1- دەسپێك:
مافی (دیاریكردنی چارەنووس) لە (یاسای نێودەوڵەتی)دا
مافی دیاریكردنی چارەنووس لەشەرعیەتی نێودەوڵەتی و لەناو دووتوێی یاساكانیداو و هاوكات لەگەڵ بەندو بڕگەكانی پەیماننامەو ڕێككەوتنە جیهانییەكاندا رێگەو شوێنی تایبەتی خۆی هەیەو ڕێبازێكی بنەڕەتییە لەناو یاسای گشتی نێودەوڵەتیدا، كە دواتر بەشێوەیەكی نوێ و قووڵتر لەوەی بە تەنیا ڕێبازێك بێت پێناسەی تازەتری بۆ داڕێژراوەتەوەو لە دۆسییەكاندا وا دەستنیشان كراوە كە ئەم رێبازە تایبەتمەندی خۆی هەیە، ئەمەش بە پشت بەستن بەو كاروانە مێژووییەی گەلان كە وەك ڕێچكەو بنەمایەكی یاسایی ئەم مافەی تێدا چەسپێنراوە، كاروانەكە لە سەدەی شانزەیەمەوە دەستی پێكردووەو بە كۆمەڵێك بڕیاری نێو نەتەوەیی تەتویجكراوەو دواجار لەكۆبەندو كۆبڕیارەكانەوە بڕیاری ژمارە 2625 ی ساڵی 1970نەتەوەیەكگرتووەكانی تایبەت بە مافی دیاریكردنی چارەنووسی لێ گەڵالەكراوە، هەروەها بە سوود وەرگرتن لەو مێژووەی كە رەشنووسەكەی لەسەر ئامادەكراوەو، دواتر هەموو بابەتێك كە پێوەندی بەم مافەوە هەبێت لە ژێرناوی (جاڕنامەی جیهانی بۆ مافی گەلان لە دیاریكردنی چارەنووسی خۆیان) بە دۆسییە پارێزراون، ئەمەش لە پێبەخشینی مافەكەدا بۆ میللەتانی ژێردەستەو چەوساوەو گەیشتنیان بە مافی سەربەخۆیی و رێزگرتنێكی جیهانی بۆ مافەكانی مرۆڤ كۆكراوەتەوە.
بەپێی بڕیاری 3070 ساڵی 1973، نەتەوەیەكگرتووەكان داوای لە هەموو وڵاتانی ئەندام لەو رێكخراوەدا كردووە كە سەرەتا ددان بنێن بە مافی گەلان لە دیاریكردنی چارەنووس و سەربەخۆییاندا، دوای ئەوەش جەختی كردۆتەوە لەسەر پابەندبوونی وڵاتانی ئەندام تا بكارێن بۆ وەدیهێنانی ئەو ئامانجەو پشتگیری گەلان بكەن بۆجێبەجێ كردنی مافەكە لەسەر زەوینەی واقیع.
ئەمەش بەهەردوو شێوازە دەرەكی و ناوخۆییەكەی چ لەپێناوی وەدیهێنانی سەربەخۆیی یان یەكگرتن لەچوارچێوەی وڵاتێكدا یان دروستكردنی كانتۆنات بەو شێوازەی گەل بڕیاری لەسەر دەدات چ لەناو بۆتەی كیانێكی سەربەخۆدا، یان بەهەر شێواز و داڕشتنێكی تر كە گەلی وڵاتەكە بەبێ دەستێوەردانی دەرەكی بڕیاری لەسەربدەن، پێویستە ئیرادەی نێودەوڵەتی ڕێز لە هەر ئەنجامێكیان بگرێت..
لەلایەكی ترەوە هەرنەتەوەیەك چ لە گرووپێكی ئیتنی جیاواز بن، یان لە پێكهاتەیەكی ئایینی بچكۆلە پێكهاتبن ئەوانە بە زۆرینەی دەنگەوە دەتوانن لەناوچوارچێوەی دەوڵەتێكدا، دەسەڵاتی خۆیان پیادە بكەن و، سیستەمی فەرمانڕەوایی بۆ حوكمڕانی خۆیان هەڵبژێرن، شێوازو سرووشی دامودەزگاكانیش دیاری بكەن، ئەمە لە كاتێكدا گەربێتو شێوازی مافی چارەی خۆنووسینەكە بۆ ئەو گرووپە مافی جیابوونەوەو سەربەخۆیی تێدا دیاری نەكرابێت، بەم شێوەیە یاسای نێودەوڵەتی هەندێك ماف فەرز دەكات بۆ ئەوەی زۆرینە رێزی لێ بگرن، و لە چوارچێوەی رێزگرتنی مافەكانی مرۆڤدا بیانپارێزن. لێرەدا ئەم دەسپێكە كورت دەكەینەوە بۆ ئاماژەدان بەوەی بەپێی بڕیارێكی مێژوویی كە لە لایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دراوە، مەسەلەكە یەكلایی كراوەتەوەو بە روون و ئاشكرایی و بەبێ گومان گوزارشت لەم مافە ڕەوایە كراوەتەوە، هەروەك چۆن بە دەق و تێكستەوە بەم شێوەیە ڕوونكراوەتەوە ((بەبێ جیاوازی، مافی هەموو گەلانی دنیایە كە بڕیار لەسەر چارەنووسی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتووری خۆیان بدەن، بەمەرجێك بۆ وەدیهاتنی ڕەوایەتی ئەو مافە كۆمەڵێك هەنگاوی ڕێك و پێك بنێن، لە پێناوی ئەوەی ئەو گەلانەی كە تا ئێستاش سەربەخۆ نین یان سەربەخۆیی تەواویان بەدەست نەهێناوە ئەم مافە بە دەست بهێنن، هیچ هۆكارێك /چەندە بە بیانووش بێت/ نابێت لەمپەڕدروست بكات بۆ دواخستنی بڕیاری چارەنووسی گەلێك لە ناو گەلان، چونكە ملكەچ پێكردنی گەلان لە پێناوی ئەوەی بكرێنە كۆیلەی بێگانە، كارێكی نابەجێیەو دژ بە مافە بنەڕەتییەكانی مرۆڤە، هەروەها لەگەڵ جاڕنامەی جیهانی بۆ مافەكانی مرۆڤ وێكنایەتەوەو ڕێگەش لە ئاشتی و هاوكاری نێودەوڵەتی دەگرێت)).
لەژێر تیشكی ئەم وتەزا یەكلاكەرەوەیەدا دەتوانین جەخت بكەینەوە لەسەر ئەوەی كە لەناو چوارچێوەی عێراقدا، گشت پێكهاتەو نەتەوەكان دەتوانن مافی چارەنووسی خۆیان دیاری بكەن و لەسەر ئاستی دەرەوە و ناوەوەش پشتگیری بۆ وەدیهێنانی ئەم مافەیان وەربگرن، ئەوەش بەپێی پرەنسیپ ویاسای نێودەوڵەتیی لە دیاریكردنی چارەنووسی گەلاندا كارێكی سروشتییە، چ جای بۆ تاوتوێ كردنی ئەو كێشەیەی پێوەندی بە گەلی كوردستانەوە هەیە یان بۆ چارەسەركردنی ئەو گرفتانەی كە پێوەندی بە ئایین و نەتەوەكانی دیكەی عێراقەوە هەیە، هەوڵ دەدەین لە بەشی دووەمی ئەم خوێندنەوەیەدا بێینە سەریان.
2- كوردستان و مافی چارەی خۆنووسین لەناو كاروبارە ناوخۆیی و نێونەتەوەییەكاندا
كێشەی كورد وەك هەر كێشەیەكی تری زۆربەی گەلانی دنیا لە ڕووی مێژوویی و سیاسییەوە دەستێوەردانێكی دەرەكیانەی ئاڵۆزی بەركەوتووە، بەو دەستلێوەردانە جەستەی نیشتمانی كوردان هەلاهەلا بووە، چونكە كۆمەڵێك رێككەوتن كراوەو لە چوارچێوەی سەرخستنی خیتابی سەركەوتووەكانی جەنگ بەسەر ژێركەوتوواندا ئەو ڕێككەوتنانە بەزۆری زۆردارەكی فەرزكراون، هەر لەو كاتانەوەی كە ململانێیەكی نێودەوڵەتی لە نێوان فارسەكان و عوسمانییەكاندا هەبووە هەر بەو شێوەیە مامەڵەیان لەگەڵ كورددا كردووە، واتە بەلۆژێكی سەركەوتوو و ژێركەوتوو خاكی ئەو گەلەیان دابەشیوە، هەر بۆیە لەژێر سایەی دەوڵەتی عوسمانیدا لە سەدەی شانزەیەمەوە بەشێكی گەورەی كوردستان لە بەشەكەی تری دابڕێندراوە..
بەڵام بۆیەكەمین جار لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كە ددان نراوە بە كێشەی كورددا لە ساڵی 1920 بوو كاتێك پەیماننامەی سیڤەر مۆركرا، دواتر هەر زوو بە رێككەوتننامەی لۆزان لە ساڵی 1923 مافەكانی گەلی كوردیان تێدا رەتكرانەوە، هەرچی لە دەقەكانی سیڤەردا هاتبوون بۆ مافدان بەكورد تا دەوڵەتێك لەسەر خاكی مێژوویی خۆیان دابمەزرێنن، هەر هەمووی رەتكرانەوە، گەرچی زنجیرەیەك شۆڕش لە مێژووی كۆن و نوێدا لە لایەن گەلی كوردەوە بەرپا كران و وێڕای دەركەوتنی چەند میرنشینێكی سەربەخۆ و نیمچە سەربەخۆ بەڵام بە درێژایی ئەو مێژووە كاروبارەكان هەر وەك خۆیان مانەوە..
گەلی كورد بۆ یەكەمین جار لەمێژوودا هەندێك لەمافەكانی خۆیان وەدیهێنا ئەوەش وەك وەڵامدانەوەیەك بۆ ئیرادەی پتەویان، كاتێك لەساڵی 2003 لە دەستووری عیراقدا مافی فیدراڵی بوونیان لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدراڵدا چەسپاند. ئەمڕۆش لە چوارچێوەی ئەم كاروانەدا كێشەی كورد كەوتۆتە بەر راكێشان و بێنە و بەردەی بەرژەوەندییە دوفاقییەكانی ناوچەكەوە، زوڵم و زۆرێكی زۆر دەرهەق بە كوردانی هەریەك لە وڵاتانی سوریا و ئێران و توركیا دەكرێت، لە وڵاتی سوریادا تەنانەت مافی هاووڵاتی بوون و وەرگرتنی رەگەزنامەشیان بەپێی یاسا لێ قەدەغەكراوە، كە ئەمەش بەپێچەوانەی یاسا نێودەوڵەتییەكانەوەیە، بەتایبەتی لەو بەند و بڕگانەیدا كەباس لە بەموڵكایەتی كردن و پیادەكردنی ژیانی سروشتی مرۆڤ بە یەكسانی و تەماشاكردنی هەمووان وەك یەك دەكرێت. لە وڵاتی ئێراندا مافی گەلی كورد ئاڵۆزكاوتر بووە، لەوێش رژێمێك هەیە كە بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەیی كوردی دەرپەڕاندۆتە دەرەوەی سنووری خۆیەوەو، بەو بیانووەوە ئێران تەعدا لە سەروەرێتی وڵاتانی دراوسێی خۆی دەكات، خاكی دراوسێكەی خۆی كە بەشێكی لە خاكی هەرێمی كوردستانی فیدراڵ پێكهاتووە ناو بە ناو خستۆتە ژێر مەرحەمەتی ئاگر و ئاسنی خۆیەوە، لەتوركیاش بە بەردەوامی فەلسەفەی بە توركی كردنێكی ئاشكرا پیادە دەكرێت، كە هەر وەكو سیاسەتی بە عارەبكردنە كە هەوڵێكی شۆڤینییەكان بوو بۆ توانەوەی گەلی كورد و بەردەوامیش هەوڵ دەدرێت تا نەتەوەی كورد لەناو نەتەوەی توركدا بزر بكرێن، لە توركیا سوپایەكی چەكدار كە بەشێك لە فەرمانڕەوایی بە دەستە بە ئامێری سەربازی و یەكە جەنگیەكانی خۆیانەوە هەروەها لە ڕێگەی هێزە داپڵۆسێنەرە تایبەتەكانیەوە بەرێگەیەكی خوێناوی شارو دێهاتەكان دەكێڵن..
ئەمەش دەچێتە قاڵبی بەكارهێنانی ئەو سیاسەتی جینۆسایدەی كە لە كوردستاندا پیادە دەكرێت، بە بەردەوامی پلان و پیلانی زۆرو زەبەند لە وڵاتانی دەوروبەری كوردستانەوە دادەڕێژرێن، زۆربەیان لە هەوڵی ئەوەدان كە سەقامگیری لەم ناوچە ئارامەدا نەهێڵن. هەموو ڕێگەچارەكان بۆ دیاریكردنی چارەنووسی ئەم گەلە بە بنبەست بگەیەنن و زۆر لایەنی تریش هەن لە ناوخۆو دەرەوەدا كە خەریكی پیلانگێڕانن بۆ ڕاگرتنی كاروانی پێشكەوتنی كوردستانی عێراق، ئەمانەش هەمووی بەپێچەوانەی ئەو دەقە یاسایی و رێكەوتنە نێودەوڵەتیانەیە كە لە دەسپێكدا ئاماژەمان پێیاندا، بە بەردەوامی لە زۆر لاوە رێگە لە مافی چارەی خۆنووسینی كورد دەگیرێت، بەم ڕێگەگرتنانە ناهاوسەنگییەك لە دادپەروەری و یەكسانی جیهانیدا دروست دەبێت، چونكە بەئاشكرا هەموو شێوازو ئاستەكانی سەركوتكردن دژ بە گەلێك لەسەر ڕووی زەوی بەكاردەهێنرێت، رێگە لە مافی سروشتی ئەندامانی ئەو گەلە دەگیرێت..
لە زۆرلاوە دەستدراوەتە بیناقاقای كێشەی كوردەوە، ئەو ڕاستییانە ژێرلێودەخرێن كە گەلی كورد میللەتێكن مافی ژیانی ئازادانەیان هەیە و پێویستییان بە سەربەخۆییە، ئەگەر بزاڤەكانی رزگاریخوازی نەتەوەیی بەم پەرش و بڵاوییەی ئێستایان لەسەر ئاستی نەتەوەیی بەبێ پلانی ستراتیژی بمێننەوە ئەوا كاریگەرییەكی خراپ لەسەر زمان و كەلەپوور و كەلتووری ئەم میللەتە دروست دەكات و ئەو فاكتەرەش بۆ خۆی ناهێڵێت كەسایەتییەكی سەربەخۆیان لێ دروست بێت، بۆیە پێویستیان بە كەلتوورێكی یاسایی سیاسی هەیە لەسەر بناغەی جۆرایەتی تا زەمینەی یاساییان بۆ سازدا. لە ناو ئەو زەمینە سازییەشدا هاوكوف لەگەڵ گۆڕانكارییە نێو دەوڵەتییەكاندا پێویستیان بە وەبەرهێنان و گەشانەوەی هەندێ دەستەواژەی تایبەتمەند هەیە بە مەرجێك هاوگونجاو بن لەگەڵ ستراتیژیەتی نەتەوەیی كوردیدا، بۆ نموونە بەرپرسی نووسینگەی وەزارەتی دەرەوە لە حكومەتی بەریتانیا ڕاپرسییەكی بۆ كوردەكان ئەنجامدا تا ئەو ڕێژەیە بزانن داخۆ چەندیان داوای دەوڵەتی سەربەخۆ دەكەن، چەندیشیان ئومێد دەكەن لە چوارچێوەی حكومەتی فیدراڵیدا و لە چوارچێوەی ئەو وڵاتانەدا بمێننەوە كە كوردستانیان لەسەر دابەش بوون، لەو راپرسییەدا داخوازی نامەیەك هەبوو كە بەگشتی خەڵكی كوردستان دەوڵەتی سەربەخۆیان هەڵبژاردبوو، نەك مانەوە لە چوارچێوەی وڵاتانێكی نادیموكرات و وێرانە.
زۆر سروشتییە كە لێرەوە هەمان گەمەی وڵاتانی گەورە بخەینەوەڕوو كە هەر لە لۆزانەوە هەتاكو ئێستا چ نەهامەتییەكیان بۆ كوردەكان دروست كردووە، هەروەها سروشتییە شێوازی گۆڕانكارییەكانی ئێستا لە وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست باس بكەین كە چ پیلانێكی خراپ لەدژی بەرژەوەندی كورد لە گۆڕێدایە. بە دڵنیاییەوە هەر كاروانێك بۆ بەرژەوەندی گەلان بێتە پێشەوە چارەنووسی ئەو گەلە یەكلا دەكاتەوە، هەر كاروانێك سەركردەو بزاڤی رزگاریخوازو دامودەزگا بونیادییەكانی بە پلانی ستراتیژی و تەكتیكی گونجاوەوە پارێزراو بن ئەوا لەبەرژەوەندی داهاتووی گەلدا دەبێت.
ئەم هاوبارگە بوونە لەگەڵ بابەتی ڕاپرسیداو بەجێنەهێشتنی میكانیزم و ئاكامەكانی راپرسییەكە بۆ ئەو لایەنانەی لە پیلان و بۆسەدان كارێكی ئاساییە، گەرچی گەلی كورد لە باشووریدا مافی خۆی لەچوارچێوەی عێراقێكی فیدراڵیدا دیاریكردووە، جەختی كردۆتەوە لەسەر یەكڕیزی و یەكبوونی میزوپۆتامیا، بەسەر ئەم خاك و ئاوەوە كە بێ ئیستیسنا پێكەوە ژیانی ئەم گەلەی بە درێژایی هەزاران ساڵ لە ئامێزگرتووە، ئەم هەڵبژاردنەشیان لە عەبەسییەت و لە هیچەوە سەرچاوە ناگرێت، بەڵكو بڕیارەكەیان دوای ئەوە هاتووە كە كەشوهەوایەكی جیوسیاسی و فشارێكی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیی و هاوبارگە بوون بە بارودۆخی لۆكاڵییانەی بەشەكانی كوردستانەوە.
بزاڤی رزگاریخوازی كورد ئەمڕۆ بۆ ئەم قۆناغە بایی هێندە پێگەیشتووەو تێگەیشتووشە كە بڕیاڕێكی دروستانە لەسەر چارەنووسی خۆیبدات. لە كاتێكدا هەڵبژاردنی مافی بە فیدراڵی بوون شمشێرێكی تیژ نییە بەسەر گەردنی كەسەوە دانرابێت. رەنگە بارودۆخەكە وا لەم گەلە بكات بەرەو كۆنفیدراڵی بڕۆن، یا هەر چارەنووسێكی تر كە ئیرادەی گەلی كوردستان بەرجەستە بكاتەوە، بۆیە ئەمڕۆ لە هەموو كات زیاتر كوردستان پێویستی بە سەنتەرەكانی توێژینەوەو زانكۆكان و پلان و بەرنامەی حزبی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هەیە، بەشێوەیەك كە بگونجێن لەگەڵ پەرەپێدان و پێشكەوتنەكانی كێشەی كورد، تا سەرەداوەكانی ئەو كێشەیە نەبنە نێچیری بەر دەستی پیلانە دەرەكییەكان، ئەو پیلانانەی لەناخەوەی خۆیاندا دژ بە رەوایەتی ستراتیژی كوردستانین، بۆیە پێویستە بۆ بەرژەوەندی گەلی كورد تەنیا خۆی سەركردایەتییەكەی خۆی ئاڕاستە بكات، هەروەها ئیرادەی گەلی كورد خۆی بڕیاری یەكلاكەرەوە لە هەمبەر چارەنووسی خۆی بدات، بۆ جەخت كردنەوە لەسەر ئەم بابەتە بیرۆكەی ئامار و سەرژمێری و راپرسی بە هیچ شێوەیەك نابێ لە چوارچێوەی تەسك و تروسكی چەند گرووپێك و رێكخراوێكی لابەلادا ئەنجام بدرێت، بەڵكو پێویستە سەمتێكی هەمیشەیی بەخۆوە بگرێت و راوەرگرتن و راپرسی بەشێوازێكی وەرزییانە بوونیان هەبێت و لە هەر ساڵێكدا دوو جار ئەنجام بدرێن، هەروەها راپرسی وەك پاشبەند بە هاوشانی هەڵبژاردنەكان ئەنجام بدرێن، ئەوانەش بۆ كارئاسانی بكرێن و هەروەها بۆ كۆكردنەوەی تواناكانی هاووڵاتییان و نەكوشتنی كاتەكانیان لە پرس و كاری لابەلای بێسوود ئەنجام بدرێن، لەو سەرژمێرییانەدا هەموو گۆڕانكارییەكانی كە بەسەر ناوچەكەدا هاتوون دیاری دەكرێن، هەروەها پەرەسەندنی گوزەرانی خەڵكی و بەرژەوەندی باڵای گەل و مافی ئازادانەی بڕیاردانیان لەوەی سەربە چ نەتەوەو ئایین و ناوچەیەكن ئاكامەكانی هەمووی دەردەكەوێ.
ئەم ئاڕاستەیە لەلای هەندێك لە مەرجەعییەتە فیكرییە شۆڤینییەكان بەلارێدا دەبرێت بەتایبەتی لای ئەو كەسانەی كە شتەكان بە تێڕوانینێكی ڕەهاگەری تەماشا دەكەن، پێیانوایە هیچ یەك لەڕاستییەكان قابیل نیین بە گۆڕین، بۆیە هەموو ئەو دەروازانە دادەخەن كەوا لەهاووڵاتییان دەكات ژیانێكی ئارام و دڵنەوا بەپێی ڕەوابوونی ئازادی و مافە سروشتییەكانی خۆی ببات بەڕێوە. لە هەر قۆناغێكی مێژوویی و سروشتیدا كە دەرفەت هاتبێتە پێشەوە بۆ گوزارشت كردن لە مافی چارەی خۆنووسینی كورد ئەم جۆرە گرووپ و مەرجەعییەتانەی دژایەتیی ئەو مافەیان كردووە لە جارانیان بەهێزتر بوون.
لە مێژوودا هەندێ دەوڵەت دامەزراون، هەندێكیشیان لەناوچوون، هەموو جارێكیش چەندین وەرچەرخانی مێژوویی هەبووە كە گۆڕانكارییەكانی لە واقیعدا تێدا فەرز كراوە، لەناو دەستەواژەی ئەو گۆڕانكارییانەدا حاڵەتی تۆڵەكردنەوەو ڕق و بوغز دەربڕین دروست دەبێت، لەبەرئەوەش تاكو كاروانی مرۆڤایەتی بە رێگە دروستەكەی خۆیدا نەچێت، واتاكانی پێكەوە ژیان بەپێی بەرژەوەندی گشتی لە نێوان میللەتان ناچەسپێت، رەنگە سبەینێیەكی نزیك لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بەڕێوە بێت، كە كەینونەی دەوڵەت و پێكهاتەی هەڵبژێردراوی گەلێكی ستەمدیدەی تێدا سەرهەڵبدات، گەلێك ئازادانە بەدوای دیاریكردنی چارەنووسیەوە هەنگاو بنێت، ئەمەش كارێكی سروشتییە و رەنگدانەوەی دروستی واقیعەكەیە. پێویستە لەسەر هەر مرۆڤێك وانە و پەند لە ڕابردوو وەربگرێت تا باشترین ئامڕاز و كورتترین ڕێگاكان بۆ گەیشتن بەئامانجێكی مرۆڤدۆستانە هەڵبژێرێت، هەروەها لەگەڵ گۆڕانكارییەكاندا بەشێوازێك مامەڵە بكات كە خزمەت بە بەرژەوەندی مرۆڤ و مافی تاك تاكەی كەسەكان بگەیەنێت، واتە خزمەت بە بەرژەوەندی هەر مرۆڤێك بگەیەنێت كە مافی چارەی خۆنووسین وەك مافێكی سروشتی و وەك خۆی دەیبینێت كە مافێكی سروشتیشە بۆ هەموو گەلێك لەسەر ڕووی زەوی..