نێچیرڤان بارزانی بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لەتوركیا كۆمەڵێك بۆچوونی نوێی خستۆتە بەرچاو، تێگەیشتنێكی نوێی تێدا دەخوێندرێتەوە

- كاك نێچیرڤان بارزانی لە هەڤپەیڤینێكدا لەگەڵ حەسەن جەمال- ی پەیامنێری رۆژنامەی «میللیەت» دا، كۆمەڵێ تێبینی و بۆچوونی نوێی خستنەبەرچاو سەبارەت بە هەنگاونان بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد لەتوركیا، كە بەپەرۆشبوون و تێگەیشتنێكی نوێ هاوكێشەكانی تێدا دەخوێندرێتەوە كە تیایدا دەبێژێ: «تۆپەكە لە مەیدانی ئەنقەرەیە».

- دیارە ئەم هەڤپەیڤینە دوای دەركەوتنی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی 12ی حوزەیران بووە، كە هەموو لایەك بە كوردیشەوە بە بەشی خۆیان ڕازی و دڵخۆش بوون. هەرچەند ئەو خۆشحاڵییە زۆری نەخایاند و دەستەی باڵای هەڵبژاردن YSK ئەندامەتی لە كاندیدی سەربەخۆ و هەڵبژێردراوی بازنەی دیاربەكر«محەمەد خەتیب دیجلە» ستاندەوەو، دادگای باڵای دەستووریش تێهەڵچوونەوەی ئەم بڕیارەی YSK ڕەتكردەوە كە لەلایەن ناوبراوەوە پێشكەش بە دادگەی دەستووری كرابوو. هەروا دادگە ڕەتیكردەوە كە (5) كاندیدە براوەكەی تری پارتی ئاشتی و دیموكراتی BDP ئازاد بكات كە بە تۆمەتی پێوەندیی بە (كەجەكە)ەوە، وەكو حەپسی ئیحتیاتی راگیراون.

- لە 28/6دا، پەرلەمەنتارانی ئاق پارتی AKPو مەهەپە MHP سوێندیان خوارد و دەست بەكاربوون و، جەمیل چیچەك- یان، بە بێ ئامادەبوونی (135) پەرلەمەنتاری جەهەپە CHPی ئۆپۆزیسیۆن و (35) پەرلەمەنتاری سەر بە پارتی ئاشتی و دیموكراسی BDP، بە سەرۆكی پەرلەمان هەڵبژارد. دیارە پەرلەمەنتارانی جەهەپە چوونەتە ناو پەرلەمان، بەڵام بایكۆتی سوێندخواردنی پەرلەمەنییان كردووە، هەرچـــــی پــــــ ەرلەمەنتارانی سەر بە BDPن، وەكو پەرچەكردارێك بۆ سڕینەوەی ئەندامێتی خەتیب دیجلەی هاوكاریان كە زۆرترین دەنگی لە دیاربەكر هێنابوو، ئەوا نەك هەر بایكۆتی چوونە ناو پەرلەمان و سوێندخواردنیان كردووە، بەڵكە لە جیاتی ئەنقەرە، لە دیاربەكر كۆبوونەتەوە.

- ئەم رەوشە، بارێكی ئاڵۆزی سیاسی لە توركیا دروستكردووەو ئاق پارتی لەسەر ئۆپۆزیسیۆن و كورد ڕانەوەستاو كابینەی نوێی ڕاگەیاند و بڕیارە لە 15ی ئەم مانگەشدا، حكومەت كارنامەی خۆی بخاتە بەردەم پەرلەمان. سەبارەت بەم ڕەوش و بایكۆتكردنە، لەناو جەهەپەدا، نیگەرانی دروست بووە، كە داخوا سوێند بخۆن، یان لەسەر بایكۆتكردنەكەیان بەردەوام بن. هەرچی پەرلەمەنتارەكانی بەدەپەن، تا ئەم دێڕانە دەنووسم یەكڕیز وەستاون. هەرچەندە سەرۆكی جەهەپەو دوو پەرلەمەنتاری بەدەپە، هەڵبەت هەردوولا بەجیا، لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمان جەمیل چیچەك كۆبوونەتەوەو، پێشتریش ئەحمەد تورك و شەرەفەدین ئاڵچی لەگەڵ عەبدوڵڵا گویل-ی سەركۆمار لەسەر هەمان بابەت كۆببوونەوە، لێ تا ئێستا ئاسۆی چارەسەری ئەو قەیرانە قانوونییە پەرلەمانییە دیار نییە، كە پەرلەمانی توركیا لە مێژووی خۆیدا، شتی وای بەخۆیەوە نەدیوە. ئەگەرەكان چین؟ یان ئەوەتا بە سازشێك، (6) كاندیدە براوەكەی بەدەپەو (2) كاندیدەكەی جەهەپە ئازاد دەكرێن و هەمووان دێنە ناو پەرلەمان و سوێندی یاسایی دەخۆن و قەیرانەكە بە كۆتا دێت. یان ئەوەتا ئاق پارتی خۆی لە مەسەلەكە مات دەكات و هەردوو لایەنی بەرانبەریش واز لە بایكۆتكردن دێنن و بەو دیفاكتۆیە رازی دەبن و دێنەوە ناو پەرلەمان، یان ئەوەتا بەردەوام دەبن لەسەر بایكۆتەكەیان و قەیرانەكە قووڵتر دەبێتەوە، یان كێشە دەكەوێتە نێوان بایكۆتكەران خۆیانەوەو بە یەكگرتوویی نامێننەوە، یان قانوونیان بەسەردا جێبەجێ دەكرێ. چونكە بە گوێرەی ماددەی 48ی دەستووری توركیا هەر نوێنەرێكی هەڵبژێردراوی پەرلەمان، بەبێ پاساوێكی ڕەوا لە مانگێكدا (5) كۆبوونەوە ئامادە نەبێت، ئەوا كورسییەكەی لە دەست دەدات. بەگوێرەی ماددەی 78ی دەستووریش «ئەگەر كورسی بەتاڵ لە پەرلەماندا مایەوە، ئەوا دەكرێ بۆ پڕكردنەوەی كورسییە بەتاڵەكان، «هەڵبژاردنێكی تەاوكاری» بۆ بكرێ. بەڵام «هەڵبژاردنی تەواوكاری» تەنیا یەكجار دەكرێ و بەلانی كەمەوە دەبێت 30 مانگ بەسەر هەڵبژاردنی گشتیدا تێپەڕبووبێ. بەڵام لەبارێكدا لە 5%ی كۆی كورسییەكانی پەرلەمان كە دەكاتە (28 كورسی) بەتاڵ مایەوە، ئەوا دەبێت لە ماوەی سێ مانگدا «هەڵبژاردنی تەواوكاری» بكرێتەوە. هەندێ لە شارەزایان و چاودێرانی سیاسی پێیانوایە، ئەردۆگان هیچ سازشێك ناكات و دەیەوێ قانوون بەسەر ئەو كاندیدانەدا جێبەجێ بكات كە سوێندیان نەخواردووە، چونكە ئەگەر هەڵبژاردنی تەواوكاری بكرێتەوە، ئەوا دوور نییە نیوەی كورسییەكانی ئەو دوو حزبەش (جەهەپەو مەهەپە بەیەكەوە 171 كورسییان هەیە) بكەوێتەوە دەست ئاق پارتی و ئەودەم ئاق پارتی لە پەرلەماندا نزیكەی 400 ئەندامی ببێت و بۆ تێپەڕاندنی دەستوورێكی نوێ كە (267 دەنگی پێویستە) پێویستی بە هیچ لایەنێك نەبێت، چونكە وەك هەندێ لە شارەزایان دەڵێن تا 15ی ئەم مانگە دەرفەت بۆ كاندیدەكانی هەردوو حزب كراوەیە كە سوێندنی یاسایی بخۆن، دەنا ڕەنگە دوای پشووی رەسمیی پەرلەمانیی، پەرلەمان دەستوور و قانوون بەسەر كاندیدەكانی هەردوو حزبدا جێبەجێ بكات. بە مەزەندەی من، پاڵدانی رەوشەكە بەم ئاقارەی دوایی رەنگە دوا ئەگەر بێت و پێموانییە ئاق پارتی موجازەفەی وا بكات، وێرای بێباكی ئاق پارتی كە پشتئەستوورە بە نزیكەی لە 50%ی دەنگدەرانی توركیاو رەنگە حەلوفەسڵێكی مامناوەندیی بۆ ئەو قەیرانە پەرلەمانییە بدۆزێتەوە. چونكە ئاق پارتی خۆی بەر لە 2 ساڵ زیاتر لە هەلومەرجێكی زۆر ناگونجاوتر لە ئێستا، «دەسپێشكەریی كوردی» یان «كرانەوە بە ڕووی كورددا»ی هێنایە گۆڕێ و و پاشان كردیە بە «دەسپێكەری دیموكراتی، یان كرانەوە بە رووی دیموكراسی» و ئێستاش پرۆسەكە بووە بە «پرۆژەی یەكێتی و برایەتی». چونكە بنیاتنانی توركیایەكی گەشاوەو دیموكرات كە ئەردۆگان تا 2023 بەڵێنی هێنانەدی داوە، بەبێ چارەسەركردنی ئاشتییانەو دیموكراتییانەی كێشەی كورد لەو وڵاتە زەحمەتە بێتەدی، ئەگەر نەڵێم ئەستەمەو پێویستە تورك وردە- وردە لە «فۆبیای لەبەر یەكهەڵوەشانەوەی توركیا» خۆیان قورتار بكەن كە گوایە پێدانی هەندێ مافی كەلتووری و سیاسی بە كوردان یەكسانە بە لەبەریەكهەڵوەشانەوەو پارچە-پارچەبوونی دەوڵەتی توركیا...

- ئەوەی جێگەی خۆشحاڵییە دەرفەتێك هەیە بۆ رەوینەی ئەو فۆبیایە. ئەوەتا بەر لە ماوەیەك، دەزگای TESEVی توركی كە ناوەندێكی لیبراڵیی دیراسات و توێژینەوەیە، راپۆرتێكی جەنگیز چانداری سەبارەت بە دۆزی كورد لە توركیا بڵاوكردەوە بە ناوی «لە چیا هاتنە خوارەوە- چۆن دەكرێ چەك لە پەكەكە بكرێتەوە؟ پرسی كورد لە توندوتیژی دەربهێندرێ. ئەم راپۆرتە، وەكو «قیبلەنما وایە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری كێشەی كورد لە توركیا». دیارە جەنگیز چاندار ستوونووسێكی توركە، لە رۆژنامەی رادیكال-ی توركی دەنووسێت و رووناكبیرێكی دیارو گوێ لە بیروبۆچوونەكانی دەگیرێ و پێوەندی و هامشۆی لە نزیكەوە و زۆری لەگەڵ لایەنە پێوەنددارەكانی كێشەی كوردا هەیە، بە حزبە سیاسییەكانی كوردستانی عێراقیشەوە. راستە چاندار وەك نووسەرێكی سیاسی ناسراوە، بەڵام لە بواری كێشەی كوردا، وەكو «شارەزا»یەك چاوی لێدەكرێ. رووی دەمی راپۆرتەكەی چاندار زیاتر لە حكومەت و دامودەزگاكانی تری دەوڵەت و رای گشتی و ئینجا پەكەكە و ئۆجەلان و لایەنی تریشەو تا ئێستا بەگشتی لەسەر ئاستی نووسەرانی سەر بە بەرەی ئاق پارتی، تا ڕادەیەك دەتوانم بڵێم بە ئیجابیەتێكی بەپارێزەوە وەڵامدراوەتەوە. چاندار بەر لەوەی پێشنیازو هەنگاوەكان بخاتە ڕوو، قسە لەسەر پێناسەكردنەوەی چەمكەكانیش دەكات. ئەو دەیەوێت پێناسەی كێشەی كورد بكرێتەوەو لە كێشەی «تیرۆر»ەوە ناوببرێ بە «یاخیبوون- rebellion». ئەو پێناسەكردنەوەیە، ماناو دەلالاتی خۆی هەیە، چونكە ڕێوشوێن و كارڕایی بەرەنگاربوونەوەو كۆتاییهێنان بە هەر یەك لە تیرۆر و یاخیبوون لێكجیان و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش دیسان مامەڵەی جیا-جیا لەگەڵ ئەو دوو چەمك و دوو بزووتنەوەیە دەكرێ. لە راستیدا ئەو تەرزە بیركردنەوەیە، نوختەوەرچانێكی گرنگە لە بیرو زەینی نووسەرانی توركدا. هەڵبەت یەكێك لە كارراییەكان بۆ كۆتاییهێنان بە یاخیگەرایی «مەبەست یاخیگەریی پەكەكەیە» گفتوگۆ و دانوستاندنە.

د. مومتاز تۆرگۆنە گوتەنی ئەگەر (3) پرس هەبێت: پرسی توندوتیژی كە پەكەكە نوێنەرایەتی دەكات، پرسی كورد لە روانگەی مافەكانی مرۆڤ و خوێندن بە زمانی كوردو مافە كەلتوورییەكانی تر، پرسی كورد وەكو ستاتۆ و باری قانوونی و سیاسی. ئەوا چارسەركردنی هەر كامێك لەوانە، نابێتە كۆتاییهێنان بە دوو پرسەكەی تر، بەڵام یارمەتی چارەسەركردنیان دەدات. بۆ هەنگاونان بەو ئاراستەیە، پێویستە توركیا وەك یەكدەوڵەتی یەكگرتوو مامەڵە لەگەڵ ئەو پرسانەدا بكات، نەك بەدیدو تێڕوانینی جیا-جیاوەوە. واتە سوپا لە لایەك و میت لە لایەكەی ترو حكوومەت لە دیوێكی ترەوە.


هەنگاوەكانی چارەسەری كێشەی كورد لە روانگەی جەنگیز چاندارەوە ئەمانەن:
- هێنانە ئارای كەشوهەوای متمانە بەیەككردن لەنێوان حكومەت و پەكەكەدا. پێشمەرجی ئەوەش حكومەت هەر كەسێكی كە بە تۆمەتی كەجەكە گیرابێت ئازاد بكات، لەوانە سەرۆك شارەوانییە هەڵبژێردراوەكان و كێسەكانیان دابخرێ. ئەگەر حكومەت ئەوە بكات، ئەوە بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی كێشەی «خەتیب دیجلە» و هاوەڵەكانی تری چارەسەر دەبێت. چەند حكومەت ئەوە دەكات، ئەوە روون نییە؟
- كەشوهەوای متمانە بەیەككردن ئەودەمە جێگەی خۆی دەگرێت و دەبێتە ئەگەرێكی كردەنی كە چەك بێدەنگ كرا. بۆ ئەمەش پێویستە رەوشی «بێ چالاكی» كە پەكەكە رایگەیاندووە نەك هەر تا 15/7 بەڵكە پێویستە تا سەر بەردەوام بێت. لەبەرانبەریشدا، سوپا و هێزە تایبەتەكان ئۆپەراسیۆنەكانی خۆیان دژی گەریلاكانی پەكەكە رابگرن. هەڵبەت ئەمەش ئەودەمە مەیسەر دەبێت، كە دەسەڵاتی سوپایی لە توركیا بەرفەرمانی دەسەڵاتی مەدەنی بێت. بە داخەوە، هێشتا ئەم دۆخە نەهاتۆتە ئاراوەو لەم رۆژانەدا، دیسان ئۆپەراسیۆنەكان دەستیان پێكردۆتەوەو لە هەردوو لادا، زەرەروزیان هەبووە.
- بۆ ئەوەی كورد بە شێوەیەكی شەرعی و بە وردی و بە فراوانترین شێوە نوێنەرایەتی خۆیان لە پەرلەماندا هەبێت، پێویست دەكات، بۆ چوونە ناو پەرلەمان، رێژەی هێنانی لە 10%ی دەنگەكان لەسەر ئاستی توركیا كەم بكرێتەوە. هەرچەندە كەمكردنەوەی ئەم رێژەیە بە تەنیا پێوەندی بە كێشەی كوردەوە نییە و لە بنەڕەتدا مەتڵەبێكی دیموكراتی و بۆ سەرانسەری توركیایە. چونكە ئەودەمە پەرلەمانێك دێتە ئاراوە، كە لایەن و حزب و پێكهاتەی تریش بگرێتە خۆ و یەكێتیی ئەوروپاش هانی ئەو سەمتە دەدات.
- بۆ ئەوەی ئەم هەنگاوانە جێگەی خۆیان بگرن و بەردەوامییان هەبێت، پێویستە دەستوورێكی مەدەنی و دیموكراتی هەبێت و ئەحكامی پابەندكارانەی تێدابێت سەبارەت بە پێناسەكردنەوەی چەمكی هاووڵاتیبوون و رێگەدان بە خوێندن و فێربوون بە زمانی دایك.
- دەستوور گەرەنتی بارو ستاتۆیەكی نوێ بە كورد بدات كە شێوەیەك لە شێوەكانی خۆبەڕێوەبردنی لۆكاڵ لە ناوچە كوردنشینەكاندا بێتەئاراوە، كە هاوكات لەگەڵ میساقی ئەنجوومەنی ئەوروپاش تێكدەكاتەوەو یەكێكە لە پێوەرە سیاسییەكانی كۆپنهاگن.
- ئۆجەلان بكرێتە «شەریكەبەش بۆ دۆزینەوەی چارەسەر». بۆ ئەمەش چاندار پێشنیازدەكات یەكەمجار هەلومەرجی زیندانیكردنی ئۆجەلان باش بكرێ و لە مەودای ناوەندیشدا ئازاد بكرێ و بۆ ئەمەش دەكرێ لە ماڵەكەی خۆیدا دەستەبەسەر بێت. چونكە وەك چاندار دەڵێ، بێ ئەو كێشەكە چارەسەر نابێت و پاشان لە دوای گرتنەكەیەوە، هەر لە 1999-ەوە وتووێژی لەگەڵ كراوە.. بەڵام پێویستە دەوڵەت بە یەكدیدو تێڕوانین و بەنیازی چارەسەركردنی كێشەكان لەگەڵ ئۆجەلاندا گفتوگۆ بكات، نەك بۆ تاكتیكێكی تر...
- لێبوردنێكی گشتی دەربكرێ و بەرەبەرە جێبەجێ بكرێ چ بۆ ئەوانەی ئێستا لە رێزەكانی پەكەكەدان و چ بۆ ئەوانەشی كە رێزەكانی ئەم حزبەیان جێهێشووەو لە دەرەوە دانیشتوون یان حوكمیان بەسەردا سەپێنراوە.

دیارە هاوشێوەی چاندار، داڤید ل. فلیبیس كە شارەزایەكی ئەمەریكییە و لەسەر رەوشی كورد لە توركیا و پەكەكە كاردەكات ناوبەناو بۆچوونی خۆی دەنووسێت لە 18ی ئوكتۆبەری 2007دا، ئەویش راپۆرتێكی بە ناوی «چەكدانان بە پەكەكە و تەسریحكردن و تێكەڵكردنەوەیان» بە هەمان ئاڕاستە بڵاوكردبۆوە، بەڵام چونكە ئەوەی چاندار توركێك سەرپەرشتی كردووەو دەزگایەكی توركی بڵاوی كردۆتەوە، گرنگی تایبەت بە خۆی هەیە.

بە مەزەندەی من، هەلومەرجی ناوخۆی توركیا و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بۆ هەڵێنانەوەی ئەو هەنگاوانە لە توركیا پێگەیشتوون و گرنگ ئەوەیە بەو ئاڕاستەیەدا كار بكرێ.