لەلایەن عیراقییەكانەوە بەگەشبینی و ئومێدەوە پێشوازی لەو گۆڕانكارییە سیاسیانە كرا كە لە دوای ساڵی 2003وە بەسەر وڵاتەكەیاندا هات. ئەوەشیان بە پیرەوەچوونیان بەرەو سندوقەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی و ئەنجوومەنی پارێزگاكان تەرجومەكردەوە. بە تایبەتیش لە هەڵبژاردنەكەی ساڵی 2005 كە بە هۆیەوە ئەم دەستورەی ئێستای عیراقی لەسەرداڕێژرایەوە، ئەم دەستورەش بۆ عیراقییەكان تا ئێستا باشترین دەسكەوتێكە بەدیهاتبێت.
گرنگترین شتێك كە لە دیباجەی دەستوورەكەدا هاتبێت، بریتیە لەوەی(سیستم لە عیراقدا كۆماری فیدرالی، دیموكراتی پلۆرالیزمییە) لە دەقی یەكەمین ماددەیدا ئەم پەرەگرافە هاتووە( كۆماری عیراق دەوڵەتێكی فیدراڵییە)كە لە پایتەختی وڵات و كۆمەڵێك هەرێم پێكهاتووە، وێڕای ئەو پارێزگایانەی كە لە دەرەوەی هەرێمەكاندان (مادەی116).
هەروەها مافی هەر پارێزگایەك یان زیاتر لە پارێزگایەكە، كە هەرێمی تایبەت بە خۆیان دابمەزرێنن، ئەوەش بەپێی داخوازینامەیەك كە سێبەشی ئەندامانی ئەنجوومەنی پارێزگا یان زیاتر لەو ڕێژەیە یان چەند پاڵێوراوێك پێشكەشیان كردبێت(ماددەی 119).
لەلایەكی ترەوە دەستوری عیراقی لە ماددەی(141)دا ئاماژەی داوە بەو یاسایانەی لە هەرێمی كوردستانی عیراق داڕێژراونەتەوە، هەر وەك چۆن لە ماددەی(117)دەقەكەی بەم شێوەیە داڕێژراوەتەوە(هەرێمی كوردستان هەرێمێكی فیدراڵییە)
لەم توێژینەوەیەماندا هەوڵ دەدەین تیشك بخەینە سەر ئەو بنەمایانەی كە لە ماوەكانی ڕابردوودا هەرێمەكانی لە عیراق لەسەر دامەزراون، و هەروەها ئەو بنەمایانەی كاریگەریی سروشتییان لەسەر داڕشتنەوەی سنووری هەرێمەكان هەبووە، بۆ ئەوەی بگەینە نەخشەیەكی نوێ لە داڕشتنەوەی ڕژێمی فیدرالی وڵات، كە یەكێتی و ئاسایش و سەقامگیری وڵات زامن بكات..
واتاكانی هەرێم
وەك جیۆگرافیاناسان و پلاندانەران و دیزاینەرانی شارەكان لەهەرێم لێی تێگەیشتون، هەرێم بریتییە لەو ڕووبەرە زەوییەی كە ڕەگەزەكانی زەوی و مرۆڤ یان هەردووئەم ڕەگەزانە دەگرێتە خۆی، ئەو دوو ڕەگەزەش پێكەوە هاوبارگە دەبن بە یەكتری و لە ناوچەكانی دەوروبەری خۆی جودای دەكەنەوە، كەواتە یەكێیەتیەكی ئۆرگانی شوێنەكەیە و لە شێوازی گشتیدا ئەو شوێنە هاوشێوەیەو لە ناوەڕۆكیشدا خاڵی نییە لە هەمەجۆرێتی، بەو شێوەیە هەرێم بریتییە لە كەسایەتییەكی جیۆگرافی پایەبڵند كە دیاردەسروشتییانەكەی یان تایبەتمەندی دانیشتووانەكەی یان باری ئابوورییەكەی دیاریكەرییەتی..
لەم ڕوەوە تێبینی و سەرنجی توێژەران دەربارەی ئەو بنەمایانەی كە لەداڕشتنەوەی سنووری هەرێم دا پشتی پێ دەبەسترێت هەمەچەشنەن، هەندێكیان جەخت لەسەر رەگەزە سروشتیەكان دەكەنەوە لەوانە چیاكان، كەشوهەوای ناوچەكە، دارستانەكان، ڕووبەرە ئاوییەكان. هەندێكیش لەوانە هەرێم بەوە دەناسێنن كە چەند جۆرێكی تایبەتمەندی هەیە، لەوانە هەرێمی چیاكان، یان هەرێمی زۆنگاوەكان، كەسانی تریش هەن رەگەزی ئابووری و ڕەگەزی دانیشتووان دەكەنە بنەمایەكی سەرەكی بۆ دروستبوونی هەرێم، وەك هەرێمەكانی ( پیشەسازی – بازرگانی) یان ئەو هەرێمانەی لەسەر بنەمای (ئیتنی و ئایین و كەلتوور) دروست دەبن، لێكۆڵینەوەكانی تایبەت بە پلاندانان و رێكخستنی هەرێم زۆرجار وا رێك دەكەوێت هەرێمەكان بكاتە چەند یەكەیەكی بچكۆلە، وەك هەرێمی كەشوهەوای تەندرا، یان هەرێمی شارنشین، یان هەرێمی كشتوكاڵیی بەرفراوان، یان هەرێمی پیشەسازی قورس.
هەرێمە جوگرافیەكانی ناو عیراق
وەك دەزانرێت دەوڵەتی عیراق لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە لەهەردوو ویلایەتی بەغداو بەسرا پێكهاتووە، ئەمەش بەر لەوەی ویلایەتی موسڵ لەساڵی 1925 بخرێتە سەر دەوڵەتی عیراق، بەو شێوەیە لە هەرێمێكی دەشتایی لیتەیی كە لەناوەندو باشووری وڵاتدا پێكهاتبوو، لەكۆندا پێی دەوترا هەرێمی ئەلسواد، فەرهەنگە دێرینەكانیش ئاماژە دەكەن بە بنەچەی وشەی ئەلعیراق، كە واتاكەی بریتیە لە ئەو زەوییەی بەرەو ڕۆخەكانی كەناری دەریا درێژ دەبێتەوەو لەمبارەیەوە ماوەردی لەكتێبی(حوكمڕانانی سوڵتانیدا)دا دەڵێت: بۆیە بەو ناوە ناوزەدكراوە، چونكە زەوییەكەی تەختاییەو شاخ و داخی تێدا نییەو هەروەها پانتاییەكانیشی نزمن، لەنەخشەی بولدافیەكانیشدا هاتووە كە سنووری عیراق لە باكوورەوەی بەرەو تكریت و دواتریش درێژ دەبێتەوە بە رۆخی دیجلەدا تا دەگاتە بەسرا ئەوەش دەكاتە باشووری عیراق.
عیراق بەلای(ئەلمسعودی)ەوە ئەو وڵاتەیە كە دیجلەو فوراتی تێدا لەیەكتر نزیك دەبێتەوە، سنووری باكوورەكەی لە ناوچەی تكریت و هیت و سند پێك دێت، ئەمەش ئاماژەیەكەو وەك لە راپۆرتی لیژنەی (كۆمەڵەی نەتەوەكان)دا پێشتر هاتووە،ئەو لیژنەیە تایبەت كرابوو بەچارەسەری گرفتی ویلایەتی موسڵ. بەمشێوەیە:
عیراق سنوورەكەی لەچیای حەمرین ــ مەكحولەوە بەرەو رۆخایی دیجلە دەست پێ دەكات تا دەگاتە هیت لەسەر رووباری فورات، ئەوەش گەر بە پێی ئەم نەخشەیە بێت، ئەوا دابەشكردنە كارگێڕییەكانی عیراق لە ڕووی جوگرافییەوە بنەمایەكی تایبەت و گرنگیان هەبووە، هەر لەسەردەمی عەباسیەكانەوە كراوەتە سێ هەرێمەوە:
یەكەم: هەرێمی ئەلسواد: بریتیە لە كۆمەڵێك زەوی تەختایی كە دەكەونە ناوەندو باشووری عیراقەوە.
دووەم: هەرێمی جزیرە: بەشەكانی باكووری بانی خۆرئاوا دەگرێتەوە
سێیەم: هەرێمی چیاكان: بەرزاییەكان دەگرێتەوە تا دەگەنە هەمەدان
هەروەكو چۆن ئەم بەشەیان پێشتر بە(عیراقی عەجەمی) دەناسرا نەك (عیراقی عەرەبی).
لە سەردەمی ویلایەتی فەرمانڕەوایی میدحەت پاشا لە عیراقدا (1869-1872) هەوڵدراوە چاكسازی لە ژێرخانی كارگێڕیدا بكرێت و وڵاتەكە بەسەر كۆمەڵێك هەرێم و سنجق و قەزاو ناحیەدا دابەشبكرێت، كە تا كۆتاییەكانی جەنگی یەكەمی جیهانی هەر بەو شێوەیە مایەوە، راپۆرتەكانی بەریتانیەكان لەدوای دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقیەوە ئاماژەیان داوە بەو دابەشكردنانەی كە لەسەر بنەمای جوگرافیی ئەنجام دراون.
موسڵ و كەركووك و هەولێر بە پانتایی دەشتە بەرزەكان ناسراون، هەروەها ئەو پانتاییە حەوزی هەردوو زابی سەروو خوارووش دەگرێتەوە كە لە پاڵ ئەواندایە، توێژەران لەمبوارەدا ئاماژە دەدەن بەوەی ئەم دابەشبوونە كارگێڕییانە لە عیراقدا بەخۆڕا نەهاتوونەتە دروست بوون، بەڵكو لە ژێر تیشكی چەندین لێكۆڵینەوەدا دیاری كراون، لێكۆڵینەوەكان پشتیان بەستووە بەدیاردە سروشتی و ئابووری و هەروەها بەبنەماكانی دانیشتووان و ئاماژە دراوە بەوەی زۆربەی زۆری سنوورە كارگێڕییەكان بەئاڕاستەی دیاردەكانی ڕووبارەكان و ڕووبەری ئاویی و چیاو دۆڵ و دەشتایین كە بۆ نەخشەڕێژكردنی سنوورەكان دروست بوون، ئەمەش لەو كاتانەی بەر لەوەی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عیراق گۆڕانكاری فراوان لە دامەزراوە كارگێڕییەكاندا ئەنجام بدەن و لەپێناوی ئەوەی بنەماكانی سەربازی و ئاسایش بخەنە پێش بنەماكانی سروشتیەوە.
حكومەتی عیراقی ساڵی 1922 كاتێك هەڵبژاردنەكانی رێك دەخست وڵاتەكەی دابەشكردە سەر سێ بازنەی هەڵبژاردنەوە، بەمشێوەیە خوارەوە:
1- بازنەی یەكەمی هەڵبژاردن كە لە (لیواكان)پارێزگاكان پێك دەهات، لەوانە موسڵ و سلێمانی و كەركووك
2- بازنەی دووەمی هەڵبژاردن لە پارێزگاكانی بەغداو دیالەو حیلەو كەربەلاو كوت و دلێم (ئەنبار) پێكهات .
3- بازنەی سێیەمی هەڵبژاردن لەشارەكانی مونتەفیك(زیقار)و عەمارەو بەسرا پێكهات .
دواتر شاری هەولێر خرایە سەر بازنەی یەكەم لە پێكهاتنیدا، شاری دیوانیەش خرایە سەر بازنەی سێیەم، جوگرافیاناسان و نەخشەدانەران، عیراقیان دابەشكردە سەر سێ هەرێمی سروشتی بەمشێوەیەی خوارەوە:(هەرێمی شاخاوی، هەرێمی دەشتایی، هەرێمی بانی خۆرئاوا) كۆی توێژەران لەسەر ئەوە رێك كەوتون كە بەرزاییەكانی حەمرین بەئاڕاستەی سنووری خۆرئاوای عیراقدا بنەمایەكی سنوورییە بۆ دابڕانی هەرێمی شاخاوی لەهەردوو هەرێمی دەشتایی لیتەیی و هەرێمی بانی خۆرئاوایی .
وەك لە ڕاپۆرتی لیژنەی (كۆمەڵەی نەتەوەكان)دا كە ئاماژەم پێكرد ئەو ڕاستییە هاتووە كە عیراقی ئێستا بریتییە لە سێ هەرێمی سەرەكی:
1- هەرێمی عیراق
2- هەرێمی جزیرە
3- هەرێمی كوردستان
لەدرێژەی راپۆرتەكەیدا بەرزاییەكانی حەمرین ــ مەكحوول بریتییە لە سنووری كارگێڕیی نێوان هەرێمی كوردستان و هەرێمی جزیرەو هەرێمی عیراق .
سیستەمی فیدراڵی و دابەشبوونی عیراق لەڕووی جوگرافیەوە
عیراق لەسێ هەرێمی سروشتی پێك دێت كە دەسەڵاتە یەك لەدوای یەكەكانی عیراق وەك بناغەیەك بۆ رێكخستنی كارگێڕیی لەدوای دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقەوە پشتیان پێ بەستبوو، ویلایەتی موسڵیشیان كردۆتە پاشكۆو پاشبەندییەك لەو ڕووبەرەدا، دوو نەتەوەی سەرەكی كۆمەڵگای عیراق پێك دەهێنن، هەر نەتەوەیەكیان لەسەر ئاستی زەوی و مرۆڤ جیاوازن لەیەكتر كە بریتین لەنەتەوەی عەرەب و كورد، لەدەستووری هەمیشەیی عیراق لە ساڵی 1958 و لە ماددەی سێیەمیدا هاتووە كە عەرەب و كوردەكان هاوبەشن لەم نیشتمانەدا، دواتر لە رێكەوتنامەی ئازاری ساڵی 1970 كە لەنێوان نوێنەرانی گەلی كوردو حكومەتی عیراقی مۆركرا، بەروونی ئەم هاوبەشییە دیاری كرا، كە ناوچەی كوردستان بریتییە لە نیشتمانی گەلی كورد لە عیراقدا، بەوشێوەیە بڕیارێك لەلایەن ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشی ئەو كات لە 24/ 9/ 1970 درا (بەوەی كە پێویستە سەر لەنوێ سنوورەكانی ناو چوارچێوەی یەكێتی كارگێڕیی و یەكێتیە كارگێڕییەكانی دەوروبەر رێك بخرێنەوە، بەشێوەیەك كۆبوونەوەی هەریەك لە نەتەوەكانی ناو عیراق لەیەكەیەكی ئۆرگانی كارگێڕی دا كۆبكاتەوە).
لەژێر سایەی ئەو گۆڕانكارییە سیاسیانەی ساڵی 2003 هاتنە دی، یاسای مەدەنی دەوڵەتی عیراق لە قۆناغی راگوزاریدا هەروەها لەدەستووری عیراق ساڵی 2005، سیستەمی فیدراڵی بۆ هەرێمی كوردستانی عیراق دەستنیشان كراوە، بەپێچەوانەی ئەوەی لەساڵی 2004 دا هاتبوو كە دەڵێت(سیستمی فیدرالی لەسەر بنەمای نەتەوەو ڕەگەزو ئیتنی دروست نابێت، بەڵكو لەسەر حەقیقەتی جوگرافیایی و مێژوویی دروست دەبێت، دەستووری عیراقی ئێستا شێوازی فیدراڵیەتی دەستنیشان نەكردووە، هەروەها ئەو بنەمایەی كە بۆی دیاری دەكرێت روون نییە.
بەهەرحاڵ فیدراڵیەت بووە بە سیستەمێكی نموونەیی كۆمەڵگەیەك كە فرە ئیتنیە، ئەمەش لەدوای كاراكردنی دامودەزگاكانی كۆمەڵگای مەدەنی وەدی دێت .
پێوەندی دیالێكتیكی لەنێوان دیموكراتی و سەركەوتنی سیستەمی فیدراڵیدا هەیە، واتەبەنەبوونی دامودەزگای مەدەنی توێژەكانی كۆمەڵگا دڵنیا نابن لە پاراستنی مافە نەتەوەیی و زمانەوانی و ئاینیەكانیان، كەواتە فیدراڵیەت شێوازێكە لە شێوازەكانی سیستمی ئیتحادی، یەكێكە لە ئامڕازەكانی كۆبوونەوەی توێژەكانی ناو كۆمەڵ لە پێناوی پاراستنی یەكێتی خاكی نیشتماندا، چونكە فیدراڵیەت بەواتای رێكەوتن و هاوپەیمانی دێت لەسەر بناغەی متمانەكردنی هاوبەشی نێوان هەموو جەمسەرەكان بەیەكتر، هەروەها رێكخستنێكی سیاسییە كە دەسەڵاتەكانی نێوان حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێمەكان رێك دەخاتەوە.
عیراقی نوێ هەنگاوەكانی توند دەكاتەوە بۆ چەسپاندنی سیستمی تازە كە لە پلۆرالیزمی كۆمەڵگەو هەمەجۆرێتی ئەتنییەكان و كەلتوورەكان پێك دێت، كەواتە سیستمی فیدرالی تەنیا زامنێكە بۆ بونیاتنانی ئەم دەوڵەتە لەسەر بناغەیەكی تۆكمە كە بەهۆیەوە ئارەزوو ئامانجەكانی هەموو توێژەكانی كۆمەڵ دەستەبەر دەبێت و هەروەها ببێتە هۆی رێكخستنی یەكێتی ئەم نیشتمانە. لەپێناوی گەیشتن بەنەخشەی نوێی دامەزراوەكانی عیراقی فیدراڵیدا پێویستە لەلایەن جەمسەرە دیاریكراوە سەرەكیەكانی پرۆسەی سیاسیەوە قەناعەتی تەواو هەبێت بۆ گرنگی و بایەخی سیستمی فیدرالی لەم قۆناغە مێژوویەی كە عیراقی پێدا تێپەڕدەبێت، هەر دەسكەوتێك بۆ هەریەك لەو لایەنانە دەسكەوتە بۆ هەمووان، بەپێی ئەوەی لە كۆتاییدا دەبێتە هۆی پەرەپێدانی وڵات و پاراستنی یەكێتی خاكەكەی عیراق . بەپێی ئەو دابەشبوونە جوگرافیەشی عیراقی لەسەر دروستبووە كە خۆی لەسەر دیاردەی سروشتی و رووبارەكان دەبینێتەوە، هەروەها رەنگی داوەتەوە لەسەر دیاردەی دیموگرافیاو ئابووری و كۆمەڵایەتی و دواتر بە پشت بەستن بەو رێكخستنە كارگێڕیانەی لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانەوە ئەنجام دراون لێكۆڵینەوە هاوچەرخەكان جەخت دەكەنەوە لەسەر ئەو بنەمایانە بۆ نەخشەڕێژكردنی نەخشەیەكی نوێ بۆ عیراق كە پشتبەستوو بێت بەو پەرەسەندنانەی هەر لەسەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عیراقەوە تا ئێستا روویانداوە لەوانەش لێكۆڵینەوەی دكتۆر (حەسەن چەلەبی) كە لەهەموویان واقیعبینانەترەو پێشنیاری كردووە بۆ دابەشبوونی عیراق لەسەر بناغەی دوو هەرێم، یەكەم هەرێمی كوردستان : بریتییە لە یەكە كارگێڕییەكان كە زۆربەی دانیشتووانی لەكورد پێك دێت، ئەوەش بەپێی سەرژمێری دانیشتوانی 1957.
دووەم – هەرێمی عەرەبی پێك دێت لەیەكە كارگێڕییەكانی بەشەكانی تری عیراق .
بەڵام دكتۆر (عومەر مەولود) لەژێر تیشكی لێكۆڵینەوەكەی كە تێزی دكتۆرانامەكەی بوو، فیدرالیەتی لە عیراقدا كردۆتە سێ هەرێم:
یەك- هەرێمی كوردستانی عیراق كە لە پارێزگاكانی ناوشاخەكان و بەرزاییەكانی حەمرین و مەكحوول پێكدێن و بناغەن بۆ داڕشتنەوەی سنوورەكەی لە باشوورەوە.
دووەم – هەرێمی ناوەند : ئەمەش پارێزگاكانی ناوچەی جزیرەو خۆرئاوای رووباری دیجلە دەگرێتەوە بەئاڕاستەی سنووری خۆرئاوای عیراق.
سێیەم : هەرێمی باشوور كە پێكدێت لە پارێزگاكانی دەشتە نیشتووەكان كە پێشتر بەهەرێمی سواد دەناسران، لەم ناوەندەشدا شاری بەغدا وەك هەرێمێكی سەربەخۆ ناوەندی سیستەمی فیدرالی دەبێت و هەموو دامودەزگا ئیتحادییەكان و دەسەڵاتەكانی تەشریعی و جێبەجێكردن و قەزائی لەو ناوەندەدا كۆدەبنەوە.