كێشەی دانیشتووان وەك كێشەیەكی جیهانی لە كۆتاییەكانی سەدەی هەژەیەمەوە دەركەوت، توێژەران لە پێشبڕكێ دابوون بۆ دانانی چارەسەر و شرۆڤەكردن لەسەر داڕشتنەوەی سیاسەتێك بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە، بەتایبەتی دوای پێشبینی و داخوازییەكانی «ماڵتوس» كە زەنگی ئاگاداركردنەوەی بۆ زیادبوونی دانیشتووانی جیهان لێدا، لەبەرامبەر كەمبوونەوەی بەردەوامی خۆراك لەسەر زەویدا، دیمۆگرافییەكان لەگەڵ زیادبوونی قەبارەی دانیشتووان لە سەدەی رابردووەوە كە لەدوو ملیارەوە بۆ شەش ملیار زیادبوون، بایەخی زیاتریان بەم كێشەیەدا، بنواڕە ئەم لیستەی خوارەوە.
ژمارەی دانیشتووانی جیهان (1900- 2000)
ساڵ ژمارەی دانیشتووان (بە ملیۆن) زیادبوونی ساڵانە (بە ملیۆن)
1900 1،700 ---
1950 2،500 16،0
1970 3،630 56،5
1980 4،430 80،0
2000 6،100 83،5


لە ژێر رۆشنایی ئەو لیستەی سەرەوەدا، دامودەزگا جیهانی و هەرێمییەكان گرنگییەكی تایبەتیان بە مەسەلەی دانیشتووان دەدا، بەتایبەت دامودەزگاكانی un، چەندین كۆنگرەی نێودەوڵەتی و كیشوەری بۆ دەرچوون لەو قەیرانەی تایبەت بە دانیشتووان بەسترا، لە ساڵی 1946 لیژنەیەكی تایبەت بە دانیشتووان لە un دامەزرێندرا، ئامانجی ئەم لیژنەیە پێشكەشكردنی هاریكاری و پسپۆرایەتی بوو لەبوارەكانی سیاسەتی دانیشتووانی وڵاتانی تازە پێگەیشتوو. یەكەمین كۆنگرەیان لە رۆما ساڵی 1954 بە سەرپەرشتی نەتەوەیەكگرتووەكان سازدا، تاكو ئێستاش ئەم جۆرە كۆنگرانە درێژەیان هەیەو بۆ هەر چوارساڵ جارێك ساز دەكرێن، جگە لە كۆنگرەی ئاسیا كە لە ساڵی 1963 لە هیندستان سازدرا، كە بەهۆیەوە سندوقی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ دانیشتووان دەستكەوتێكی كۆنگرەكە بوو، تێبینی ئەوە دەكرێت مەترسی گرفتی دانیشتووان تەنیا بۆ ئەو وڵاتانە نەبێت كە ژمارەیان بە خێرایی زیاد دەبێت، بەڵكو گرفتەكە ئەو وڵاتانەش دەگرێتەوە كە قەبارەی دانیشتووانیان كەمە.
چونكە بێكاری وا لە خەڵكی دەكات كۆڕەو بكەن بۆ شوێنانی تر. ئەوەش گرفتی ئابووری و ئاسایش لەو دیو سنوورەكانەوە بۆ ئەو شوێنانە دروست دەكات. گرووپێك لە شرۆڤەكارانی ئەم بوارە پێیان وایە سیاسەتێكی دیاریكراو دابنێن و تەوەرەكەی لە دەوری چارەسەركردنی گەشەسەندنی دانیشتووان بسوڕێتەوە، بە ئامانجی فەراهەم كردنی ئاستێكی گونجاوی ژیانی ئاسایی بۆ هاووڵاتییان، گرووپێكی تر پێیانوایە گرفتەكە لە ناڕێكی دابەشبوونی دانیشتووانەوەیە، بۆیە نەخشەی سیاسەتی دانیشتووان بەو شێوەیە دەكێشن كە هاوسەنگی دروستبكەن لەنێوان قەبارەی دانیشتووان و تواناكانی ناوچەكە لە فەراهەمكردنی خزمەتگوزاری پێویستی ژیاندا، چەند دەزگایەكی تایبەت لە نەتەوەیەكگرتووەكانەوە تەرخانكراون بۆ لێكۆڵینەوەی مەیدانی لەسەر زۆربەی وڵاتانی تازەپێگەیشتوو، هەروەها بۆ داڕشتنەوەی دابەشبوونی جوگرافی دانیشتووان، چونكە هەندێ دەوڵەت بەشێوازێكی زۆر خێرا ژمارەی خەڵكەكەی زیاد دەكات و دەبێتە هۆی نوشوستی پێكهێنانی پرۆسەكانی گەشەپێدان. دەتوانین بڵێین سیاسەتی دانیشتووان لەجیهاندا لەم خاڵانە پێكدێت.
1- سیاسەتی دانیشتووان و گەشەسەندن.
2- سیاسەتی دانیشتووان و دابەشكردنی خەڵك.
3- سیاسەتی دانیشتووان و كۆڕەو كردن.
سیاسەتی دانیشتووان و گەشەسەندن
جیهان لەسەدەی ڕابردوودا لە ڕووی رێژەی دانیشتووانەوە زیادبوونێكی سەیری بەخۆوە بینی، لە كاتێكدا وا دانرابوو بۆ هەر سەد ساڵێك یەك ملیار مرۆڤ لەسەر زەوی زیاد بكات، بەڵام ئێستا تەنیا لە ماوەی 12 ساڵدا ملیارێك كەس زیاد دەكات، تەماشای ئەم لیستەی خوارەوە بكە:
ژمارەی ساڵە پێویستەكان بۆ زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان (بە ملیار)
ساڵ ژمارە (بە ملیار) ساڵەكانی پێویست
1825 ملیاری یەكەم ---
1925 ملیاری دووەم 100
1960 ملیاری سێیەم 35
1975 ملیاری چورەم 15
1987 ملیاری پێنجەم 12
199 ملیاری شەشەم 12
2011 ملیاری حەوتەم 12

لەكاتێكدا رێژەی گەشەسەندنی دانیشتووان گەیشتە 1.7% ی ساڵانە لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا بەڵام تاكو ئێستاش ئەو ڕێژەیە دانەبەزیوە، ئێستاش نزیكە 1.5%ەوە. ئاماژەكان وا دەردەخەن كە بەكۆتاییهاتنی ئەم سەدەیە ژمارەی دانیشتووان بگاتە 8 ملیار كەس. لێرەوە دیموگرافییەكان چارەسەری ئەم گرفتەیان خێراتر كردووە، ئەوەشیان لەبەرچاو گرتووە كە هاوسەرگیری كەمترە لەچاوجاران، هەندێك لەو وڵاتانەی كە قەبارەی دانیشتووانیان لە چاو قەبارەی جوگرافییان كەمترە، خەڵكی هان دەدەن بۆ خستنەوەی منداڵ، هەروەها یاسا دادەڕژن بۆ ئەوەی خەڵكی وڵاتانی تر بەرەو وڵاتەكەیان بچن.
سیاسەتی دانیشتووان و دابەشكردنی خەڵكی
نەخشەكانی دابەشبوونی جوگرافی بۆ دانیشتووانی جیهان لەسەر ئاستی كیشوەر و هەرێمایەتی ئاماژە دەرن بە شوێنەكانی دابەشبوون كە لەهەندێكیاندا چڕی تێدایە، لە شوێنی تریش تەنكی. ئەمەش دوو جۆر سیاسەتی پێویستە. یەكەمیان داڕشتنی سیاسەتێك بۆ ئەو ناوچانەی كە تژین بەخەڵكی، دووەمیان داڕشتنی سیاسەتێك بۆ ئەو ناوچانەی كە مرۆڤی كەم تێدا دەژی، هەروەها تەماشاكردنی باری جوگرافی هەردوو كەرتی گوندەكان و شارەكان.
سیاسەتەكەش رێگە دەدەۆزێتەوە بۆ نەهێشتنی كەلێنی نێوان ئەو دوو شوێنە، هەروەها دانانی بەرنامە بۆ هاوسەنگ بوونی هەموو شوێنەكان لەسەر زەویدا.
سیاسەتی دانیشتووان و بزووتنەوەكانی
بزاف و جووڵانەوەی مرۆڤ بەتایبەتی ڕەوكردنی لە گوندەوە بۆ شار، یەكێكە لەو هۆكارە بنەڕەتییانەی ئاڕاستەكرانی گەشەكردنی دانیشتووان و دابەشبوونی جوگرافی دیاری دەكات. كە لە دواتردا گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی و ئابووری روودەدەن، باڵی سێبەری خۆیان بەسەر پرۆسەی گەشەسەندنی نەتەوەیی دەكێشن. رەوكردن بە هەموو جۆرەكانییەوە دیاردەیەكی تەندروست و پێویستە. بۆ یەكانگیر بوونی فكرەكان و تەواوكردنی چالاكی ئابووری و كۆمەڵایەتی و هەندێك جاریش دەبێتە هۆی لەناوبردنی توانای زانستی و پسپۆری هونەری ئەو وڵاتانەی كە خەڵكیان لێ دەردەچن، هەروەها دەبێتە هۆی فشارێكی گەورە بۆ سەر خزمەتگوزاری ئەو ناوچانەی خەڵكیان بۆ دەچن، بۆیە پێویستە وڵاتەكان نەخشەی سیاسەتێكی گونجاو بۆ ئەم چوارچێوانە داڕژێن، هەرێمی كوردستانی عێراق لە ئاماژەی گۆڕانكارییە دیموكراتییەكان بەدەر نییە، كە رەنگدانەوەی هەیە لەسەر واقیع و ئاڕاستەكردنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیش. دانیشتووانی هەرێم بە درێژایی سەدەی ڕابردوو، موعاناتیان چێشتووە، بەهۆی وێرانبوونی ژێرخانی ئابووری و خاپووركردنی گوندەكانەوە كە بووتە هۆی ئەوەی نەخشەی دابەشبوونی دانیشتووان بشێوێت، دواتر لەگەڵ رزگاركردنی هەرێم ساڵی 1991 خەڵكی هەوڵیان دەدا بگەڕێنەوە سەر زێدی خۆیان، بەڵام بەهۆی نەبوونی سیاسەتی روونی دانیشتووانەوە لەسەر بناغەیەكی زانستیی رێگری هەبوون لەبەردەم چارەسەری بنەڕەتی كێشەكەدا. تاكو ئێستاش كەرتی گوندەكان پەراوێز خراون، لە پێنج بەش بەشێكی دانیشتووان پێك دێنن، لەلایەكی ترەوە نەبوونی ئامار و بەیاناتی ورد لەسەر ژمارەی دانیشتووانی هەرێم یەكێكە لەو بەربەستانەی كە دێتەرێگەی سەرنەكەوتنی پەرەپێدانی بەرنامەكانی نەتەوەیی. لەساڵی 1987ەوە تەنیا یەك سەرژمێری دانیشتووان ئەنجامدراوە، واتە تاكو ئێستا هەرچی پلان و بەرنامەیەك كە دادەڕێژرێ پشتبەستووە بە مەسحی مەیدانی ئەو ئامارەوە كە تەنیا رەنگدانەوەی بارێكی ناتەندروستی سیاسی بووە، نەك واقیعی دیموگرافی، نەخشەدانان بۆ سیاسەتی دانیشتووان لە هەرێمی كوردستان، جەوهەری پرۆسەی پەرەپێدانە لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆیی و هەرێمایەتی. چونكە پێوەندی هەیە بە بەرژەوەندی هاووڵاتییان و دەستەبەركردنی ئامانجەكانیان. بێگومان جێبەجێكردنی ئاماری گشتی دانیشتووان لە عێراقدا رێگە خۆش دەكات بۆ دانانی بەرنامە و داڕشتنەوەی پلان تا ئەو گرفتانەی ئاماژەمان پێدان، چارەسەر بكرێن، ئەویش بە سوود وەرگرتن لە سندوقی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ دانیشتووان تا پشتگیری پرۆسەكانی پەرەپێدانی نەتەوەیی پێبكەین.