بەگشتی منداڵان لە عێراقدا لەلایەن دەوڵەت و سێ دەسەڵاتەكەیەوە بەهیچ شێوەیەك پشتگیری پێویست و سەرپەرشتییەكی تەندروست نەكراون، بۆیە زۆربەیان لەژیانی ئاسایی و لەناوخۆشییەكانی منداڵیەتیدا نەژیاون، هەروەك چۆن منداڵانی زۆربەی وڵاتانی جیهان لەو قۆناغەدا بەخۆشترین شێوە كاتەكانی تێدەپەڕن، ئەوەشمان لەبیر نەچێت بەملیۆنەها منداڵی تر هەن لە دنیادا كە هەمان بارودۆخ و هەمان موعاناتیان لەماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا چێشتووە، ئەم گرفتە لەناو عیراقدا بەردەوامی هەبووەو رۆژ دوای رۆژ قورستر بووە بە تایبەتی لەناو خێزانە هەژار و كەمدەرامەت و لەناو گوندەكانی ئەو شوێنانەدا كە ژیانێكی گونجاو و شیاو بە مرۆڤ بوونی تیادا نەبووە، بەتایبەتی لە ڕووی ناهەمواری خوێندن و تەندروستی و ئاوی خاوێنی خواردنەوەوە، لەناو ئەمانەشدا منداڵانی هەتیو، منداڵانی ئافرەتە تەڵاقدراوەكان، ئەو منداڵانەش كە خاوەن پێداویستی تایبەتن، یان لە ژێر سەختی نەخۆشی درێژخایەندا دەناڵێنن، یان ئەوانەی كە بیركۆڵ و كەم ژیرین، یان نەخۆشی دەروونییان هەیە، تەنانەت زۆربەی منداڵانی عێراق لە ڕووی كۆمەڵایەتی و پەروەردەییەوە توندوتیژی و زەبروزەنگیان لەبەرامبەر بەكارهێنراوە، چ لەلایەن باوكانیانەوە بێت یان مامۆستا یان خەڵكانی تری لەخۆیان گەورەترەوە، ئەوەش بەمەبەستی راستكردنەوە و بەهەنجەتی پەروەردەكردن و لەڕێ لانەدان، تاكو ئێستاش لە جاران زیاتر موعاناتی كچان زۆر گەورەترە لە موعاناتی كوڕان ئەوەش بەهۆی ئەو تێڕوانینە كورتبین و هەڵەیەی كە لە پەروەردەی ناو خێزانەكاندا بەرانبەر كچان دروست بووە، هەر ئەوەشە كە لە سەرەتای تەمەنی منداڵییەوە داروفەلاقەو قەڵەم لەنێو پەنجەكانیان و زللە و شەق و تف و جنێوپێدان وەك چەند ئامڕازێكی پەروەردەیی لە دژی منداڵان بەكارهێنراون، تاكو ئێستاش ئەم دیاردەیە لەناو ماڵ و قوتابخانەو لەسەر شەقامەكانی عێراقدا بوونیان هەیە، ئەمە ئەو دۆزەخەیە كە بۆ منداڵانی عێراق لەسەر زەوی دروست كراون، لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا چەندین كارەسات و جەنگ و ململانێی بەزەبروزەنگ لە نێوان خەڵكانی عێراقدا كاریگەری خراپیان خستۆتە سەر منداڵان كەرامەتی و كەسایەتییان ڕوشاندون، دووچاری جۆرەها نەخۆشی دەروونی و دەمارگیری بوونەتەوە، خێزانە عێراقییەكان بە درێژایی ساڵانی ڕابردوو لە ژێر زەبری شمشێری چەوساندنەوە و دەركردن و زیندانیكردن و ئەشكەنجەدان و بە زۆر گۆڕینی زمان و نەتەوەدا ناڵاندویانە، ئەمەش وای لە زۆربەی منداڵانەی ئەو خێزانانە كردووە كە یان رۆحیان لەناو ببرێت یان لە كونجە تاریكەكانی زینداندا لاقە بكرێن یان هەڕەشەی لەناوچوون لە كەسوكاریان بكرێت، وەك تۆڵەیەك لە دژی بیروڕای جیاوازی فیكری و سیاسی خێزانەكانیان، گەر بهاتایە بەپێچەوانەی سیستەمی فەرمانڕەوایی وڵاتی عێراق بوونایە، هەروەها جەنگە ناوخۆیی و دەرەكییەكان كە ساڵانێكی دووورودرێژ بەردەوام بوون، ژیانی منداڵانی عێراقیان خستە مەترسی لەناوبردنەوە، چ ئەوانەی كە لەلایەن گرووپە تیرۆریستەكانەوە دەڕفێندران، یان ئەو دەیان هەزار منداڵانەی بەهۆی بۆردومانی ئاسمانی و تۆپبارانی زەمینی و بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی كە لە ڕووی جەستەیی و مێشكەوە كەم ئەندامی كردبوون، یان ئەو ملیۆنەها منداڵانەی كە بەهۆی مردنی دایك وباوكانیانەوە یان بەهۆی برسێتی و نەبوونی چارەسەرەوە پەرتەوازەو پەڕاگەندە بوون، پێویستە لێرەدا ئەو منداڵە كوردانەمان لەیاد نەچێت كە لەسەردەستی سوپای پێشووی عیراق و رژێمی بەعس و سەدام حوسێنی لەناوچوو جینۆساید كران و زۆریان بە زیندوویەتی فڕێدرانەوە ناو گۆڕە بە كۆمەڵەكانی بیابانەكانەوە، یان ئەو منداڵە كوردانەی لە هەڵەبجە و زۆر گوندی تری كوردستان كەوتنە بەر بۆردومانی كیمیاوی و چەكی كۆمەڵكوژەوە، یان ئەو منداڵە كوردە فەیلیانەی بەزۆری زۆردارەكێ ڕەوانەی ئێران دەكران و بەهۆیەوە لە ڕێگادا هەندێكیان لە دایك وبابیان بزر بوون، تاكو ئێستاش نازانن بنەچەی خۆیان كێن، ئەو زوڵمەی لەسەریان بووە زەبری هەر ماوە، ئەو سەدان هەزاران منداڵانەشمان لەیاد نەچێت كە بۆ ماوەی 13 ساڵ بەهۆی زەبری گەمارۆی ئابوورییەوە برسی دەكران، تووشی بەدخۆراكی و كەمئەندامی دەبوون، كە نەخۆش دەكەوتن دەرمانیان نەبوو بۆ چارەسەری، ئەوەش بەهۆی ئەو گەمارۆ ئابورییە نێودەوڵەتییە زاڵمانەیەی لەلایەن ئەمەریكا و بەریتانیا و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییەوە خرابووە سەر گەلانی عێراق، نەك هێزە نیزامییەكانی عێراق، لە ژێر زەبری كاریگەری گەمارۆی ئابووریدا دەیان هەزار منداڵی تر لەعێراقدا مردن، هەندێكیان بەهۆی مینی شاراوەوە بێ قاچ و دەست دەبوون كە لەناوچەیەكی بەرین و فراوانی سەر سنووری عێراق و ئێران چێندرابوون، هەر بۆ نموونە رژێمی عێراق زیاتر لە 20 ملیۆن مینی لە وڵاتانی پێشكەوتووی ئەوروپاوە كڕیوەو لەسەر سنوورەكان چاندونی، بەتایبەتی بەسەر خاكی كوردستانەوە، ئەوەتا گەلی عێراق لەدوای ڕووخانی رژێمی دیكتاتۆری تاكو ئێستاشی لەگەڵ بێت لەژێر زەبری سیاسەتە چەوت و چەوێڵەكانی ئەو ڕژێمە دەناڵێنن، رژێمێك ژیانی لەعێراقدا كردبووە دۆزەخ بۆ خەڵكەكەی، لەم نێوەندەشدا منداڵان لە هەموو توێژو چین و كەسانی تری گەورە زیاتر كەوتبوونە بەر چڕنۆكی مردن و كەڵبەی هەژاری و لەناوبردن و تیرۆر و تەعەدای ڕەوشتی و بەتایبەت بەهۆی رەفتاری دامودەزگا سەركوتكارەكانی رژێمەوە كە بە ناشرینترین شێوە منداڵیشیان لە زەبروزەنگیان نەدەپاراست یان ئەو ملیۆنەها منداڵەی كە لە ژێر هێڵی هەژارییەوە یان نزیك بە هێڵی هەژاری دوچاری هەژاری و بێكاری و بەدخۆراكی بوونەتەوە، یان ئەو مامەڵە ناشرینەی كە لەزیندانەكاندا لەدژی منداڵە زیندانی كراوەكان و یان لە دژی ئەو منداڵانەی كە تووشی نەخۆشی دەروونی بوون یان ئەوانەی كە بێ دایك و باوك بوون ئەنجام دەدرا، یان بەهۆی شێوازی پەروەردەیی و فێركاری توندوتیژەوە یان بەهۆی پەڕگیری ئایینی و مەزهەبییەوە كە لە زۆر شوێنی عیراق پیادە دەكران، هەمووی بوونە هۆی كەڵەكە بوونی گرفتەكان و تاكو ئێستا بوونەتە دێوێكی خورافی گەورەو زەبەلاح كە ڕۆژانە لەبەردەم هەموو منداڵێكی عێراقدا ئەم دێوە دەنەڕێنێ. بەتایبەتی لەبەردەم كیژۆڵەكاندا، گەر تەماشایەكی ئەو هات و هەرا و لەخۆدان و خۆ برینداركردنە بكەین كە لە عاشورادا منداڵانیش لەگەڵ خۆیاندا پەلكێش دەكەن و بەنووكی شیر و بە قەمەی تیژەوە جەستەی ئەوانیش بریندار دەكەن، ئەمە زەبروزەنگێكە لەناو هیچ یەك لە نەتەوەكانی دنیادا وێنەی نییە. ئێمە لەبەردەم بارودۆخێكی مەرگەساتاوی و بێ نموونەداین، كە منداڵانی عێراق بەهەموو مانایەكی وشە لە ژێریدا دەناڵێنن، بەپێی زانیارییەكانی لەبەردەستدایە 18% منداڵانی عێراق تووشی نەخۆشی دەروونی بوون بەهۆی زەبروزەنگ و ترس و توندوتیژی دەوروبەرەوە. 220000 منداڵ بەسەر شەقامەكانەوە كار دەكەن و لە قوتابخانە دووركەوتونەتەوە، ژمارەكەش بەرەو زیاتر دەچێت، 1250000 منداڵ باری تەندروستیان بە بەردەوامی ناجێگیرە و تووشی بەدخۆراكی و نەخۆشی قورس بوونەتەوە، پێنج ملیۆن منداڵی عێراقی هەتیو كەوتوون، كە 16% دانیشتووانی عێراق پێكدێنن، كەچی وەزارەتی پلاندانانی عێراقی بە ڕووی سوورەوە ددان بە بوونی 4ملیۆن و نیو منداڵی هەتیو دادەنێ، لەناوعێراقدا تەنیا 400 خانەی هەتیوان هەیە، لەناو ئەو خانانەشدا بودجەی كەم و بەڕێوەبەرایەتییەكی سەقەت و كادری ناشارەزا و خەڵكانێكی توندڕەو هەن، كە هەندێ لەمنداڵان لاقە كراون هەندێكیان لەحاڵەتێكی ناهەمواری تەندروستیدا دەژین، هەروەكو چۆن وێنەی منداڵانی هەتیو لەخانەی حەنان هەموو دنیای هەژاند، بە دەیان نووسەری جیهانی دەناسم كە لەسەر ئەم مەرگەساتەیان نووسیوە، ساڵانە 150 منداڵ لەلایەن خێزانەكانیانەوە دەفرۆشرێن، هەروەكو لە رۆژنامەی «گاردیان»ی بەریتانیدا هاتووە، نرخی هەریەك لەو منداڵانە لەنێوان 200 تا 4000 جونەیی ئیسستەرلینی دایە، لە ڕۆژنامەكەدا ئاماژە بەوە دراوە كە هەندێكیان بازرگانی لەشی سپیان پێدەكرێت، بە كۆمپانیای تایبەت دەفرۆشرێن تا سێكسیان لەگەڵ بكرێت، هەروەها ئاماژەدراوە بە بوونی یەك ملیۆن منداڵ كە لە عێراقدا خراونەتە ژێر ئیشی قورسەوە، زۆربەشیان رۆژانە لە 8 سەعات زیاتر كاردەكەن، زۆربەی زۆری ئەو منداڵانەش نیشتەجێی ناوچەكانی ناوەند و باشوور و خۆرئاوای عێراقن، بەتایبەتی بەغدا. تەنانەت لە ئارامترین ناوچەی عێراقدا كە كوردستانە هاوێنەی كامێرەكەم چەندین وێنەی منداڵانی كوردی تۆمار كردووە كە تەمەنیان لە 10 ساڵ تێناپەڕێت و كرێكارییان پێدەكرێت، یان لەناو كارگەی تەلی قاپ شووشتن هەموو دەست و پلیان بریندار بووە، یان جۆرەها ئیشی تر كە سامناكی هەیە بۆ سەر تەندروستیان، زۆربەی منداڵانی عێراق چ ئەوانەی لە زیندانەكاندان، یان ئەوانەی كە لە ئۆردوگاكاندان، دوورن لەسەرپەرشتی خێزانەكانیانەوە، یان كچ و كوڕانی ژنەتەڵاقدراوەكان ڕۆژانە دوچاری ئەم حاڵەتانەی خوارەوە دەبنەوە.
1- تووش بوونی منداڵان بە جۆرەها نەخۆشی پێست. بەهۆی ئەوەی كە لەناو جێگەی پیس و ژینگەی پیسدا شتومەك كۆدەكەنەوە.
2- تووش بوونی منداڵان بە زەبری تیشكی خۆر و بەهۆی كاركردنیان بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ لە دەرەوەی ماڵەوە. بەتایبەت ئەوانەی كە لە كێڵگە و ڕەز و باخەكاندا ئیش دەكەن.
3- زۆربەی منداڵانی عێراق لە ڕوخساریانەوە دیارە كە لاواز بوون و ڕەنگیان پەڕیوە بەهۆی ناڕێكی لە خواردن و ناڕێكی لە هەڵسوكەوت كردن لەگەڵیان.
4- تووشبوونی زۆربەی منداڵانی عێراق بە نەخۆشییە دەروونییەكان.
5- تەشەنەكردنی تەعەدای سێكسی و لاقەكردن و بە لارێدابردنی منداڵان لە ڕووی ڕەوشتەوە.
6- ئەم منداڵانەی كە باسیان دەكەین لەداهاتوودا باشترین زەمینەن بۆ ئەوەی گرووپی مافیایی و خەڵكانی تاوانباریان لێ دروست بكرێت.
7- جۆرەها نەخۆشی كۆمەڵایەتی دووچاری ئەم منداڵانە بوونەتەوە كە لە داهاتوودا ڕقیان لە خێزان دەبێتەوە و هیچ ئینتمایەكیان بۆ نیشتمان و مەدەنییەت تێدا نابینرێتەوە.
8- بە ئاسانی لەلایەن گرووپە تیرۆریستەكانەوە دەكرێنە نێچیرێكی لەبار بۆ كاری تیرۆریستی.
9- لەلایەن هەندێك گرووپی تێكدەرەوە بەكاردەهێنرێن بۆ تێكدانی شەقام و شوێنە مەدەنییەكان و فریودانیان بۆ خستنەوەی ئاژاوەگێڕی دەستەجەمعی.
10- بۆ جۆرەها كارو مەبەست دەفرۆشرێن، لەوانە تاوانی رێكخراو و سێكسی و یان دەرهێنانی هەندێك لە ئەندامانی لەشیان بەتایبەتی گورچیلە كە بەپارەیەكی زۆر بفرۆشرێن.
11- حكومەتی عێراق سیاسەتی جیاكاری بەكاردێنێت لەنێوان منداڵانی خێزانە دەوڵەمەندەكان و بەرپرسەكان و هەروەها منداڵانی توێژەكانی تری گەل، بەتایبەت لە بوارەكانی فێركردن و تەندروستیدا. لەمبارەیەوە بڕوانن لە ڕاگەیاندنی بەرپرسانی یونسیف. ئەم ڕاستییانە بەشێوازێكی سلبی كاریكردۆتە سەر منداڵانی عێراق و داهاتوویان و پێوەندییەكانیان بەنیشتمان و كۆمەڵگەوە، پێویستە كارێكی جیدی بكرێت لە پێناوی گۆڕینی ئەم واقیعە خراپە و ئاكامە خراپەكانی لەسەر كۆمەڵگە و ژینگە كەم بكرێنەوە. ئەم واقیعەی منداڵان بەپێچەوانەی دەستووری عێراقییەوەیە كە لە دەستووردا ئاماژە بە سێ پێگە كراوە بەم شێوەیەی خوارەوە.
لە دیباچەكەیدا هاتووە «ئێمەی گەلی عێراق كە تازە لەناو ستەم و چەپاندندا هاتووینەتە دەرەوەو بە متمانەوە لە داهاتووی خۆمان دەڕوانین، لە رێگەی رژێمێكی كۆماری و فیدراڵیی و فرەییەوە پشتمان بە پیاوان و ئافرەتان و پیران و گەنجانمان بەستووە، كە رێز لە بنەماكانی یاسا بگرین، دادپەروەری و یەكسانی وەدی بێنین، سیاسەتی دوژمنكاری بخەینە لاوە و بایەخ بەئافرەت و مافەكانی بدەین، هەروەها پیران و خەمەكانیان، منداڵان و كاروباریان، كەلتووری هەمە ڕەنگی بڵاوبكەینەوە، زنجیری تیرۆریستی بپچڕێنین»
هەروەها لەمادەی 28دا هاتووە:
ب- دەوڵەت كاری پاراستنی دایكان و منداڵان و پیران دەگرێتە ئەستۆ، سەرپەرشتی گەنجان دەكات، بارودۆخێكی گونجاویان بۆ فەراهەم دەكات، تا توانا و بەهرەكانیان پەرەپێدات.
2- منداڵان حەقیان لەسەر باوك و دایكیانە كە پەروەردە و خوێندنیان بۆ فەراهەم بكەن، هەروەها دایك و باوك حەقیان بەسەر منداڵەكانیانەوە هەیە كە رێزیان لێبگیرێت، بەتایبەتی لە حاڵەتی پیری و پەككەوتەیی و بێ پارەییدا.
3- پێویستە منداڵان بە هەموو شێوەیەك فێڵیان لێنەكرێت لە رووی ئابوورییەوە، دەوڵەتیش بیان پارێزێت.
4- هەموو شێوازەكانی توندوتیژی لەناو خێزان و ماڵ و كۆمەڵگەدا قەدەغەیە، دواتر لە مادەی 35ی دەستووردا ئەم راستییانە هاتوون:
سێیەم: كاری بە زۆردارەكی و سوخرە گرتن حەرام دەكرێت، هەروەها كۆیلایەتی و بازرگانی كردن بە كۆیلەوە، حەرامكردنی بازرگانی كردن بە ئافرەت و منداڵانەوە بەمەبەستی سێكس و بازرگانی. ئەوەی لە عێراقدا روودەدات زیاتر لەناو ئەو خێزانانەدا كاریگەری زیاترە كە بێكار و هەژارن یان ئەو منداڵانەی كە هەتیو بوون، یان ئەو منداڵانەی كە دەربەدەر بوون.
بۆ كۆتایی هێنان بەم بارودۆخە پێویستە بگەڕێنەوە بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتننامە نێودەوڵەتیەكانی تایبەتمەند بە مافی منداڵان كە لەساڵی 1989 داندراون، كە تاكو ئێستاش نە حكومەتی عێراق و نە لە دەستووری عێراقدا ئەو رێبازە بنەڕەتییانە بە باشی نەچەسپێندراون، گەورەترین تاوانباریش ئەو سیاسەتەی حكومەتی عێراقە لە دوای رووخانی دیكتاتۆرییەوە كە نەیتوانیوە ئەو سیاسەتە خوێناوییەی بەعسییەكان بسڕێتەوە. ئەو بەعسیانەی ناوچەكەیان كردە گڕكانێك كە گەلی عێراق و گەلانی دەوروبەریشی پێوە سووتان. هەروەها عێراقیان گەڕاندەوە بۆ سەدە تاریكەكانی مێژوو، ئەوەشمان لەبیر نەچێت ئەو سیاسەتە چەوتەی لەلایەن هێزەكانی ئەمەریكاوە لەساڵانی یەكەمی داگیركارییەوە دژ بە گەلی عێراق بەكارهات بەتایبەت ئەو سەربازانەی كە خەڵكیان ئەشكەنجە دا و كاری خراپیان بەرامبەر منداڵان كرد، بەبێ هیچ فەرمانێكی یاسایی بەبێ دادگاكان بە هەزارانیان لێ دەستبەسەركردبوون. ئەوەش دەچێتە ڕیزی پێشێلكارییەكانەوە...