لەهەر زەمان و شوێنێكدا سەرژمێری گشتی دانیشتووان، بەردی بناغەیە بۆ هەر پرۆسەیەكی كە پێوەندی بە پەرەپێدانی نەتەوەییەوە هەبێت. لەبەرئەوەی لەسەر ئاستەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كارگێڕیی نەخشەڕێگەی بونیادنانەوەو ئاوەدانكردنەوەی لەسەر دادەڕێژرێتەوە. ئەوەش بەپێی ئەو بەرپرسیارێتیەی دەكەوێتە سەرشانی دەوڵەت لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری بۆ هاووڵاتیاندا، بەو شێوەیەی لەگەڵ ڕێژەو قەبارەی دانیشتووان و چەشن و ئاستی پێداویستییەكانیان بگونجێت..
لای كەس ناشاردرێتەوە كە بەهۆی ئەم شێوازی سەرژمێرییانەوە، دیمەنی گشتی و كامڵ و وردەكارییەكانی هەموو گۆڕانكارییە دیمۆگرافیەكانی كۆمەڵگە دەخرێتە پێش چاوان، بە تایبەتیش دابەشبوونی جیۆگرافی و قەبارەی دانیشتووان و چەشن و خەسڵەتەكانی ژیانیان لەتەمەن و جۆرو قەبارەی هێزی كارو دابەشبوونی ئابووری و دابەشبوونی دانیشتووان بە پێی ژینگەو تەندروستی و خوێندن...ئەو جۆری زانیارییانەش بۆ خۆیان دەبنە دەفرێك و دەوڵەت بەرنامەو پلانەكانی پەرەپێدانی تیا دادەنێت، چ لەسەر ئاستی نەتەوەیی یان لەسەر ئاستی هەرێمایەتی و كەرتە تایبەتەكان..
بەبێ بوونی ئەو دەفرەش تایبەتمەندانی بوارەكانی پلاندانان و دامودەزگاكانی تری پێوەندیدار پێیانەوە ناچار دەبن ڕوو لە شێوازی گریمانەیی و ئەگەرەكان بكەن، ئەو شێوازانەش لە بایەخ و گرنگێتی پرۆسەكان كەم دەكەنەوەو ڕەنگە ببێتە هۆی سەرنەكەوتنیشیان.
وێڕای هەموو بارودۆخە ناسەقامگیرەكانی ناو عیراق كە لە سەدەی پێشوودا هەبوون هەموو كات عیراقیش وەك زۆربەی وڵاتانی جیهان مكوڕو سوور بووە لەسەر ئەنجامدانی سەرژمێرییەكە لە ئان و وادەی خۆیدا، واتە عیراق لە جێبەجێ كردنی هیچ سەرژمێرییەك دوانەدەكەوت هەر لە یەكەمین سەرژمێرییەوە لە ساڵی 1927 تا دوایەمین سەرژمێری ساڵی 1997.
لە ساڵی 1926یەكەمین فەرمانگەی نفووس لە عیراق دامەزرێنراو بەخێرایی شەرعیەتی خۆی وەرگرت بۆ ئامادەكردنی پێداویستییەكانی سەرژمێری گشتی دانیشتووان و كەوتە كار، هەر لە ساڵی 1927وەو هەر دەساڵ جارێك بە ڕێك و پێكی تا ساڵی 1997 سەرژمێری گشتی ئەنجام دەدرا، گەرچی سەركەوتنی ئەو سەرژمێرییانە بەهۆی بارودۆخی ناسەقامگیری عیراقەوە كە بە دژواری بارودۆخدا تێدەپەڕی زۆر مسۆگەر نەبوون و لە لایەكی تریشەوە ئەزموون و شارەزایی لەم بوارەوە نەبوو، بەڵام سەرژمێرییەكان بۆ خۆیان ڕەنگدانەوەی بایەخی ئەو پرۆسە گرنگە بوون تەنانەت لەو بارودۆخە دژوارانەشدا هەر پێویست بوون.
دەتوانرێت بووترێت كە سەرژمێرییەكەی ساڵی 1947یەكەمین هەوڵی سەركەوتوو بوو لەو بوارەوە كە عیراق هەر دە ساڵ جارێك بەردەوام بوو لەسەرئەنجام دانی تا ساڵی 1997.
واش چاوەڕوان دەكرا كە ساڵی 2007 سەرژمێری ئەنجام بدرابووایە، بەڵام بۆ وادەیەكی دیارینەكراو دواخرا!!
گەر لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتەوە لە 1921وە مێژووی عیراقی هاوچەرخ بخوێنینەوە دەبینین تژییە بە جەنگ و گوشتاری بەردەوام و ناسەقامگیری چ لەسەر ئاستی ناوخۆ یان هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی..بەڵام هیچ كاتێك لەسەرژمێری گشتی دانیشتووان لە وادەكانی خۆی دوا نەكەوتووە، چونكە پێویستییەكی هەنووكەیی هەبووە بۆ بونیادنان و ئاوەدانكردنەوە وەك چۆن لە جەنگ و كوشتاریشدا هەر پێویستە..
لە ماوەی ساڵانی شەستەكاندا عیراق تاڵاوی جەنگی لەنێوان هێزەكانی بزافی ڕزگاریخوازی كوردو سوپای عیراقیدا چێشت، كە تا مۆركردنی رێكەوتننامەی ئازاری ساڵی 1970 درێژەی كێشا، لە ساڵانی حەفتاكانیشدا لە دوای شكێنرانی ڕێكەوتننامەی ناوبراو لە ساڵی 1974 هەمدیسان جەنگی ناوخۆی عیراق بەردەوام بوو تا ڕاپەڕینی ساڵی 1991هاوكات جەنگێكی درێژخایەن لە نێوان عیراق و ئێران بەرپا بوو لە ساڵانی 1980 تا 1988و پریشكی ئاگرەكەی هەموو پارێزگاكانی عیراقی تەنییەوە، بەڵام هەرحكومەتی ئەوسای عیراق سوور بوو لەسەر ئەنجامدانی سەرژمێری دانیشتووان لە وادەی دیاریكراوی خۆیدا، كە دوایەمینیان سەرژمێرییەكەی ساڵی 1997 بوو، سەرەڕای ئەو بارودۆخە شوومەی گەمارۆی ئابووری كە نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 1990وە بەسەر عیراقدا سەپاندبووی و هەموو دامودەزگاكانی میری و سەربازیشی لە بەشێكی گەورەی كوردستانی عیراق كشاندبووەوە.
بە دڵنیاییەوە گرنگێتی و پێویست بوونی سەرژمێرییەكان لە پشتەوەی ئەو پابەندبوونە یاساییەوە بوون كە لە وادەی خۆیدا ئەنجام بدرێت و سوود لە ئاكامەكانی وەربگیرێت بۆ خزمەتی هەردوو لایەنی هاووڵاتیان و دامودەزگاكانی دەوڵەت، بە ئامانجی زامن بوونی دابینكردنی خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكان لە لایەك و هەروەها پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری وڵات لە لایەكی ترەوە..
بەهۆیەوە مافی هەر هاووڵاتییەك بوو لە عیراقدا بیپرسیایە: بۆچی ئەم پشتگوێخستن و دواخستنەی سەرژمێری دانیشتووان كە وا بڕیار بوو لە 2007 ئەنجام بدرابوایە، ئاخۆ ئەو هەموو گۆڕانكارییە دیمۆگرافی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و شارستانیەی وڵاتەكە بە خۆیەوە بینیویەتی بەس نین بۆ ئەوەی بە خێرایی و لە وادەی خۆی زیاتر دوانەخرێت؟! چۆن هاووڵاتی عیراقی بە هەنجەتی ناسەقامگیری وڵات قەناعەت پێ دەهێنرێن تا زیاتر سەرژمێری دوا بخرێت؟!
ئەی چی لە بەرانبەر بەند و بڕگە دەستوورییەكانی عیراق دەوترێت كە لە ساڵی 2005 وەكە لە چەند شوێنێكیدا جەختی كردۆتەوە لە بایەخی گرنگی سەرژمێریی دانیشتووان بە تایبەتیش لە ماددەی 140 تا چارەسەرێكی دادپەروەرانەی و كۆتایی بۆ ناوچەكانی كە كێشەیان لەسەرن بكرێن، كە دواتر ئاسایش و سەقامگیری وڵاتەكەی پێ مسۆگەر دەكرێت؟!
تا كەی ئەم بڕیاری دواخستنەوەیە درێژەی دەبێت؟! تا كەی دامو دەزگاكانی عیراق و لیژنەكانی پلاندانان و كارگێڕی و مەزەندەكردن و تەخمیناتی دانیشتووان پلان و بەرنامەی پێوەندیدار بۆ پرۆژەكانی پەرەپێدانی نەتەوەیی دادەڕێژنەوە؟!
خودایە من ئەمەم ڕاگەیاندو شایەتحاڵ بن..