتەی باوەڕیان بەو وەهمە هەبوو كە ئەتوانن دووبارە حكومڕانی بەغدا بگرنەوە دەست، بانگەشەیان بۆ حكومەتێكی مەركەزی بەهێز دەكرد، بە چەشنی ئەوەی زۆرێك لە عەرەبە شیعەكان «ناسیۆنالیستەكان» بانگەشەی بۆ دەكەن. ئەگەر سوننەكان دوایین بەڵگەی ئەوەیان ویستبێت كە بۆچی حكومەتێكی مەركەزی بەهێز بیرۆكەیەكی خراپە، ئەوا بەڵگەكە بریتیە لە یاداشتی دەستگیركردنی هاشمی. لە كاتێكدا كە دەیانزانی دۆخەكە بە چ ئاڕاستەیەكدا دەڕوات، ئەویش كاتێك حكومەتی بەغدا ئەنجومەنەكانی سەحوەی نەكردە بەشێك لە هێزی ئەمنی ڕەسمی، هەروەك ئەوەی بەڵێندرابوو، یاخود كاتێك یاسای ڕێشەكێشكردنی بەعس كرابووە بیانویەك بۆ كردنە ئامانجی عەرەبە سوننەكان بە هەموو چین و توێژەكانیانەوە، یاخود كاتێك هەر ڕێگاچارەیەك دەربارەی پرسی داهات و دەسەڵات دەگیرایەبەر. لە هەموو ئەو كاتانەدا، هەمووان بەردەوام دەیانووت كە مەسەلەی ئاینی و ئیتنی گرنگ نییە و «ئێمە هەموومان عیراقین.»
ئەگەر ئێستا عیراق، كە خاوەنی سەروەرییەكی تەواوە، دەرفەتی هێنانەدی سەقامگیری و دیموكراسی هەبێت، ئەوا پێویستە عیراقیەكان بە چەشنی پەتی ڕزگاربوونەوە دەست بە پرسی نامەركەزیكردنەوە بگرن. دەبێت هەر پێكهاتەیەك خۆی لە گرتنەبەری ستراتیجیەتی مەترسیداری پێداگیری كردن لەسەر هێنانەدی هەموو داواكارییەكان بە دوور بگرێت. ئەمە بۆ كوردەكان بە مانای ئەوە دێت پێشمەرگە نەنێرن بۆ باشوور و هەوڵنەدەن لە ڕێگەی هێزەوە كێشەی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان یەكلابكەنەوە. بۆ شیعەكان بە مانای ئەوە دێت دابەشكردنێكی ڕاستەقینەی دەسەڵات پیادە بكەن ( لەگەڵ ئەو گروپانەی شیعە نین، هەروەها لە نێوان گروپە سیاسیە جیاوازەكانی شیعەدا) و ڕێز لە ئەحكامەكانی دەستور بگرن لە پەیوەندیدا بە نامەركەزیكردنەوە. بۆ سوننەكانیش، بە مانای ئەوە دێت، هەوڵی خراپكردنی بارودۆخەكە و گەڕانەوە بۆ یاخیبوون نەدەن، بە چەشنی ئەوەی چەند ساڵێك پێش ئێستا كردیان.
ئەگەر گرنگترین ئەكتەرە سیاسیەكانی عیراق بەم شێوەیە لە بەرزەفڕی تموحەكانیان كەم بكەنەوە، ئەوا دەوڵەتەكە دەرفەتی (ڕزگاربون و بەردەوام بوونی) دەبێت. عیراق دەرفەتی ئەوەی هەیە ببێتە وڵاتێكی سەقامگیر و دیموكراسی لە ئایندەدا، ئەویش تەنها لەبەر ئەوەی كوردەكان لە ساڵی 2003دا پێداگیریان لەسەر فیدراڵیزمێكی نوێنەرایەتی و نامەركەزی كرد. ئەگەر دەوڵەتی عیراق شكست بهێنێت، ئەوا لەسەر دەستی خودی عەرەبەكانی عیراق دەمرێت بە دڵنیاییەوە، ئەگەر ئەوە ڕووبدات، ئەوا ئەوانەی پیشەیان ڕەخنەگرتنە، ئۆباڵەكە دەخەنە ئەستۆی كورد و ئەمریكیەكان. پێناچێت لە ئێستادا درك بەوە بكەن بە زۆری مەسەلەكە دەوەستێتە سەر سەركردە شیعەكانی بەغدا بۆ ئەوەی سوود لەو دەرفەتە وەربگرن كە كورد و ئەمریكیەكان پێی دان، یان تەنانەت پتر دەكەونە ژێر نفوزی ئێران و ئەو دەوڵەتە ساوایە لە ناو دەبەن كە جڵەوەكەی كەوتۆتە دەست ئەوان. ئەگەر عیراق وەك پێویست لە ئاستی چاوەڕوانی كوردەكان نەبوو، نەك بە پێچەوانەوە، ئەوا ئەركی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە پشتیوانی لە جیابوونەوەی كوردستان بكات.

* ئوستادی سیاسەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی میزوری