كێشەی كورد لە ڕوانگەی هەڵوێستەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە
كاظم حبيب
هەڵوێستە لەرزۆكەكانی ئەمریكا لە بەرانبەر مەسەلەی كورددا پێویستی بە لێكۆڵینەوەو شرۆڤەو تاووتوێی قووڵ هەیە، ئەوەش بە ئامانجی گەیشتن بەزانینی ئەو هاندەرانەی دەبنە هۆی دروست بوونی ئەو شێوازە ناجێگیرانەی چۆنیەتی هەڵوێست نواندن و، دواتریش چۆنیەتی كەوتنەوەی ئاكامە ئەرێنی و نەرێنییەكانی..
وودرۆ ویڵسنی سەرۆك كۆماری ئەمریكا لە 8ی كانونی دووەمی ساڵی 1918 لە ڕاگەیاندنێكی بەناوبانگیدا كە وەك بنەمایەك بۆ سەقامگیری و تەناهی و بونیادنانەوە دەریچواندبوو، بە 14 بنەماكەی ویڵسن ناسرابوو، ئەوەی لێرەدا گرینگ بێت بە لامانەوە خاڵی 12یەمینە هەروەها خاڵی 14یەمینە كە تێیاندا هاتوون:
خاڵی ــ 12ــ زامن كردنی سەروەرێتی بەشەكانی توركیاو پێدانی مافی چارەی خۆنووسین بە نەتەوەكانی تری ناوچەكەو ئازادی هاتوچۆكردن بۆ هەموو كەشتییەكان لەناو تەنگەكاندا بە زەمانەتێكی نێودەەوڵەتییەوە..
خاڵی ـ14ـ دامەزراندنی كۆمەڵەی نەتەوەكان((عصبە الامم))
ئەوەی سەیروسەمەرەیە لێرەدا ئەوەیە كە هەموو نەتەوەكانی كە ددانپیانانی خۆیان بۆ ئەم ڕاگەیاندنە خستۆتەڕوو بەو خاڵەیانەوە پابەند نەبوون كە پێوەندی بەو نەتەوانەی دیكەی ژێردەستی ئیمپراتۆری عوسمانییەوە هەبوو، كە كەوتبوونە ژێر دەسەڵاتی توركیاوە، لەوانەش بەشێكی گەلی كورد، بە دابەشكردنەكەی پێشووی ئەو گەلەوە نەوەستان، بەڵكو لە پاش دامەزراندنی كۆمەڵەی نەتەوەكان كوردیان دابەشكردەوە بەسەر چوار دەوڵەتدا، واتە عیراق و سووریاشی بۆ زیادكرا، مامەڵەكردن بەو بنەمایانەی ویڵسنەوە كەوتە ژێر چەندو چوون و موساوەمەی نێوان وڵاتانی زلهێزی وەك بەریتانیاو ئەمریكاو فەرەنسا ئەوەش لە پێناوی سوودوەرگرتن لەو سامانە نەوتییەی عیراق، لەم بارەیەوە ئەمریكا لە بەرانبەر ئەو دابەشكردنە هەڵوێستی بێدەنگی هەڵبژارد، بەڵام دوای ئەوەی فەرەنساو بەریتانیا بەپێی رێكەوتنێ سەبارەت بە ئیمتیازەت پێدانی نەوت كەلە ساڵی 1924 مۆركرا، ڕەزامەندی خۆیان بە بەخشینی رێژەی 33%ی پشك لە كۆمپانیای نەوتی عیراقەوە بۆ كۆمپانیا ئەمریكیەكان دەربڕی، ئیتر ئەمریكاش پشتگیری لە دابەشكردنەكە كرد، ئەوەش یەكەمین هەڵوێستی نەرێنی بوو لە دژی ئەو گەلانەی كە لەژێر جەوروستەمی عوسمانییەكان ڕزگاریان بوو دواتریش كەوتنە ژێر ستەمی داگیركاری بەریتانی ــ فەرەنسییەوە.
وێڕای بەردەوام بوونی خەباتی گەلی كورد لە هەرچوار پارچەكەدا بۆ وەدەستهێنانی مافە ڕەواكانیی و لە پێشیانەوە مافی بڕیاردانی چارەنووس، بەو شێوەیەی لە راگەیاندنەكەی كۆمەڵەی نەتەوەكاندا هاتووە، بەڵام بەر لە دامەزراندنی نەتەوەیەكگرتووەكان كە لە پاش جەنگی دووەمی جیهانییەوە دامەزراو دواتریش ئەجێندای وڵاتە گەورەكان لە 1918 تا1975 كە هەردەم بریتی بوون لە پشتگیری كردنی سیاسەتەكانی ئەو وڵاتانەی كوردیان بەسەردا دابەشكردون و هەموویان دژایەتی مافی چارەی خۆنووسینی گەلی كوردیان دەكرد، لە بەرانبەر ڕێزدانەنان بۆ مافە گشتی و بنەڕەتییەكانی كورد ئەو وڵاتە گەورانە هیچ هەڵوێستێكیان نیشان نەئەدا، كاتێك گەلی كورد لە هەرێمی كوردستانی ئێران بەهۆی شۆڕشەوە لەنێوان كانونی یەكەمی 1945 تا كانونی یەكەمی 1946 توانییان كۆمارێكی سەربەخۆ دابمەزرێنن كە بەكۆماری مەهاباد ناسرا، هاوكات بەرپابوونی ڕاپەڕینی گەلی كوردی بەشی كوردستانی عیراق بەڕابەرایەتی مەلامستەفای بارزان ((ماوەكانی 1945تا1946 ))وڵاتانی دەوروبەر بۆ لەباربردنی دەوڵەتەكوردییەكە لە ناو لانكەی خۆیدا هاوئاهەنگ بوون، لە عیراقیشەوە ئەو چوار ئەفسەرە كوردەی سوپای عیراقی كە بەشدارییان لە دامەزرانی كۆماردا كردبوو دواتر خۆیان بە دەستەوەی ڕژێمی عیراق دابووەوە لە سێدارەیان دان، ئەوانیش بریتی بوون لە شەهیدان مستەفا خۆشناو، عیزەت عەزیز، خێروڵا عەبدولكەریم و محەمەد قودسی، لە ئێرانیشەوە زۆربەی سەركردەكانی شۆڕش بە قازی محەمەدی سەرۆك كۆمارەكەشیانەوە لەسێدارەدران( محمەدی قازی عەلی كوڕی قاسمی كوڕی میرزا ئەحمەد كەساڵی 1901 لە مهاباد لەدایك بوو هەر لەوێش ساڵی 1947 شەهید كرا/نشوء الوعی القومی و تطوره عند الكورد، د.زهدی الداوودی ــ 28/10/2011) وڵاتانی زلهێز لەوانەش ڕووسیا ئەوكات هەڵوێستی تەماشاچی وەرگرت، هەروەها پشتگیری حكومەتی عیراقی كرد بۆ دامركانەوەی شۆڕشی گەلی كوردی عیراق بە ئاگرو ئاسنەوە.
بەدرێژایی ماوەكانی جەنگی دووەمی جیهانی لێكچوون هەبوو لە خەباتی گەلی كوردی هەر چوار پارچەكە، بە پێی ڕەفتارو سیاسەتەكانی فەرمانڕەوایانی هەر دەوڵەتێك شێوازو میكانیزمەكانی خەباتی ئەو گەلە دابەشكراوە بە جۆرێك دەكەوتەوە، هەڵوێستی وڵاتانی زلهێز دەرهەق بە چارەنووسی كورد، بە تایبەتیش هەڵوێستی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پاش رووخانی ڕژێمی پاشایی لە عیراق و دامەزرانی ڕژێمی كۆماری پشتگیرییەكی ئاشكرا بوو نەك وەك پشتگیری لەگەلی كورد بەڵكو پشتگیری بوو بۆ هەڵوێستیان لە دژایەتی كردنی كۆماری عیراقی ئەوسا، بەم شێوەیە بەردەوام بوون لەسەر پیادەكردنی سیاسەتە ناواقیعیەكانی خۆیان هیچ هەڵوێستێكی وایان لە دژی سیاسەتە چەوتەكانی حكومەتەكانی سوریاو ئێران و توركیا وەرنەگرت كە لە بنەڕەتی سیاسەتی ئەو وڵاتانەدا ددان بە بوونی كورددا نەدەنرا، توركیا پێی دەوتن توركانی چیا، بەعسیەكانی سوریا بە عارەبانی چیا ناویان دەهێنان، لە ئێرانیش گەرچی ناسنامەی كوردیان بە تەواوی ڕەت نەكردەوە بەڵام لە مافی چارەی خۆنووسین بێبەشیان كردن، حكومەتەكانی سوریا تەنانەت مافی پێدانی ڕەگەزنامەیان لە بەشێكی زۆری كوردەكان لەوتاندبوو بە بیانووی ئەوەی لە توركیاو عیراقەوە هاتوون، ئەم سیاسەتانە بوونە هۆی هەڵگیرساندنی ئاگری خەبات لە هەموو بەشەكانی كوردستانی بەشكراوو بەشێوازو ماوەو هێزی جیاواز لە یەكتر، گەرچی ئەمریكا لە نێوان ساڵانی1972ــ 1975 پشتگیرییەكی گەلی كوردی لە كوردستانی عیراق دەكرد، بەڵام هەمان پشتگیری بۆ گەلی كوردی پارچەكانی تری كوردستانی گەورە نەبووە، لە هودنەیەكی تەواودا بوو لەگەڵ سووریا، بەڵام دوای ڕێكەوتننامەی جەزائیر ساڵی 1975 ئەمریكا خیانەتێكی گەورەی لە مەسەلەی كوردی كوردستانی عیراق كردو پشتگیری ڕاستەوخۆی لە بەندو خاڵەكانی ئەو ڕێكەوتننامەیەی نێوان عیراق و ئێران كرد كە بەهۆیەوە شای ئێران و وڵاتی ئەمریكا هەموو هاوكارییەكیان لە شۆڕشەكەی گەلی كورد ڕاگرت، ئەم هەڵوێستە نابەرپرسانەی ئەمریكا راستەوخۆ دژ بە بنەماكانی ویڵسن بوو، ئاكامەكەشی كاری كردە سەر نسكۆیەكی كاتیی شۆڕشی چەكدارییانەی كوردی عیراق و بوو بە هۆی زاڵبوونی هەژموونگەریی بەعسییەكان بەسەر هەموو عیراقەوە، نسكۆی ئەو شۆڕشە فاكتەر بوو بۆ دامركانەوەی رۆحی شۆڕشگێڕی و چۆكی بە خەباتی هەموو بەشەكانی تری كوردستان دادا.
ئەم نسكۆ كاتییە پشكۆی لە ژێر خۆڵەمێشەكەدا بە بریسكاوەیی هێشتەوە، ئەمجارەیان لە هەموو پارچەكانەوە هێزی شۆڕشگێڕانەو ورەی جەماوەریی و گرووپی سیاسی بۆ هاوبەشی كردن و سەرهەڵدانی نوێ كەوتنەوە خۆسازكردنەوەو سەرلەنوێ چەكیان كردەوە شان، ئەم هێزەچەكدارییەی كورد لە توركیاو ئێرانیشەوە پەرەی سەند، كەچی وێڕای ئەو دوژمنایەتییە سەرسەختەی لەنێوان ئێران و ئەمریكا هەبوو كەچی خەباتی گەلی كورد لە ئێران هیچ پشتگیری لە لایەن ئەمریكی بە دەست نەهێنا، هەروەها بۆ كوردی توركیاش بە هەمان شێوە ئەوانیش هەر بێ پشت و پەنا مانەوە، بەڵكو ئەمریكا بە سەرتاپاگیریی نەك تەنیا ڕەفزی پەكەكەی دەكردەوە بەڵكو ڕەفزی هەموو حزبە كوردستانییەكانی هەرێمی كوردستانی توركیا دەكاتەوە، تەنانەت لە ماوەی جەنگی نێوان ئێران و عێراقدا هیچ پشتگیری لە گەلی كوردی عیراق نەكرد، وێڕای ئەو هەموو جینۆسایدكردنەیان كە لەلایەن ڕژێمی ئەوسای عیراقەوە بە كیمیاوی و پرۆسەی ئەنفالكردن بەرببووە وێزەی ئەم گەلە ستەمدیدەیە، ئەمە بۆ خۆی پەڵەی شەرم و حەیاچوونە بە ناوچەوانی هەموو ئەوانەی هەڵوێستیان وەرنەگرتووە بەرانبەر ئەو جینۆسایدانەی دژ بە كورد كراون، بەڵكو ئەمەریكاش وەك زۆر لە وڵاتانی ترخۆیان بە گومان دەكرد لەوەی حكومەتی عیراق چەكی كیمیاوی بەكارهێنابێت و ئەگەری ئەوەیان دەكرد كە ئێران بەم كارانە هەستابێت، لە كاتێكدا ئەمریكا لە هەمووان باشتر ئاگاداربوو كە راستەوخۆ عیراق ئەم تاوانانەی ئەنجام دەدا..
دواتر كاتێك عیراق وڵاتی كوەیتی داگیركردو لەگەڵ ئەمریكاش كەوتە ململانێ ئیتر هەڵوێستی ئەمریكیەكان لە بەرانبەر خەباتی گەلی كورد گۆڕانكاری بەسەردا هات، كەچی هەمان هەڵوێستی بەرامبەر خەباتی گەلی كوردی توركیا نەبوو، چونكە توركیا لە ناتۆدا هاوپەیمانی ئەمریكا بوو تەنانەت هەمان هەڵوێستی كە بۆ كوردی عیراق نواندی بۆ خەباتی كوردی ئێرانیشی نەبوو، لە كاتێكدا كە ئێران دوژمنی سەرسەختی ئەمریكاو خۆرئاوایە، بە هەمان شێوەكوردی سوریاشی فەرامۆشكردووە. ئەم پشتگیرییەی لەمەسەلەی كورد دوای جەنگی دووەمی كەنداو دروست بوو، بەڵام هەر خودی ئەمریكا تا ئێستا خەباتی چەكداری گەلی كوردی كوردستانی توركیای بەتیرۆر ناوزەد دەكات، تەنانەت هەڵوێستی وڵاتانی ئەوروپاشی لە بەرانبەر رێكخراوە كوردییەكانی كوردستانی توركیا گۆڕیوە، ئەمەش رەفتارێكە بە پێچەوانەی لۆژیكەوەیە، بەڵكو جۆرێك لە دوو فاقی و دووڕوویی لەم هەڵوێستەدا دیارە، ئەم دوو فاقییە لە هەڵوێستی ئەمەریكادا بەرامبەر بە كێشەی كورد وەك ئەو پەندە كوردیە دێتە بەرچاو كە دەڵێت بانێكە و دوو هەوا، وتەیەكی بەناوبانگیش هەیە كە دەڵێت پێوەندی نێوان وڵاتان لە دۆستایەتی و ڕێزلێگرتنی هاوبەشەوە دروست نابێت بەڵكو لە بەرژەوەندی هاوبەشەوە پێكدێت، ئەمەریكا كێشەی كوردی لە عێراقدا بەبەرژەوەندیەكانی خۆیەوە بەستووەتەوە، ئەگینا ئەو كێشەیە لەپارچەكانی تریش هەمان كێشەیە. هەڵوێستی ئیجابیانەی ئێستای بۆ فیدراڵیبوونی كوردستانی عێراق هەروەها هەڵوێستی ئیجابیانەی لەبەرامبەر مافی رەوای وەرگرتنی رەگەزنامەو وەدەستهێنانی مافە بنەڕەتییەكانی دیموكراتی بۆ كوردانی سوریا لەلایەك و لەلایەكی تریشەوە هەڵوێستی دژایەتیكردنی مافەكانی كوردی توركیاو بێدەنگبوون لەبەرامبەر ئەو دژایەتی و زوڵمەی كە لەگەلی كورد دەكرێت هیچ هەڵوێستێكی سیاسی تەندروست نیشان نادات، بەڵكو سیاسەتێكی تەكتیكیەو متمانەو ئیعتوبار لەناو سیاسەتی ئەمەریكیدا ناهێڵێت، چونكە ئەم جۆرە هەڵوێستانە قابیلن بە گۆڕان، لەهەر ساتە وەختێكدا بێت بە پێی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكیی دەگۆڕدرێن، بەپێی بەرژەوەندیەكانی سیاسەتی ئەمەریكا ئەمسەرو ئەوسەریان پێ دەكرێت، كەواتە پێویستە گەلی كورد لە خەباتیدا بۆ وەدیهێنانی مافەڕەواكانی پشت بە توانای خۆیی و ڕای گشتی جیهانیی ببەستێت، گەر لە هەر دەوڵەتێكی دۆستیش سوود وەربگرێت ئەو سوود وەرگرتنە ڕەوایە، بە مەرجێك متمانەی تەواوی خۆی پێ نەدات، واتە هەموو كارتەكانی نەخاتە یەك دۆسییەوە كە ئەویش ئێستا دۆسیەی ئەمەریكایە.
ئەم ئاگاداركردنەوەو هۆشیاریدانەم بە گەلی كورد لەهیچ حاڵێكدا واتای ئەوە ناگەیەنێت كە لەپشتگیری ئەمەریكایی یا هەر دەوڵەتێكی تری گەورەی جیهان واز بهێنرێت، بەڵكو پێویستە پێوەندییەكانی خەبات لەگەڵ گەلان و هێزە دیموكراتی سیاسیەكانی ناو هەر چوار دەوڵەتەكەی كە كوردستانیان بەسەردا دابەش كراوە توندوتۆڵتر بكرێت ئەوەش بەئامانجی وەدەستهێنانی دەستكەوتی تازە، بۆ تۆكمەبوونی پێوەندییەكانیش خەباتی ئاشتیانەی پێویستە تا بەپێی بارودۆخی بابەتییانە كاری بۆ بكرێت بەپێی ئەو هەلومەرجەی كە بزافە رزگاریخوازە نیشتمانیەكانی خۆرهەڵاتی ناوەندو جیهانی پیادا تێپەڕ دەبن. زۆرخەڵك هەن لە دنیادا هەست بە گرفت و گرێی سایكۆلۆجی گەلێك ناكەن كە دەوڵەتی سەربەخۆیی نیشتمانی خۆی نییە، نەتەوەی عەرەب 23 دەوڵەتی هەیە، وڵاتی قیزم ژمارەی دانیشتوانیی چەند سەد هەزار كەسێكن و دەوڵەتی هەیە، كەچی گەلی كورد زیاتر لە 30 ملیۆنەو ئەم گرێ سایكۆلۆجیەی بێ دەوڵەتیی هەیە، ئەزموونی دەوڵەتی فیدرالی لە عێراق شكستی نەخواردووە بەڵام یەك هەنگاویش نەچۆتە پێشەوە، هەر بۆیە پێویستە چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە. تا ئێستا گەلی كورد بابەتی دەوڵەتی نەتەوەیی سەربەخۆی بە ڕاشكاوانە باس نەكردووە، بەڵكو جەخت لە گرنگێتی دەوڵەتی فیدراڵی دەكاتەوە، ئەوەش بەمەرجێك حوكمی مەركەزی نەگەڕێتەوە بۆ عیراق، هەردوو حكومەتی ئیتحادی و هەرێمی كوردستان بۆ دیاریكردنی پەیوەندیەكانی خۆیان و چارەسەر كردنی ناكۆكیەكانی نێوانیان دانانی چەند یاسایەكی رێكخراویان دەكەوێتە ئەستۆ، واقیعی ئێستا نادروستەو زیان بەهەمووان دەگەیەنێت، پێویستە هەموو لایەك لێبڕاوانە مەترسیەكانی شكستی فیدرالیەت درك پێ بكەن، مەترسییەكە نەك تەنیا لەسەر گەلی عێراق و ئیتنیەكان بەڵكو پزیسكەكانی زیان بەخەباتی گەلی كوردی پارچەكانی تریش دەگەیەنێت .بۆیە پێویستە بێگوێدانە هەڵوێستەكانی ئەمەریكا كە چییەو چۆنە، لە پێناوی سەركەوتنی ئەزموونی دەوڵەتی فیدراڵیی و ئیتحادیدا و بۆ خاتری بەرژەوەندی گشت نەتەوەكانی ناو عێراق خەباتی كورد بەردەوام بێت، لە دنیادا هیچ فیدراڵیەتێك سەركەوتن بەدەست ناهێنێت ئەگەر هاتوو متمانەی هاوبەش لە نێوان نەتەوەكان و هێزو حزبە دەستڕۆیشتووەكان دروست نەبێت كە ئێستا ئەو متمانەیە لە زەمینەی واقیعدا بوونی نییە
