بەردەوام بوونی سیاسەتی بە عەرەبكردن هەڕەشەیە بۆ لەناوبردنی كوردی پارێزگای دیالە
د. خەلیل ئیسماعیل محەمەد
1- جێبەجێكردنی یاسای رەگەزنامەی عێراقی، كە كۆمەڵگەی عێراقی كردە دوو بەشەوە، بەشێكیان پاشكۆی عوسمانییەكان و بەشێكی تریش پاشكۆی ئێرانین، ئەم یاسای رەگەزنامەیە لەلایەن دەسەڵاتدارانی عێراقییەوە بۆ جێبەجێكردنی پرۆسەكانی دەركردن و دوورخستنەوەیەكی بەرفراوانی كوردە فەیلییەكان لەپارێزگای دیالە دۆزرایەوە، تاكو دووریان بخەنەوە بۆ ئەو دیوی سنوور، بە هەنجەتی پێنەدانی رەگەزنامەی عێراقی، ئەم پرۆسانەش چڕ تر دەبوونەوە هەركاتێك پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو دەوڵەتی عێراق وئێران تووشی قەیران دەهاتن.
2- هەڵمەتەكانی كۆڕەو پێكردن كە دانیشتوانی كورد لەو پارێزگایەدا دووچاری دەبوونەوە بەتایبەتی لە ساڵانی حەفتاكان و هەشتاكانی سەدەی پێشوو، دوای ئەوەی بەرەو پارێزگاكانی ناوەند و باشووری عێراق دەگوازرانەوە، هەندێكیشیان دەخرانە ناو كۆمەڵگەی نیشتەجێبوون لە نزیك شارە گەورەكان، یان لە نزیك شەقامە گشتییەكانی هاتوچۆ، بۆ ئەوەی بەئاسانی كۆنترۆڵیان بكەن.
3- پشتگوێ خستنی بە ئەنقەستی ژێرخانی ئابووری شاروشارۆچكە كوردییەكان، بەتایبەتی فەرامۆشكردنی تەواوی شارۆچكەی مەندەلی و دەوروبەری كە خەڵكەكەی بەردەوام بەهۆی نەبوونی ئاوی خاوێنەوە، لە سكاڵا دابوون، رەز وباخ و ئاژەڵەكانیان بێ ئاو دەكران، بۆیە زۆربەیان ناچار بوون بەرەو بەعقوبە و بەلەتروز و بەغدا و میقدادیە كۆچ بكەن، ئەمە جگە لەوەی كە جەنگی نێوان ئێران وعێراق كۆمەڵێك ئاكامی سلبی خستە سەر دانیشتوانی كورد لەوپارێزگایەدا كاتێك شاروگوندەكانیان بوونە گۆڕەپانی جەنگێكی هەشت ساڵە لەنێوان ساڵانی 1980 هەتا 1988، ئەمەش حكومەتی عێراقی خستەسەر ئەو هەنجەتەی كە ناوەندی قەزای مەندەلی بگوازێتەوە بۆ بەلەتروز، بەوشێوەیە شارۆچكەی مەندەلی تەنیا وەك ناحیەیەكی بچكۆلەی لێهات، لەبەر رۆشنایی ئەمانەی كە روویدا پێكهاتەی نەتەوەیی دانیشتوانی پارێزگاكان بە درێژایی سەدەی رابردوو لە بەرژەوەندی عەرەبە نیشتەجێبووەكاندا گۆڕانكاری زۆری بەسەرداهات، لە ساڵی 1947 رێژەی كورد لە پارێزگاكەدا لە 26،6% بووە، كەچی لە ساڵی 1977 ئەم رێژەیە دابەزی بۆ لە 10،7% ئەمەش ئەو واتایە دەگەیەنێ كە رێژەی دانیشتوانی كورد لە 16% لەو ماوەیەدا دابەزیوە، بەڵام رێژەی دانیشتووانی عەرەب لە 76% تا 88% لە كۆی دانیشتوانی ناوچەكە بەرز بۆتەوە، لە قەزای خانەقینیش رێژەی دانیشتووانی كورد لە ساڵی 1947 دەگەیشتە لە 80%، بەڵام لە ژێر رۆشنایی ئەنجامەكانی سەرژمێری دانیشتوانی ساڵی 1977 رێژەی كورد دابەزی بۆ 27% هەروەها رێژەی كورد لە قەزای مەندەلی دابەزی بۆ كەمتر لە 1%، نسیبی شارۆچكەی سەعدیە لە سیاسەتی بەعەرەب كردن زۆر زیاتر بوو، لێكۆڵینەوە مێژوییەكان ئاماژە دەدەن بەوەی زۆربەی زۆری دانیشتوانی سەعدیە كورد بوون، بەرلەوەی دوچاری گۆڕینی نەتەوەیی و كۆچپێكردن ببنەوە، لە بەرژەوەندی دانیشتوانی عەرەبدا، لە لێكۆینەوەیەكی خوالێخۆشبوو محەمەدەمین زەكی هاتووە، كە شارۆچكەی قزلەر باخ «سەعدیە» دوو گەڕەكە، یەكەمیان بەناوی «چولك» كە كوردی تێدا دەژی، دووەمیان بە ناوی «خالیدی»كە كورد و توركمانی تێدا نیشتەجێیە، ئەوەش لەسەردەمی عوسمانییەكانەوە، دواتر لە كتێبی مێژوونووسی بەناوبانگ عەبدولرەزاق حەسەنی، كە لە ژێر ناوی عێراق لەكۆن و نوێدا هاتووە كە دەڵێت دانیشتوانی شارۆچكەی سەعدیە زۆربەی زۆریان بەكوردی قسە دەكەن، هەروەك شارۆچكەی خانەقین، گەڕیدەیەكی بەناوی ریچ لە كتێبێكیدا بەناوی گەشتەكەی ریچ بۆ عێراق ساڵی 1820 ئاماژە دەدات بەوەی كە دانیشتوانی شارۆچكەی سەعدیە بە زمانی توركی و كوردی و فارسی دەدوێن، هیچ جۆرە زمانێكی عەرەبی لەو شارۆچكەیەدا نییە، لە درێژەی وتەكانیدا ریچ دەنووسێت دوای ئەوەی بەرزاییەكانی حەمرینی تێپەڕاندووە لە دەشتاییەكدا كە چوار دەوری تەپۆلكەی بەرزایی بووە نزیك شارۆچكەی «قزلر باك» كۆمەڵێك رەشماڵی سورەمیری و زرگوشی و خێڵەكانی دەلۆ و قەرەلوس و جافەكانی بینیوە، كە ئەمانە هەموویان هۆزەكانی كوردن، لە كتێبێكی تریش دا بەناوی «خەنجەرەكان و چیاكان» كەنووسەرەكەی مێژوونووسێكە بەناوی ئەحمەد فەوزی ئاماژە دراوە بەوەی رێژەی كورد لە ناحیەی «قزلر باك» تا دەگاتە جەلەولاش لە 50% زیاترە ئەوەش بەپێی ئەو ئەنجامانەی كە لە سەرژمێری دانیشتوواندا ساڵی 1947تۆمار كراون، بەڵام سەرژمێرییەكەی ساڵی 1977 دابەزینێكی زۆری لەو ڕێژەیە پێوە دیارە بە شێوەیەك دانیشتوانی كورد دابەزیون بۆ 5% ئەوەشمان لەبیر نەچێت كە لە راپۆرتەكەی «د میستۆرا» نوێنەری تایبەتی ئەمینداری گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان ساڵی 2009 بە تەواوی ددانی ناوە بە گۆڕانكارییەكی دیموگرافی كە بەسەر پارێزگای دیالەدا هاتووە، هەروەها ئاماژەی داوە بە سیاسەتی بەعارەبكردنی هەردوو شارۆچكەی خانەقین و مەندەلی، جەخت لەسەر ئەوەش كردەوە كە لە 90% ئەفسەرە كوردەكان لە جەلەولاوە بەرەو شوێنانی تر گواستراونەتەوە، هەروەها ئاماژەی بە بڕیاری ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشی ژمارە1496 دا كە لە ساڵی 1981 دەرچووە تیایدا فەرمان دەركراوە بۆ تەرحیل پێكردنی هەموو خێزانە كوردەكانی شارۆچكەی جەلەولا.
سەبارەت بە قەزای مەندەلیش كە لە قووڵایی مێژوودا بەشێك بووە لە میرنشینە كوردییەكانی «حەسنەوی و گاوانی و عیاری و بابانی» هەروەكو چۆن لە كتێبی شارە كوردییە كۆنەكان كەنووسەرەكەی خوالێخۆشبوو جەمیل رۆژبەیانییە ئەو راستییە هاتووە كە مەندەلی شارێكی كوردییە دانیشتوانەكەشی بە كوردی قسەیان دەكرد، هەروەكو چۆن لە فەرهەنگی ئیعلامی توركی ئاماژەی پێدراوە و تێیدا هاتووە «كورد نیوەی دانیشتووانی شاری مەندەلی پێكدەهێنن، هەر لەبارەی ئەم پرسەوە عەبدولرەزاق حەسەنی لە نووسینەكانیدا ئاماژەی داوە بەوەی كە دانیشتووانی مەندەلی بە زمانی كوردی و هەندێكیشیان بە فارسی و توركی لەگەڵ یەكدا دەدوێن، هەندێك لە عەرەبیش تێدەگەن، بەڵام بە خواروخێچی» كەچی سیاسەتی بە عەرەبكردن كە درێژەی كێشا بەرەو ناو قەزای مەندەلی بووە هۆی نەهێشتنی بوونی كورد لە پێناوی سەپاندنی بەرژەوەندی عەرەبە هاوردەكان، لەلایەكی ترەوە بەپێی راپۆرتەكەی «دیمیستۆرا» ئاماژە كراوە بە موعانات و ئازاری دانیشتوانی مەندەلی لە بەرامبەر سیاسەتی جیاكاری و رەگەزایەتی، ئەوەش بە ئامانجی دروستكردنی پشتێنەیەكی ئەمنی كە لەسەر سنووری عێراق و ئێران درێژ دەبێتەوە ئەنجام دەدرێت، لە ئاكامی كۆچپێكردن و دەرپەڕاندنی دانیشتوانی كورد لەسەر زێد و ماڵی خۆیان، لەلایەكی تریشەوە راپۆرتەكە جەختی لەسەر پەیوەندییە مێژووییەكانی نێوان هۆزەكانی دەوروبەری مەندەلی كردۆتەوە، كە لە رووی بازرگانی و زمانەوە بەستراونەتەوە بە هەرێمی كوردستان، هەروەها داخوازینامەی ئەنجومەنی ناحیەی مەندەلی لە ساڵی 1926 بۆ ئەوەی ناحیەكە بچێتەوە سەر هەرێمی كوردستان سیاسەتی بە عەرەب كردن كە ئەمڕۆ لە پارێزگای دیالە دەكرێت، سیاسەتێك نییە كە ئێستا پلانی بۆ دارێژرابێ، بەڵكو درێژبوونەوەی سیاسەتی بەعسییە شۆڤینییەكانی پێشووە، رەنگدانەوەی هەمان ئامانجی بەعسییەكانە، هەروەها لە ئامراز و كەلوپەلەكانیشدا هەمان ئامانجیان هەیە، چونكە گرفتی كورد لە عێراقدا لەسەر بناغەی جیاوازی بوون لە رووبەڕوی جوگرافی نییە، هەروەها لەسەر نەخشەدانانی سنووری هەرێم نییە، بەڵكو گرفتەكەیان لەسەر بناغەی بوونی كوردە لە ناوچەكەدا، كوردستان لە تێڕوانینی حاكمدارانی عەرەبەوە بەشێكە لە نیشتمانی عەرەبی، گەلی كوردیش بەشێكە لە گەلی عەرەبی، هەموو ئەو نەتەوانەی كە زمان و سیمای نەتەوەییانەی تایبەت بەخۆیان هەیە لەناو چوارچێوەی نەخشەكانی نیشتمانی عەرەبدا دەژین، وەك نەتەوەی كورد لە تێڕوانینی ئەیدۆلۆژیانەی عەرەبەوە بەشێكن لە درێژبوونەوەی دەوڵەتێكی عەرەبی، هەروەها ناسنامەی عەرەبیش بەسەر خاك و نیشتمانیاندا دەچەسپێنن، ئەمەش لە رێگەی داگیركاری و زاڵبوونەوە نەهاتووە بەڵكو لەئاكامی واقیعێكی مێژوویی درێژبۆتەوە، بۆیە ئەو عەرەبانە چاویان بەرایی نادات كوردەكان ببینن زەوی و نیشتمانی خۆیان هەبێت، توانەوە و لەناوبردنی گەلی كورد تەنیا ئامانجی نەتەوەی عەرەبییە، هەر بەو ئامانجەشەوە حكومەتەكانی یەك لە دوای یەك لە عێراقدا سیاسەتی خۆیان دادەڕێژنەوە.
