مەشعەل تەمۆ (1957-2011)، كە تەمەن 53 ساڵ و كەسێكی ڕێزلێگیراوبوو لەلایەن خەڵكانێكی زۆرەوەو سەركردە(وتەبێژ)ی”بزوتنەوەی ئایندەی كوردی”سووری و هەروەها ئەندامی لیژنەی جێبەجێكاری ئەنجومەنی نیشتیمانی موعاڕەزە بوو كە ئەنجومەنێكی بنكەفراوانەو بەم دواییە پێكهات، لە 7ی تشرینی یەكەمی 2011 و لە شاری قامیشلۆ ئیغتیالكرا.
هەروەها هاوسەرەكەی و یەكێك لە شەش مناڵەكەی لە هێڕشەكەدا بریندار بوون. تەمۆ ئامادەی كۆبوونەوەیەكی سیاسی بوو كاتێك هێرشەكە ئەنجامدرا. ئاشكرایە ئیغتیالەكە كاریگەری دەبێت لەسەر هەرێمی كوردستان لە باكووری عێراق. كێ بەرپرسیار بوو، بۆچی ئەم كارەیان كرد؟ ئاكامەكانی چی دەبن؟
گرووپە كوردیە سووریەكان ئۆباڵەكەیان خستەئەستۆی حكومەتی سووری، هەروەك مەحمود عوسمانیش، كە كەسایەتیەكی سیاسی ناسراوی كوردی عێراقە، ئەم بەرپرسیارێتیەی خستەئەستۆی حكومەتی سووری. هەرچۆنێك بێت، سوریا تێوەگلانی لەم كردەوەیەدا ڕەتكردەوەو ئۆباڵەكەی خستەئەستۆی نفوزی دەرەكی و مەزەندەی ئەوەی كرد توركیا لە پشت ئەم كارەیەوە بە ئامانجی هاندانی پشێوی تاوەكو ببێتەهۆی بەرپاكردنی ڕاپەڕینێكی چەكداری كوردی كە ڕوخاندنی ڕژێمی بەشار ئەسەدی لێبكەوێتەوە كە بۆ ماوەیەكی زۆرە دوچاری گێژاوی گرفت و دژواری بۆتەوە. هێشتا كەسانێكی دیكە بانگەشەی ئەوە دەكەن ئێران لە پشت ئیغتیالكردنەكەوەیە وەك پشتیوانیەك بۆ ئەل ئەسەد كە ماوەیەكی دوورودرێژە هاوپەیمانێتی و هەروەها لە ئەنجامی ترسی لە كەمینەی كوردی وڵاتەكەی كە ناڕەزاین و ئامادەیی ملكەچكردن نین.
تەنیا مانگێك پێشتر، تەمۆ بە زەحمەت لە هەوڵێكی كوشتن ڕزگاری بوو و لەو كاتەوە خۆی حەشاردابوو. لەو كاتەدا، بە دیاریكراوی ڕژێمی سوریای تۆمەتبار كرد بە ئەنجامدانی ئەو هەوڵە. هەرچۆنێك بێت، ئەوەی تەواو نائاسایی و سەیرە- كە ئەمە درزتێكەوتوویی ئەو هاوپەیمانێتیە ڕوون دەكاتەوە كە بەلای كەمەوەلە 14 پارتی جیا جیا كوردی سووری پێكهاتووە- كە بە هەمان شێوە تەمۆ ئەوەی ڕاگەیاند هەوڵی پێشووتر بۆ كۆتایی هێنان بە ژیانی لە لایەن پارتی یەكێتی دیموكراتییەوە ئەنجامدراوە، كە گرووپێكی كوردی بچووكە و هاوپەیمانە لەگەڵ پارتی كرێكارانی كوردستانی (پەكەكە) توركیادا، بەڵام بە فەرمانی ڕژێمی سووریا ئەم كارەی كردووە. پاڵنەری پشت ئەم هەوڵەو هەوڵی جاری دووەم كە هەوڵێكی سەركەوتوبوو بریتی بوو لە بەرهەڵستیكردنی تەمۆ بۆ ڕژێمی سوریا، كە پەكەكە هەوڵی دەدا وەك پەناگەیەكی پاڵپشت (سووریا) بەكاری بهێنێت ئەگەر هاتوو گەریلاكانی لە چیا سەختەكانی قەندیل كە كەوتونەتە كوردستانی عێراقەوە دوورخرانەوە. بە هەمان شێوە پارتی یەكێتی دیموكراتی تۆمەتباركرا بە ئیغتیالكردنەكە لەبەر ململانێیەكەی بۆ هەوڵی ئەنجامدانی خۆپیشاندان. هەرچۆنێك بێت، تەمۆ ئەوەی بە ڕوونی ڕاگەیاند كە باوەڕی وایە ڕژێمی سووریا لە پشت كارەكانی پارتی یەكێتی دیموكراتیەوەیە.
ناڕەزایی دەربڕینی مەزن دژی ئیغتیالكردنەكە سەریكێشا بۆ مەزەندەكردنی ئەوەی كە پارتە كوردییەكانی سووریا كە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژە بێدەنگن و دابەشبوونە لە نێو خۆیاندا، ئێستا بەلای كەمەوەو بەشێوەیەكی جوزئی یەكگرتوون و چوونەتەپاڵ موعارەزەی سووری دژی ئەل ئەسەد. لەبەر ئەوەی كورد لەسەدا 10 دانیشتووانی سوریا پێكدەهێنن و بەو پێیە گەورەترین كەمینەی سووریان، ئەم یەكگرتووییەی كورد ڕەنگە یارمەتیدەر بێت لەبەدەستهێنانی سەركەوتن لە لایەن موعارەزەی سووریەوە. ئەگەر وابێت، ئەوا لەگەڵ ئەوەشدا، دەبێت كوردەكانی سووریا بەسەر دوو ئاستەنگدا زاڵبن:
1) دابەشبوونە گەورەكانی نێو خۆیان
2) بێ متمانەیی قووڵیان بە حكومڕانی عەرەب كە بە درێژایی مێژوو مافەكانی كوردیان بێ بایەخ و بەكەم گرتووە.
تەمۆ لە شارۆچكەی سووری دەبەسیا لە دایك بووە و بڕوانامەی ئەندازیاری كشتوكاڵی هەبوو. خێزانداربوو و خاوەنی چوار كوڕ و دوو كچ بوو. بۆ ماوەی زیاتر لە دوو دەیە كەسایەتیەكی گرنگ بوو لە ناو پارتی یەكێتی گەلان كە پارتێكی كوردی بوو لە سووریا. لە ساڵی 1999 ئەو پارتەی جێهێشت و بزووتنەوەی كۆمەڵگەی مەدەنی سووری دامەزراند. لەوەش زیاتر، بزووتنەوەی ئایندەی كوردی و مەڵبەندی جەلادەت بەدرخانی لە قامیشلۆ دامەزراند بۆ زیندووكردنەوە و پەرەپێدانی كەلتوری كوردی. هەرچۆنێك بێت، دواتر مەڵبەندە كەلتورییەكە (كە بە ناوی یەكێك لە برا بە ناووبانگەكانی بەدرخانەوە ناونرا كە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا پەرەی بە ناسیۆنالیزمی كوردیدا لە سوریا) داخرا، تەمۆش بەتۆمەتی ئەنجامدانی چالاكی دژی حكومەت دەستگیركرا. لە 11ی مایسی 2009، دادگای جینائی دیمەشق بە تاوانی”لاوازكردنی هەستی نەتەوەیی” (ماددەی 285 لە یاسای سزادان) و “بڵاوكردنەوەی هەواڵی ساختە یاخود زیادەڕەو كە بۆی هەیە كاریگەری هەبێت لەسەر ئیرادەی میللەت” (ماددەی 286) حوكمیدا. لە كاتی دەستگیركردنەكەیدا بەڵگەنامەكانی پارتەكە لە ئۆتۆمبێلەكەی تەمۆدا دۆزرانەوە وەك بەڵگە بۆ قەزییەكەی خرانەڕوو.
لە ئازاری 2011دا، یەكێك لە 13 زیندانیكراوەكانی ویژدان بوو (ڕێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی ئەم نازناوەی لێنان) كە مانگرتنیان لە خواردن ڕاگەیاندو بەیاننامەیەكیان ئیمزاكرد كە _تیایدا باسیان لەوەكرد كە حكومڕانی ئێستای سووریا- بە كودەتایەكی سەربازی (مەبەست لە بنەماڵەی ئەل ئەسەدە) باری نائاسییان ڕاگەیاندوە، كە لە ماوەی 48 ساڵی ڕابردوودا لە سووریا سەپێنراوەو ئێستاش هەر بەردەوامە. هەروەها بەیاننامەكە سەرنجی ئەوە دەدات كە 12ی ئازار حەوتەمین ساڵیادی قەسابخانەی كوردەكانە لە یاریگای تۆپی پێ لە قامیشلۆ. یاسا ناڕەواكان بەردەوام جێبەجێ دەكرێن لە سووریا و رژێمی سووریا بەهۆی هێزە ئەمنیەكانەوە پارێزراوە. دەسەڵاتی قەزائی ئازادی ڕاو بۆچوونی لە ناوبردوەو ڕكابەرەكانی تێكشكاندووە لە ڕێی تۆمەتی هەڵبستراوەو و حوكمی ناڕەواوە. لە كۆتاییدا، بەیاننامەكە داوای هەڵوەشاندنەوەی ڕژێمی سەركوتكاری ئەل ئەسەد دەكات لە چوارچێوەی ئەو باهۆزی گۆڕانە دیموكراتیەی بەسەر جیهانی عەرەبیدا هەڵیكردووە.
لە 2ی حوزەیرانی 2011دا، دوای دەرچوونی مەرسومی لێخۆشبوونی ژمارە 61 تەمۆ لە زیندان ئازاد كرا. لە دوایین چاوپێكەوتنیدا لەگەڵ دەزگایەكی هەواڵی كوردیدا، ڕووداو، تەمۆ پێشبینی ئەوەی كرد كە هەرگیز سووریا ناگەڕێتەوە بۆ دۆخی پێش ڕاپەڕینەكە لەبەر ئەوەی هەردوولا پاشەكشە ڕەتدكەنەوە:”خەڵكی بڕیاری بەردەوامبوونیان داوە تاوەكو ڕووخاندنی ڕژێمەكە، لە كاتێكدا ڕژێمی ئەسەد بڕیاری داوە بارودۆخەكە بەشێوەیەكی ئاشتیانە چارەسەرنەكات، لەبری ئەوە بڕیاری بەكارهێنانی هێزی داوە بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی ڕژێمەكە”(ڕووداو، 13ی ئەیلولی 2011).
دوای ئیغتیالكردنی تەمۆ، 50،000 خۆپیشاندەر ڕژانەسەر شەقامەكانی قامیشلۆ بۆ بەڕێكردنی تەرمەكەی. ڕەنگە ئەوە گەورەترین خۆپیشاندان بێت لە ناوچە كوردییەكاندا لە دوای سەرهەڵدانی ڕاپەڕینە عەرەبیەكەوە لەدژی ئەسەد لە ئازاری 2011دا. هێزە ئەمنیەكان شەش كەسیان لێكوشتن. خۆپیشاندانی دیكە لە ناوچەكانی دەرەوەی شار لە ئەلێپۆ، لاتاكیا و حەسەكە ڕوویاندا. ناڕەزایی دەربڕینی بچووكتر لە بەردەم باڵیۆزخانەكانەی سوریا لە بەرلین، ڤێیەننا، لەندەن و نوێنەرایەتی هەمیشەی سووریا لە نەتەوە یەكگرتووەكان لە جنێڤ ڕوویاندا. ناڕەزایی دەربڕینی دیكە وەك هاوسۆزییەك بۆ تەمۆ لە بەریتانیا، فەڕەنسا و هۆڵەندا ئەنجامدران كە بوونەهۆی ئەوەی مەزەندەی ئەوە بكرێت خاڵی وەرچەرخان بە قازانجی یەكێتی كورد لە سووریا و پشتیوانی بۆ ڕاپەڕینەكە دژی ڕژێمەكە بەدی هاتووە. لەبەر ئەم هۆكارەو ئەوەی جێی سەرسوڕمانە، حكومەتی ئەل ئەسەد كە دووچاری گرفت و دژواری بۆتەوە تەنانەت بەم دواییە یاسای بەدناوی ژمارە 93ی ساڵی 1962ی هەڵوەشاندەوە كە 160،000 كوردی بیانی (ئەجانب) (بێدەوڵەت) لە ڕەگەزنامە بێبەشكردبوو و هەروەها 75،000 كوردی دیكەی سووریا بە ناوی مكتومین (شاردراوەكان). هەروەك توێژەرێكی فەڕەنسی بە ناوبانگ جارێك سەرنجیدا كە: بە دەگمەن شۆڕشەكان ئەو كاتە دەستپێدەكەن كە دۆخەكە خراپە، بەڵكو ئەو كاتە ڕوودەدەن كە دۆخەكە بەرەو باشتر دەچێت.
لە مانگەكانی دواییدا توركیا پێوەندییەكانی لەگەڵ ئەسەددا پچڕاند بەهۆی سەركوتكاری خوێناوییەوە كە ڕژێمی سووریا ئەنجامیدەدا. بەو پێیە، هەڵوێستی نوێی توركیا بووە هۆی ئەوەی ڕاستەوخۆ دژی ئێران بوەستێتەوە كە هاوپەیمانێكی درێژخایەنی ئەسەدە. بەو پێیە، ئێران كردەوەكانی توركیا وەك تەحەددیەكی ڕاستەوخۆ بۆ سەر بەرژەوەندیەكانی سەیر دەكات. لەوەش زیاتر، دەكرێت لە بەشێكیدا كردەوەكانی توركیا وەك خواستێك بۆ لە شێوەدانی ڕووداوەكانی سوریای دوای بەشار ئەسەد لە بەرژەوەندی خۆی سەیر بكرێت، بە پێچەوانەوەی شكستیەوە لە ئەنجامدانی ئەم كارە لە عێراقی دوای سەددامدا كە ئەو دەرئەنجامەی ئەگەری لێدەكرا سەرهەڵدانی بزووتنەوەیەكی كوردی بەهێز بوو و ئەمەش ڕوویدا. تاوەكو ئەم دواییە، توركیا، بە توندی ( توندییەك كە زیاتر لە توڕەییەوە سەرچاوەی گرتبێت نەك لە بیركردنەوەیەكی وریایانە) بەرهەڵستی بزووتنەوە كوردییەكانی دەكردو وەك هەڕەشەیەك بۆ سەر وجودی خۆی سەیری دەكردن. هەرچۆنێك بێت، بەم دواییە، سیاسەتی توركیا هەنگاو بە هەنگاو گۆڕا بەهۆی بەرژەوەندییە ئابووریەكانی لەگەڵ كوردستانی عێراقداو بەهۆی چاكسازییە ناوخۆییەكانی كە لەبەشێكدا بەئومێدی گەیشتن بە یەكێتی ئەوروپا ئەنجامیدان. هێشتا توركیا بەلای كەمەوە دەیەوێت كاریگەری هەبێت لەسەر هەر ڕۆڵێك كە كوردەكانی سووریا لە ئایندەداو لە سووریای دوای ئەسەددا دەیبینن، ئەو ڕۆڵەی ڕەنگە كاریگەری هەبێت لەسەر كوردەكانی توركیا كە كێشەو گرفتیان هەیە. لەبارەی پرسی هێشتنەوەی كوردەكانی سووریا لە ژێر ڕكیفی خۆیدا، ڕەنگە توركیا بكەوێتە گرفتەوە لەگەڵ هاوپەیمانە كوردییە تازە دەركەوتووەكەیدا، هەرێمی كوردستان لە باكووری عێراق. لە كۆتاییدا، ئێستا ئەوە ڕوونە كە ئیغتیالكردنی تەمۆ نەبۆتەهۆی یەكخستنی بزووتنەوەی درزتێكەوتووی كوردی سوریا.