لە كۆتاییەكانی ساڵانی سییەكانی سەدەی ڕابردوودا توركیای كەمالی دڵڕەقانە ڕاپەڕینی كوردی لە دەرسیم سەركوتكردو دواتر ناوی شارەكەی بە تونجەلی گۆڕی. ئەوەی لە دەرسیم ڕوویدا وەك بارێكی پڕ لە نیگەرانەوە بەسەر شانی توركیاو بەتایبەتی كەمالیستەكان ماوەتەوە.

دوایین “خۆدۆزینەوە”و مشتومڕ لەبارەی ئەم پرسەوە لە توركیا دەرفەتی بە سەركردە توركەكان دا تاوەكو لەوە تێبگەن كە باووباپیرانیان ئەنجامیان دابوو. بەو پێیە، سەرۆك وەزیرانی ئێستای توركیا ڕەجەب تەییب ئەردۆغان بەم دواییە بۆنەكەی بەكارهێنا بۆ ئەوەی داوای لێبوردن بكات لەبەرامبەر ئەوەی ڕوویدابوو، ڕەنگە ئەمەش بە ئامانجی دووبارە دەسپێكردنەوەی پرۆژە شكستخواردووەكەی بێت كە بریتی بوو لە كرانەوە بە ڕووی كوردا. هەرچۆنێك بێت، كەمالیستەكان بەشدارییان نەكرد. لەم ڕوانگەیەوە، پارتی جەهەپەی كەمالیستی نەك هەر تەنیا ئەم دەرفەتەی لەدەستدا، بەڵكو زۆر بە گەرم و گوڕییەوە باوەشی بۆ هەموو ئەو گوناه و تاوانانە كردەوە كە لەلایەن پێشینەكانیانەوە چەند دەیەیەك پێش ئێستا ئەنجام دران.

لەبەر كوردبوونیان، واتە لەبەر ئەوەی گرووپێكی “جیاواز”بوون لە ڕووی زمان، ئیتنیەت و ئاینییەوە، خەڵكی دەرسیم كرانە ئامانج. لە ساڵی 1925ەوە بەرپرسە حكومییەكان ڕاپۆڕتی جۆراوجۆریان ئامادەكردو خەڵكی دەرسیمیان بە لەیاسادەرچوو وەسفكرد كە دەبێت سزا بدرێن لەبەر ئەوەی هەڕەشەبوون بۆ سەر كۆماری توركیای مۆدێرن كە لە لایەن كەمال ئەتاتوركەوە دروستكرا بوو. ئیدارەیەكی تایبەت بە دەرسیم دامەزرێنرا كە لە ژێر سەرپەرشتی فەرماندەیەكی سەربازیدا بوو و دەسەڵاتی ڕەهای هەبوو.

پێش ساڵی 1937 بە هەزاران كورد ڕاگوێزران بۆ ناوچەكانی دیكەی توركیا وەك بەشێك لە جێبەجێكردنی یاسای نیشتەجێكردنی ساڵی 1934. هەموو بەهارێك سوپا ئۆپەراسیۆنگەلێكی ئەنجام دەدات بۆ بێدەنگكرنی بەرهەڵستی ناوچەكە. دوایین ئۆپەراسیۆن كە لە ساڵی 1937 دەستی پێكرد، بە پێی ئامارە ڕەسمییەكان، 14،000 كەس كوژران و 12،000 كەسیش ناچاركران ناوچەكە جێبهێڵن. ئەوەی ڕوویدا ڕەشەكوژی بوو. بە پێی قسەی ئیحسان سەبری كەچلیانگیل، كە ئەو كاتە پشكنەری پۆلیس بووە لە ناوچەكەو دواتر وەزیری كاروباری دەرەوە بوو، تەنانەت سوپای توركی گازی ژەهراوی بۆ كوشتنی ئەو خەڵكانە بەكارهێنا كە لە ئەشكەوتەكاندا خۆیان حەشاردابوو. مناڵە هەتیوەكانیش بران.

كەمال كیلیچكارئۆغلۆ، سەركردەی ئێستای جەهەپە، خەڵكی دەرسیمە، بەڵام ئامادەنەبووە داوای لێبوردن بكات لەو ڕۆڵەی پارتەكەی بینیویەتی لەم تاوانە قێزەونانەدا. ئەوەی تەنانەت زیاتر مایەی ئیحراجییە، هەوڵی هەندێ لە ئەندامانی جەهەپەیە بۆ پاساو هێنانەوە بۆ ئەو كارەی ئەنجامدرا. گوڵشەن بیلگەهان، ئەندامی پەرلەمانە لەسەر پارتی جەهەپە، نەوەی عیسمەت ئینۆنۆیە، كە جێگرەوەی كەمال ئەتاتورك بوو لەسەركردایەتیكردنی توركیا. بەو پێیەی، ئینۆنۆ لە نێو ئەو كەسانە بوو كە لەگەڵ سیاسەتی جەهەپە بوو بەرامبەر دەرسیم لە ساڵانی بیست و سییەكاندا. لە چاوپێكەوتنێكی ئەم دواییەدا، بیلگەهان ئیعترافی بەوە كرد ئەو شێوازەی گیرایەبەر بۆ چارەسەركردنی پرسی دەرسیم ناگونجێت لەگەڵ تێگەیشتنی هاوچەرخ بۆ مافەكانی مرۆڤ. هەرچۆنێك بێت، ئەوەشی وت كە”لەوكاتەدا هیچ ڕێگایەكی دیكە نەبوو بۆ چارەسەركردنی كێشەكە. پێم وایە باشتر بوو لە دەرئەنجامەكە بڕوانین. كە بریتیە لەوەی خەڵكی تونجەلی لە ئێستا(دەرسیم) ئیدارەیەكی باشتریان هەیە، پەروەردەیەكی باشتریان هەیەو باشتر پابەندن بە دیموكراسیەوە.” كەواتە لە ئێستاشدا، كەمالیستەكان بەرگری دەكەن و پاساو دەهێننەوە بۆ ئەوكارەی كردویانەو كە ناویان لێناوە” ئەركی مەدەنی”.

ئەگەرچی ئاك پارتی بە سەرۆكایەتی ئەردۆغان بە عەمەلی لە سەدا 50ی دەنگی خەڵك و زیاتر لە 326 كورسی پەرلەمانی بەدەستهێنا، لە كاتێكدا پارتی مەیلدار بۆ كورد بەدەپەو هاوپەیمانەكانی 36 كورسییان لە هەڵبژارنە پەرلەمانیەكەی 12ی حوزەیرانی2011 بەدەستهێنا كە پێوانەیی بوو، ئەوا بە خێرایی هیواكان بە پرۆژەیەكی نوێ و سەركەوتوو بۆ كرانەوە بە ڕووی كورددا لەبەر چەند هۆكارێك هەڵوەرین. بۆ نموونە، هەر زوو دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان، ئەندام پەرلەمانە تازەهەڵبژێردراوەكانی بەدەپە دەستیان بە موقاتەعەكردنی پەرلەمان كرد وەك ناڕەزاییەك لەبەرامبەر زیندانیكردنی پێنج هاوەڵی هەڵبژێردراویان، لە كاتێكدا شەشەمیان (كە كەسێكی ناسراوە-خەتیب دیجلە) ئەندامێتی لێسەندرایەوە بە بیانووی ئەنجامدانی تاوانی “ تیرۆریستی”. قەزا ڕازی نەبوو بە ئازادكردنی هیچ یەكێك لە شەش سیاسەتمەدارەكەی بەدەپە، هەروەها ژمارەیەكی زۆری ئەندامە مەحەلیەكانی كەچەكە هێشتا لە زینداندان بە بیانووی هەبوونی پێوەندی بە پەكەكەوە.

سەرۆك وەزیرانی تازەهەڵبژرێدراو ڕەجەب تەییب ئەردۆغان پشتی لە بەڵێنەكانی پێشووی كرد بەوەی تێدەكۆشێت بۆ دروستكردنی كۆدەنگییەك بۆ داڕشتنی دەستورێكی نوێ كە یارمەتیدەر بێت بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد، پێوەندی لەگەڵ بەدەپەدا پچڕاندو بەردەوام بوو لەسەر ڕاگەیاندنی ئەوەی كێشەی كورد چارەسەركراوەو تەنیا كێشەی پەكەكە ماوە. چۆن حكومەتی ئاك پارتی ئەتوانێت كێشەی كورد چارەسەر بكات ئەگەر ئامادەنەبێت لەگەڵ گفتوگۆكارە سەرەكیەكەدا مامەڵە بكات؟

لە مانگەكانی دوای دەستپێكردنەوەی شەڕی نێوان پەكەكە و دەوڵەتی توركیا. پێدەچوو بەڵێنەكەی ئەردۆغان بە نوێكردنەوەی پرۆژەی كرانەوە بە ڕووی كوردا بەڵێنێكی مردوو بێت. دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین كە ئایا داوای لێبوردنی ئەم دواییەی ئەردۆغان لەبەرامبەر ڕووداوەكانی دەرسیم دەبێتە هەنگاوی یەكەم لە نوێكردنەوەی پرۆژەی كرانەوە بە ڕووی كورددا. ئەگەرچی دۆخی ئێستای توركیا زۆر ئۆمێدبەخش نییە، بەڵام هەندێ جار تاریكترین ساتەوەختەكان دەكەونە پێش بەرەبەیانەوە.