ئەوروپا هەزار ساڵ لەتاریكی و لەسەردەمێكی پڕ جەورو ستەم ژیاوە بەدەستی دەسەڵاتێكەوە كە لەژێر پەردەی ئاین وپیاوانی كەنیسەدا دژ بەڕۆشنفیكری كراوە ئەو (دە) سەدەیە لەسەدەی پێنجی زاینەوە دەست پێدەكات هەتاوەكو سەدەی پانزەی زاینی واتە (دە) سەدە یاخود هەزار ساڵ خەڵك، ڕۆشنفیكران، ڕۆشنبیران، ڕوناكبیران چەوسێنراونەتەوە، سووتێنراون، كتێبیان شاردۆتەوە، تەنانەت كوژراویشن لەژێر پەردەی ئاین و، بەهۆی دەسەڵاتێك كەخۆی بەخاوەنی ئاین زانیوە
لەم هەزار ساڵە یان (دە) سەدەیەی ماوەی حوكمڕانی پیاوانی ئاینی و دەوڵەتی دینی سیۆكراتی لەئەوروپای سەدەكانی ناوەڕاست، جۆرێك لە فەرمانڕەوایی هێنایەبوون كە دواتر بە دەوڵەتی دینی یان سیۆكراتی ناسرا.
زۆرن ئەو ڕوواڵەت و نیشانانەی كە دەوڵەتی دینی سیۆكراتی پێ دەناسرێتەوەو، جیاوازیشە لەدەوڵەتی مەدەنی كە ئیسلام هێنایە بوون، لەوانە:
یەكەم:
گوتاری دەوڵەتی دینی سیۆكراتی، گوتارێكی سەرەوەیە بۆ چەسپاندنی حاكمیەت و دیكتاتۆرییەتی ئایینی، بەڵام گوتاری دەوڵەتی مەدەنی كەئیسلام دایهێنا ئەوەیە كە ئیسلام لەنێوان خەڵكدا حەكەمە، نەك بەسەر خەڵكدا حاكم بێت، چونكە خوای گەورە خوای هەمووانە، پێغەمبەرەكەیشی (درودی خوای لەسەر) رەحمەتە بۆ هەمووان و، خوای گەورەش بەیەكسان تەماشاكردنی بۆ گشت مرۆڤەكان لە دنیادا، ناوی (حەكەم)ـی بۆخۆی هەڵبژاردووە نەك (حاكم)، چونكە هەموو (حەكەم)ـێك حاكمە، بەڵام مەرج نییە هەموو حاكمێك بتوانێت حەكەم بێت.
ئەمڕۆ جیهان و نیشتمان ئاتاجی رۆحی یەكسانخوازی ئیسلام و، كەسانێكن كە پێگەی مرۆڤ و گەورەیی گشت مرۆڤەكان لە ئاوێنەی ئیسلامدا نیشانبدەن و، درەوشانەوەی ناوەكانی (الحكم) و (العدل) لە گوتار و رەفتاردا بەرجەستە بكەن، بۆیە خوای گەورە خەڵكانێكی بێباوەڕ لەناو نابات ئەگەر (مصلح ) بن، هەرچەندە (مشرك) یش بن.
دووەم:
فەرمانڕەوا لە دەوڵەتی دینی سیۆكراتی پێی وایە شەرعیەت و باڵادەستی خۆی لە خواوە وەرگرتووە و نابێت كەس چاودێری بكات و، نابێت لە حوكم لاببرێت، بەڵام لەدەوڵەتی مەدەنیدا كە ئیسلام دایهێنا فەرمانڕەوا: هەڵبژێردراوە، مرۆڤە، هەڵە دەكات، مەعسووم نییە، چاودێریی كراوە،
سێیەم:
دەسەڵات لە دەوڵەتی دینی سیۆكراتیدا، لەدەست پیاوانی ئاینییە و، خۆیان حوكم دەكەن، هەرچەندە كەمینەن لە چاو زۆرینەی خەڵكدا. بەڵام لەدەوڵەتی مەدەنیدا، ئوممەت كەزۆرینەیە حوكم دەكات لەڕێگەی هەڵبژاردنی نوێنەرەكانییەوە، شەریعەتیش كەسەرچاوەیەكی یاسادانانە، سەیركردنی گشت لایەك و گشت مرۆڤەكانە بەیەكسانیی، هەر لەبەر ئەمەشە رێسا و یاساكانی خوای گەورە ناوی لێنراوە شەریعەت، چونكە وەكو ئیمامی (رازی) دەڵێت: «شەریعەت لە وشەی (شرع)ـەوە هاتووە، واتە كاتێك دەڵێن: (الناس في هذا الامر شرع)، أی: (سواء)، وشەی (سواء) واتە: وەك یەك» بۆیە شەریعەت یانی ئەو یاساو رێسایانەی كە هەموو خەڵك لە بەرامبەریاندا یەكسانن.
چوارەم:
دەوڵەتی سیۆكراتی دینی، دەوڵەتی حوكمەكانی خوایە ئەگەرچی ئەو حوكمانە لە لایەن مرۆڤی دەسەڵاتداری ئەو دەوڵەتەوە دەردەچن، بەڵام لەدەوڵەتی مەدەنیدا دەبێت مرۆڤی دەسەڵاتدار قسەی خۆی وەك قسەی مرۆڤ تەماشا بكات، تەنانەت ئەگەر تەفسیری قسەی خوای گەورەش بكات، یان فەرموودەی پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەر) راڤە بكات، هەردەبێت بەناوی خۆی و بەقسەو لێكدانەوەی خۆی حیساب بكرێت نەك قسەكانی ئەو بكرێنە قسەی خواو پێغەمبەری خوا.
پێنجەم:
ئەو دەوڵەتە دەقەكان لەبەر رۆشنایی راڤە كۆنەكاندا راڤە دەكاتەوەو، گوێی لە بەرژەوەندیی مرۆڤەكان نییە، بەڵام لەدەوڵەتی مەدەنیدا كەئیسلام دایمەزراند، تێگەیشتن لە دەقەكان دەگۆڕێن چونكەدەقەكانی قورئان و فەرمودە لەوێدا گەورەن كە لەگەڵ گۆڕانی سێ كوچكەی: مرۆڤ، كات، شوێن، مانای گۆڕاو و جیاواز دەدەن بە دەستەوە، نوێكردنەوەش لەراستیدا مەبەستی گۆڕانە لە تێگەیشتنمان بۆ ئایین نەك گۆڕینی خودی ئایینەكە.
ئەمە جگە لەوەی كە قورئان ڕووبەرێكی یەكجار گەورەی بۆ ئەقڵ و ئیجتیهاد بەجێهێشتووە، چونكە لە كۆی هەموو ئایەتەكانی قورئانداو بەپێی ئاماری زانستیی تەنها (8%) لەسەدا هەشتی قورئان باسیی ئەحكامەكانەو، لە(92%)سەدا نەوەد و دوویشی بریتییە لە باسەكانی یەكتاپەرستیی و عیبادات و پایەكانی ئیمان و ئیسلام و پێوەندیی نێوان خودا و مرۆڤەكان.
شەشەم:
لەو دەوڵەتەدا سێكوچكەی فەرمانڕەوایی ئاوایە: (خوا – فەرمانڕەوا – خەڵك) بەڵام لەدەوڵەتی مەدەنیدا، سێكوچكەی فەرمانڕەوایی بەم شێوەیەیە( خوا – خەڵك – فەرمانڕەوا ).
واتە لەدەوڵەتی دینی سیۆكراتی حاكم خۆی بەنوێنەری خوا دەزانێت و، بەناوی خواوە قسە دەكات، بەوەش حوكمی خەڵك دەكات، بەڵام لەدەوڵەتی مەدەنیدا،حاكم خۆی بەنوێنەری خەڵك دەزانێت و، لەبەر رۆشنایی دەستوورێكدا كاردەكات كە هەمان ئەو خەڵكە پێی رازیی بوون.
حەوتەم:
ئەو دەوڵەتە خۆی بە تاكە نوێنەر دەزانێت لە تێگەیشتن و پیادەكردنی ئایندا. بەڵام لەدەوڵەتی مەدەنیدا، تێگەیشتنی هەر كەسێك بریتییە لە تێگەیشتنی خۆی لە ئایین و ناتوانێت فەرزی بكات بەسەر ئەوانی دیكەدا، چونكە بەپێی هاوكێشەیەك دەڵێین فیقه یەكسانە بەقورئان و سوننەت لێكدراوە لەگەڵ زەمان و مەكان لێكدراوە لەگەڵ كەسی فەقیه. واتە دەڵێین لەهەر زەمانێكدا قورئان و فەرموودە نایەتە گۆڕین وەكو خۆیەتی، بەڵام زەمان گۆڕا ومەكانیش گۆڕا فەقیهەكەش گۆڕا. ئەو ئەنجامەی دەستمان دەكەوێت دەگۆڕێ لەبەر ڕۆشنایی قورئان و سونەت لەیەك زەمان و لەیەك مەكاندا.
هەشتەم:
لە دەوڵەتی سیۆكراتیدا سزاكانی سەرپێچیكردن قیامەتی دەهێنرێتە دنیا و لە دنیادا پیادەدەكرێن، بەڵام لەدەوڵەتی مەدەنیدا خودا خوای هەمووانەو جیاوازیی ناكرێت لە نێوان خەڵكدا لەسەر بنەمای ئایین، چونكە خودا لەدنیادا بەسیفەتی رەحمانیی بۆ هەمووانەو، لەقیامەتیشدا بەسیفەتی ڕەحیمی پاداشتیی باوەڕداران دەداتەوە.
نۆیەم:
لە دەوڵەتی دینیی سیۆكراتیدا، یەك جۆر ڕێگا وپیادەكردن بۆ ئامانجێك فەرز دەكرێت، بەڵام لەدەوڵەتی مەدەنیدا ڕێگاو میكانیزمەكان زۆرن و، گرنگ ئەوەیە بگەیتە ئەنجام و ئامانجێكی باش و چاك، بۆیە كاتێك پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم ) وەفاتی كرد، هیچ ڕا سپاردەیەكی بەجێنەهێشت لەسەر ئەوەی لەدوای خۆی چۆن كەسێك هەڵبژێرن.
دەهەم:
لە دەوڵەتی سیۆكراتیدا حاكم تاكڕەوانە ڕەفتار دەكات و،پیرۆز كراوەو نازناوی پیرۆز لەخۆ دەنێت، بەجۆرێك خۆی دەخاتە سەرووی مرۆڤەكانی دیكەوە، بەڵام لەدەوڵەتی مەدەنیدا، حاكمیش وەك ئەوانی دی مرۆڤەو، مەعسووم نییەو هەڵەش دەكات و، هیچ پیرۆزییەكی نییەو، ناشبێت نازناوی گەورەو پیرۆزی لێبنرێت.
یازدەهەم:
دەوڵەتی دینی سیۆكراتیی دەسەڵاتەكان لای ناوەندێكی بچووك و بەهێز (كۆ)دەكاتەوە، بەڵام دەوڵەتی مەدەنیی دەسەڵاتەكان بەسەر زیاد لە ناوەندێكدا (دابەش) دەكات.
ئەمانەی ئاماژەمان پێكرد هەندێكن لەو جیاوازییانەی نێوان دەوڵەتی سیۆكراتیی دینیی - كەپیاوانی كەنیسە لەسەدەكانی ناوەڕاستدا دایانهێنا بۆ بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان – و، دەوڵەتی مەدەنیی كە ئیسلام دایمەزراند بۆ بەرژەوەندی گشتیی.