باكووری ئەفریكا لەلایەكەوە لە دەریای ناوەڕاست وقەراغەكانی باشووریی بیابانی گەورەوە دەست پێدەكات و لە لایەكی تریشەوە ئەو ناوچانەی دەكەونە نێوان دەریای سوورو تا بە ئۆقیانووسی ئەتڵەسی دەگەن، تەواو دەبێت، بەم شێوەیە پێگەیەكی ستراتیژی پڕ بایەخ لەو جێگانەیە كە كیشوەری ئەفریكا بە كیشوەرەكانی ئاسیا و ئەوروپاوە دەبەستنەوە، دەریای ناوەڕاستیش هەر لە سەرەتای چاخە مێژووییەكانی كۆنەوە تا ئێستاش پردێكی نموونەییەو شارستانێتییەكانی ئەوروپاو ئاسیاو ئەفریكای پێكەوە گرێ داوەتەوە..
كاتێك لە ساڵی 1869زایینی نۆكەندێ بە ناوی سوێس كرایەوە، ئیتر لەو كاتەوە لەسەر ئاستەكانی بازرگانی و كەلتووری و سەربازیی ئەم هاوبارگەبوونە شارستانییەی نێوان كیشوەرەكان بۆ خۆیان ڕۆڵێكی گەورەتریان گێڕاوە، هەروەك چۆن بوونی ڕووباری نیل لەو كیشوەرەدا هاوكار بووە لەوەی میسرییە كۆنەكان تێكەڵی زنجییە ئەفریكییەكان بن، ئەم تێكەڵاوبوونەش بۆ خۆی توندبوونەوەی ململانێ و كێبەركێی نێوان وڵاتانی زلهێز ڕاڤە دەكاتەوە، بە تایبەتی لە نێوان هەردوو سەدەی نۆزدەیەمین و بیستەمدا، كاتێك زۆربەی ناوچەكانی ئەم كیشوەرە لە لایەن ئیستیعمارەوە داگیركرابوون، ئەوەش بەر لەوەی گەلان ڕزگاریان بێت و دەوڵەتی سەربەخۆ دابمەزرێنن..
بەڵام نەتەوە یەكگرتووەكان یەك لە دوای یەك و ماوە دوای ماوە پێشوازی لە دەوڵەتە ئەفریكییە سەربەخۆكان كرد، بە تایبەتی لە نیوەی دووەمی سەدەی ڕابردووەوە. گەرچی هاوكات لەگەڵ دامەزراندنی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ژمارەیان لەچوار دەوڵەت تێنەدەپەڕی، ئەوانەیش بریتی بوون لە میسرو ئەسیوبیاو لیبریاو باشووری ئەفریكیا، كەچی ئێستا ژمارەی دەوڵەتانی ئەفریكا بوونەتە 50 دەوڵەت، ئەوەش رەنگدانەوەی بایەخ و ڕۆڵی كیشوەری ئەفریكا نیشان دەدات لەسەر داهاتووی ململانێ و سەرتا پای ڕووداوە جیهانییەكان..
كەنارەكانی خۆرهەڵات لەو كیشوەرە رەنگ ڕەشەدا، هەر لە دوورگەی سیناوە تا دەرتەنگەی بابولمەندەب دەروازەی سەرەكی بوون بۆ ئەو كۆڕەوانەی كە لە دوورگەی عارەبییەوە بە مەبەستی بازرگانی و ئاوەدانی یان بە بەرچاوتەنگی داگیركارییەوە دەهاتنە ناوچەكانی ئەفریكیا، ئەوەش كاتێك بوو بەر لەوەی لەسەردەمانی گەیاندنی پەیامی ئیسلامەتیدا عارەب بەرەو باكووری ئەفریكا بكشێنە خوارەوە، كە دواتر لە سەدەی حەوتەمی زایینیەوە یەكجاریی بە مەبەستی بڵاوكردنەوەی ئیسلامەتی؛ عارەبەكان چوونەتە ئەوێ و زمان و ئایینی ئیسلامییان كردۆتە زمانی ڕۆژانەی خەڵكەكەیی و ئایینی بە فەرمی ناسێنراویان..
بێگومان ئەو هۆزە عارەبیانەی لە باكووری ئەفریكیادا نیشتەجێ كران، لەسەر حیسابی نەتەوەو تیرە ڕەسەنەكانی ناوچەكە پێگەو شوێنیان بۆ خۆیان كردەوەو خەڵكە رەسەنەكەشیان تەعریب كرد، بەڕبەڕەكان كە هاونیشتمانییە ڕەسەنەكانی ئەفریكیان، كەلتوورو زمان و داب و نەریت و كەلەپووری دیرینەی خۆیان بە پارێزراوی هێشتەوەو هەموو هەوڵەكانی داگیركارانی وەك بەریتانی و فەرەنسی و ئیتاڵی و ئیسپانی پێكەوە نەیانتوانی بوونی بەڕبەڕەكان و ناسنامەی نەتەوەییان لە ڕەگەوە بسڕنەوەو پێیان نەكرا كەلتوورو مێژوویان بە یەكجاریی لەناوبەرن..
باكووری ئەفریكایی لە مێژووی هاوچەرخدا بزاڤێكی هاوبارگەیی و تێكەڵاویی لە نێوان نەتەوەو ڕەگەزو ئایینی هەمەجۆر تێدا هەبووە ئەوەش بەهۆی پەرەسەندنی تواناكانی نەوەكانی ئەفەریكایی بووە لەسەر هاتوچوون و جووڵەو زیادبوونی پێویستییە هەمەجۆرەكانی ژیارییان، كە بە هۆیەوەچین و توێژەكانیان تێكەڵاوی یەكتری دەبوون و زمانەكانیش بە ناو یەكتریدا دەچوون كەلتوورو بڕواو بیرو بۆچوونیان هەمەجۆرێتی تێدەكەوت..
ئەم هاوئاوێزان و هاوبارگەبوونە ژیارییەی گەلانی ناوچەكە بۆ چەندین فاكتەری سەرەكی دەگەڕێتەوە لەوانە:
1ــ سەربەخۆیی بوونی زۆربەی وڵاتانی ئەفریكایی لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە، ئەم هۆیە وای كردووە لە زۆر لایەنەوە سنووری ماف و ئاواتەكانی نەتەوەو گەلانی ئەفریكایی ببەزێنرێت و پێشێل بكرێن بە تایبەتیش لە ڕووی ئایینیەوە، كاتێك نەخشەشیان بۆ دانانی سنووری دەسكرد بۆ ڕەنگڕێژكردن، گەلانی ئەو كیشوەرەیان لەیەكتر دابڕی و لە نێوان وڵاتانی ناجوور و ناهەمە شێوەدا پەرت پەرتیان كردن، گەلی بەڕبەڕ یەكێكە لەو گەلانەی لە نێوان مەغریب و جەزائیرو تونس و لیبیا و مۆریتانیا دابەشیان كردن..
2ــ پێگەی جیۆگرافیایی ناوچەكە وەك پردێكە كە لە دێر زەمانەوە هەرسێ گەلانی ئەوروپایی و ئاسیاویی و ئەفریكایی پێكەوە گرێداوە (وەك پێشتر وتمان)..چەندین دەروازەو دەرگاش هەبوون كە لێیانەوە زۆر گرووپ و هۆزی دەوروبەر تێوەی خزاونەتە ناوەوە و لەگەڵ خەڵكی ڕەسەنی ئەفریكاییدا تێكەڵاوبوون..
3ــ ئەو كۆڕەوانەی بەهۆی شاڵاوی كشانی عارەبەكانەوە كە بە مەبەستی گەیاندنی پەیامی ئیسلامەتی ئەنجام دراون بەرەو ئەوێ و دواتریش داگیركردنی كیشوەرەكە لە لایەن وڵاتانی ئەوروپیی، ڕووداوە سیاسییەكانی زیاتر كردووە بە تایبەتیش لە ناو باكووری كیشوەرەكەدا، ئەوەش وای لەو گەلانە كردووە لە دژی ستەمكاری و داگیركاری ڕاپەڕن و لە هەوڵی بە دەست هێنانەوەی مافە سیاسی و نەتەوەیی و كەلتوورییەكانیان خەبات بكەن و مافی چارەی خۆنووسین بكەنە پەیامی خۆیان..
ئەمەش كارێكی سرووشتییە كە پەرەسەندنە ئیجابییەكانی ئەم دواییانەی تونس و میسر و دواتریش لە لیبیا و جەزائیرەوەو تا دەگاتە مۆریتانیا و مەغریب و دامەزراندنی دەوڵەتی باشووری سۆدان، هەر هەموویان خاڵەكانی وەرچەرخان بن و وەك كاردانەوەی ئەو گەلانە لەبەرانبەر كاری چەوسانەوەو پێشێلكردنی مافەكانیان، چ لە ڕووی سیاسی و ئایینی یان نەتەوەیی و كەلتووری كە لە ماوەكانی ڕابردوودا لە دژیان ئەنجام دەدرا، ئاساییە ئێستا هەوڵی گێڕانەوەی مافەكانیان بدەنەوە، بە تایبەتی لەناو ئیتنییە زوڵملێكراوە سەرەكییەكانی گەلانی ناوچەكەدا كە پێویستیان بەدەستخستنەوەی شانسی دیاریكردنی چارەنووسیانە لەئاكامی ئەو ڕووداوانەی كەلەم دواییەدا هەڵایساون..
ئەمازیغییەكان لەلیبیادا لە هەوڵی گێڕانەوەی ناسنامەی ئەتنی و نەتەوەیی ڕەسەنی خۆیاندان، هەوڵیش دەدەن كەلەپوورو سیما نەتەوەییەكانی خۆیان زیندوو بكەنەوەو لە دانانی دەستووری داهاتووی وڵاتدا بە پاڵ زمانی عارەبییەوە زمانی ڕەسەنی خۆیان بچەسپێنن..
لەم چوارچێوەیەشدا ئەمازیغییە لیبییەكان ڕۆڵی ئەكتیڤانەیان بۆ گۆڕانكارییەكانی داهاتوو هەیە، لەو كۆنگرەیەیاندا كە لە شاری تەرابلوس سازیاندا داوایان كرد (زمانی ئەمازیغی بكرێتە زمانێكی فەرمی و هەروەها پاڵپشتیكردنی یەكێتی نەتەوەكان لە لیبیا)دروشمی سەرەكی كۆنگرەكەیان بێت، ئەوان لەو كۆنگرەیەدا لە سەركردایەتی نوێی لیبیا داواكار بوون تا لە دەستووردا ئەم مافەیان بچەسپێنرێت، ئەوەی جێی هەڵوەستەیە هەر زوو بە خێرایی ئەم داخوازییە رەوایانەی ئەمازیغی لە هەموو وڵاتانی تری كە ئەوانی تێدان، دەنگ و سەدای دایەوە، بەو شێوەیە ئەم دەنگدانەوەیە دەبێتە هێزێكی كارا وسنووربڕ، ناوەستێت تا سەركەوتن بە دەست نەهێنێت..
لە مەغریبیش محەمەد پاشای شەشەمین بەر لە چەند مانگێك هەندێك چاكسازیی بەرفراوانی ڕاگەیاندو ئاماژەی دا بە ڕۆڵی ئەمازیغییەكانی كە لە هەوڵدان بۆ بەرزكردنەوەو گەیاندنی داخوازییەكانیان، لە پێشەوەی هەمووانیش مافی چارەی خۆنووسین، لەم بارەیەوە یەكێك لە سەركردەكانی ئەمازیغی لە مەغریب جەختی لەوە دەكردەوە: كە پاشا قبوڵی كردووە تا بە دەستووری وڵاتدا چاوخشانەوە بكات و بۆ ئەو مەبەستەش لیژنەی پسپۆرو تایبەتی داناوە، ئەوەش دەرفەتێكە بۆ ئەمازیغیەكان تا مافە نەتەوەییەكانیان لە دەستووردا بچەسپێنن، بە تایبەتی مافی خوێندن و قسەكردن بە زمانی ئامازیغی..
ئەمازیغییە توونسییەكانیش وەك براكانیان كە لە باكووری ئەفریكادان داوای مافی نەتەوەیی دەكەن بە سوودوەرگرتن لەو گۆڕانكارییانەی ئەم دواییەی لە تونس ڕوویانداوە لە هەوڵی خۆیاندان، ئەوەش لەدوای چەند چاخێك لەپەراوێزخستن و لەناوبردن و فەرامۆش بوونیان..
پەرەسەندنە سیاسییەكانی داهاتووی باكووری ئەفریكا زۆر گۆڕانكاریی پێوەندیدار بە داهاتووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی وڵاتانی ناوچەكەمان بۆ یەكلایی و ڕوون دەكاتەوە، بە دڵنیایی ئەمازیغییەكانیش لەو پەرەسەندنانەدا ڕۆڵی كاراو ئەكتیڤ دەگێڕن.