شاری خانەقین پێگەیەكی تایبەتی هەیە لە نزیك سنووری عێراق- ئێران، لەو شوێنەی كە ئەم سنوورانە زۆر لە بەغدای پایتەختەوە نزیك دەبنەوە، هەروەها رێگای مێژوویی (خوڕاسان) كە تا ئێستاش گرنگی ئابووری و بازاڕی خۆی هەیە، بەو شارە تێپەڕ دەبێت، بۆیە شارەكە گرنگییەكی ستراتیژی هەیە كە رەنگی داوەتەوە لەسەر بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری هەروەها دیمۆگرافیش.
دیارە سنووری رۆژهەڵاتی عێراق هەر لە سێگۆشەی سنووری نێوان عێراق و هەر یەكە لەئێران و توركیای دراوسێی و تا دەگاتە ڕێڕەوی (شەت ئەلعەرەب) لە كەنداو، ئەمە لە پاشماوەی دەیان رێكەوتننامە و پەیماننامەی نێوان هەردوو دەوڵەتی فارسی و عوسمان(پێشوو) و دواتریش لەنێوان عێراق و ئێران و بە درێژایی چەند سەدەیەك، سەرەڕای ئەمەش ئەم رێكەوتننامانە ئەو كات و ئێستاش چەندین هۆكاری بارگرژی و ناسەقامگیری لەخۆ دەگرێت، بەجۆرێك لەوانەیە لە هەر كاتێك بێت هەڕەشە لەناوچەكە بكەن.
لە دیارترین شوێنە(گرژەكانی) نێوان عێراق و ئێران، ناوچەی كەمەرەی سنوورییە كە درێژ دەبێتەوە لە شارۆچكەی (هەڵەبجە)وە لە پارێزگای سلێمانی لە باشوورو، تا (بەدرە) لە پارێزگای واست، لەو ناوچەیەدا سنووری عێراق- ئێران قووڵ دەبێتەوە بەرەو بەغدا، بەجۆرێك لە ناوچەی خانەقین ماوەی نێوانیان تەنیا (150) كیلۆمەتر كەمترە.
شاری خانەقین توانیویەتی كارلێك بكات لەگەڵ فاكتەرەكانی مێژوو و جوگرافیا، بەجۆرێك خۆی بەسەر ڕووداوەكاندا سەپاند، تا ماوەی ساڵانی شەستەكانی سەدەی ڕابردوو پێگەیەكی بەرزی هەبوو لە ویژدانی گەلی كورد و گەیشتە ئاستی شاری كەركوك لە كوردستانی عێراق و هەروەها یەكێك بوو لە گرنگترین شارە سنوورییەكانی عێراق.
گرنگترین ئاماژەكانی ئەم كارلێك كردنە بریتین لە:
1- پێگەیەكی جیۆستراتیژی هەیە لە نزیك سنووری عێراق- ئێران چ لەسەر ئاستی كردەوە سەربازییەكان، یان ئاسایشی نەتەوەیی.
2- تێپەڕبوونی رێگای مێژوویی (خوراسان) كە هەردوو پایتەخت (تەهران و بەغدا) بە یەكەوە دەبەستێت لە رێگای خانەقینەوە، ئەم ڕێگایە پێشتر و ئێستاش رۆڵێكی كاریگەری هەیە لە جووڵەی گواستنەوەو بازرگانی، هەروەك ڕەنگدانەوەی شێوازی پێوەندی سەربازی و ئابووری و كۆمەڵایەتی نێوان هەردوو وڵاتە.
3- پەرەسەندنی پیشەسازی نەوت، چونكە بیرە نەوتییەكان درێژ دەبنەوە لە بیرەكانی چیاسورخ لە باكووری شارەكە تا بیرەكانی نەفتخانە لە باشوور، یەكەم پاڵاوگەی نەوت لە عێراق ساڵی 1927 لە نزیك شاری خانەقین دامەزرا بەناوی پاڵاوگەی (ئەڵوەند)، ئەمەش ڕۆڵی هەبوو لە پاڵپشتی كردنی ئابووریی لە ناوچەكە، بەرلەوەی حكومەتی عێراق دایبخات.
4- پەرەسەندنی كشتوكاڵی- ئاژەڵی: لە رێگای ئیستیغلال كردنی زەوییە بە پیتەكان نەخاسمە لە دەوروبەری ڕووباری ئەڵوەند لە پرۆسەكانی گەشەسەندنی كشتوكاڵی، بەڵام بەكارهێنانی بەرفراوانی سەرچاوەكانی ئەم ڕووبارە لەلایەن ئێرانەوە، شارەكەی لەمە بێبەش كرد، بۆیە بەناچاری كەناڵێك لە ڕووباری سیروان كرایەوە بۆ قەرەبووكردنەوەی كەمی ئاوی ڕووباری ئەڵوەند.
كەسوكارانمان لەخانەقین لە ڕێگای كارلێك كردنیان لەگەڵ (موعتەیات)ە جوگرافیەكان توانییان مێژووییەكی پرشنگدار دروست بكەن كە هەمیشە شانازیی پێوە بكەن بەجۆرێك ڕكابەرێتی شاری (بەعقوبە)ی سەنتەری پارێزگاكەی دەكرد، لەڕووی زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان و پەرەسەندنی ئاوەدانی و گەشەسەندنی ئابووری، ئەگەر سیاسەتی تەعریب نەبوایە كە حكومەتی عێراق پیادەی كرد بەتایبەتی لەنیوەی دووەمی سەدەی رابردوو.
لەلایەكی دیكەوە پێگەی جوگرافی شاری خانەقین، بەو پێیەی لە پەرەسەندنی و بووژانەوەی شارەكەدا بەشداری كردووە، هەروەها ڕۆڵی هەبووە لە تێوەگلانی ناوچەكە لە كێشە و رووبەڕووبوونەوەی درێژخایەن لەگەڵ ڕووداوەكان، بە هەموو ململانێی ناوچەیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی، نەخاسمە بە بەرزبوونەوەی زیاتری قەیرانە ئابووری و سیاسییەكانی نێوان هەردوو وڵات، چونكە شوورای پێشەوەی بزووتنەوەی بەرگری كوردی بوو لە بەرامبەر جووڵانەوەكانی سوپای عێراق لە كوردستان عێراقدا.
گرنگترین ئەو دەرەنجامانەی لەم ڕووداوانە كەوتنەوە بریتین لە:
1- دەرەنجامە دیمۆگرافییەكان: ئەنجامەكانی یەكەم سەرژمێری ڕەسمی كە لە ساڵی 1947عێراق ئەنجامدرا دەریخست كە ژمارەی دانیشتووانی شاری خانەقین كەمتر نییە لە (20.000) بیست هەزار كەس و لە ساڵانی دواتردا ژمارەی دانیشتووان بە بڕی (5%) ساڵانە زیادیكرد لە ئەنجامی سەقامگیر بوونی بارودۆخ كە خزمەتی پڕۆسەی گەشەسەندنی كشتوكاڵ و بازرگانی و گەشتیاری دەكرد.. لە توێژینەوەیەكی مێژوونووس (عەبدولرەزاق ئەلحەسەنی)دا ئاماژە بۆ گرنگی بازرگانی شاری خانەقین دەكات و دەڵێ: ((ڕەواجێكی گەورەی هەیە بە حوكمی پێگەی جوگرافی و چەندین بازاڕی رێكخراو و شەقامی ڕاست و قیرتاو كراو)، هەروەها نووسەرانی كتێبی(العراق الشمالی) جەختیان لەسەر ئەوە كردۆتەوە و تێیدا هاتووە( پڕ بوو لە جووڵە و چالاكی بازرگانی بەتایبەتی لەگەڵ ئێران و ئەفغانییەكان)، لەلایەكی دیكەوە گۆڕانكارییە سیاسییەكان كاریگەری سلبییان هەبوو لەسەر واقیعی ئابووری و كۆمەڵایەتی دانیشتووانی شارەكە، چونكە گرژی و هەڵكشانی بەردەوامی سیاسی و ئابووری لەگەڵ ئێرانی دراوسێ لەنیوەی دووەمی سەدەی ڕابردوو رەنگدانەوەیەكی مەترسیداری لەسەر كەرتی كشتوكاڵی و گەشتوگوزار هەبوو ئەویش بەهۆی كۆنتڕۆڵ كردنی ئاوی ڕووباری ئەلوەندەوە، هەروەها سیاسەتی تەعریب كە حكومەتی عێراق پیادەی كرد بەتایبەتی لە هەردوو دەیەی حەوتەم و هەشتەم لە پاڵ دەرەنجامەكانی جەنگی عێراقی- ئێرانی لەنێوان ساڵانی 1980-1988، ئەم شارە یەكێك بوو لە بەرچاوترین گۆڕەپانەكانی و كاریگەری هەبوو لەسەر واقعی دیمۆگرافی دانیشتووانی شارەكە، بەمەش گەشەی دانیشتووان ڕووی لە كەمی كرد.
ئەنجامی سەرژمێرییەكانی دانیشتووان لە عێراق ئاماژە بەوە دەكەن كە ڕێژەی گەشەی دانیشتووان ساڵانە دابەزیوە بۆ 2% تەنیا لەنێوان ساڵانی (1965-1977)، كەچی لە ساڵانی دواتردا ژمارەی دانیشتووان بەشێوەیەكی خێرا كەمی كرد بە رێژەیەكی نزیك لە 4%، تێبینی ئەم خشتەیەی خوارەوە بكەن:
ڕێژەی گەشەی دانیشتووانی شاری خانەقین (1947-1987)
ســــــــــاڵ شــــار % قـــــــەزا%
1947-1957 5 3.1
1957- 1965 7 2.0
1965-1977 2 1.2
1977-1987 -3.8 0.4

2- دەرەنجامە نەتەوەییەكان: دەرەنجامە نەتەوەییەكان كە لە ئەنجامی ئەو ڕووداوە سیاسیانە كە پێشتر ئاماژەمان پێدان، دیارترین گۆڕانكاری دیمۆگرافی و گرنگترینیان بوون، چونكە شاری خانەقین هەر لە سەردەمێكی زووەوە دووچاری سیاسەتی گۆڕانكاری نەتەوەیی بۆوە بە ئامانجی كەمكردنەوەی بوونی كورد لەو شارە كە لە بەرژەوەندی نیشتەجێیە عەرەبەكان كەوتەوە، هەروەها مسۆگەر كردنی كۆنترۆڵی حكومەت بەسەریدا.
لەژێر ڕۆشنایی ئەنجامەكانی سەرژمێری دانیشتووانی ساڵی 1947 ڕێژەی كورد لە قەزای خانەقین لە (80%)ی لە كۆی ژمارەی دانیشتوان، تێپەڕی كردبوو بەڵام ڕووی لە كەمی كرد بەتایبەتی لە نیوەی دووەمی سەدەی رابردوو، بەجۆرێك ڕێژەی كورد نەگەیشتە تەنیا (27%)لە ساڵی 1977، ئەم كەمبوونەوەی ژمارەی كورد بەردەوام بوو بەشێوەیەكی خێرا لە ساڵانی جەنگی عێراق- ئێران، ئاشكرایە حكومەتی عێراق راستەوخۆ دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق یاسای رەگەزنامەی عێراقی دەركرد بە مەبەستی لەناوبردنی كوردە فەیلییەكان، لە ناوچەی كەمەرە كە لەم توێژینەوەیەدا ئاماژەمان پێداو لە پێشەوەی هەموویان شاری خانەقین بوو، بەم پێیەش ئەم شارە بەدرێژایی سەدەی رابردوو چەندین هەڵمەتی (تەسفیری) دانیشتووانی بەخۆیەوە بینی بەتایبەتی لەكاتی توندبوونی گرژییەكانی نێوان عێراق و ئێران، هەروەها دووچاری چەندین هەڵمەتی راگواستن و تەرحیل بۆوە چ بۆ شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق یان بۆ ئۆردوگای (تایبەت) كە بۆ ئەم مەبەستە ئامادە كرا بوو لەسەر رێگا گشتییەكان یان لە نزیك شارە گەورەكان بۆ ئەوەی چاودێری كردن و كۆنترۆڵ كردنیان ئاسان بێت، ئەمەش خێزان و هۆزە عەرەبەكانی هانداوە بۆ ئەوەی لە شارەكە نیشتەجێ بن و هەموو ئاسانكارییەكی ئابووری وئەمنی وخزمەتگوزارییان پێشكەش كرا بۆ ئەوەی سەقامگیر بن ئەمەش ئەنجامەكەی گۆڕانكاری بوو لە پێكهاتەی نەتەوەیی دانیشتووانەكەی.
لە توێژینەوەیەكی زانستی كە ساڵی 1972 لە زانكۆی بەغدا و بەشێوەیەكی مەیدانی (نووسەر) ئەنجامیداوە دەركەوتووە كە ڕێژەی كورد لە شاری خانەقین زیاتر لە (90%) بووە، كەچی ڕێژەی عەرەب و توركمان كەمتر بوو لە (6%)، بەڵام ئەنجامەكانی سەرژمێری دانیشتووانی ساڵی 1977 دەریخست كە ڕێژەی كورد نزیكەی (45%) و رێژەی عەرەب (48%) و ڕێژەی توركمانیش كەمتر لە (2%) بوو، رێژەی عەرەب بەرز بۆوە لە دواترین سەرژمێری لە عێراق، ساڵی 1977 گەیشتە (55%) لە كۆی دانیشتووانی شارەكە.
لە ساڵی 1988 لە سەردانێكی (تەها یاسین رەمەزان) بۆ شاری خانەقین، فەرمانی بە سەركردایەتی حزبی و نەتەوەیی بەعس كرد بە كەمكردنەوەی ژمارەی كورد بۆ كەمتر لە (20%) ئەویش بە نووسراوی قایمقایمیەتی قەزای خانەقین بە ژمارەی 25/363 لە ئاداری 1999 كە ئاڕاستەی سەركردایەتی هۆبەی حزبی لە قەزاكە كرا بوو، ئەمەش رەنگدانەوەی هەبوو لە پرۆسەی دووبارە دابەشكردنەوەی نەتەوەیی دانیشتووانی شاری خانەقین.
لەگەڵ ئازاد بوونی عێراق شارەكە پێشوازیی لە ڕۆڵە كۆچ پێكراوەكانی كردەوە، هەروەك چۆن پێشوازی لە پێشەنگی سوپای ئازادی كردو دەست لەناو دەست جەماوەری ڕاپەریوو و توانی هەموو شوێنەوارەكانی تەعریب لابەرێت كە پێشتر ڕژێم پیلانی بۆ دانا بوو و گشت تواناكانی خۆی خستبووە ڕوو بۆ جێبەجێكردنی لە دەیان ساڵی رابردوودا.
بەڵێنی خوای گەورە هاتە دی(و نرید ان نمن علی الذین استضعفوا فنجعلهم أئمة و نجعلهم الوارثین) و رۆڵەكانمانیش لە شاری خانەقین بەڵێنی خۆیان بۆ سەركردایەتی سیاسی كوردستانی عێراق هێنایە دی و نموونەیەك بوون بۆ شارەكانی هەرێم لە رۆژانی تاقیكردنەوەدا، كاتێك كۆبوونەوە لە دەوری سندووقەكانی هەڵبژاردن و بەڵێنیان دووپات كردەوە بۆ سەركردایەتی و بۆ نیشتمان.
دەرهاوێشتەكانی توێژینەوەكە:
1- پێگەی جوگرافی شاری خانەقین، شوێنەواری قووڵی هەبوو لەو گۆڕانكارییانەی كە لە سەدەی ڕابردوو بەخۆیەوە بینی.
2- سیاسەتی تەعریب دیارترین ئەو سیاسەتانەی رووبەڕووی بۆوە، كە خۆی لە تەسفیر و ڕاگواستن و نیشتەجێكردنی عەرەبە هاوردەكان دەبینیەوە.
3- پێشتر و ئێستاش ڕۆڵەكانمان لە شاری خانەقین قەڵغانی پێشەوەی گشت ئەو پڕۆسانە بوون كە دژی بزووتنەوەی شۆڕشی كوردو تەجرەبەی هەرێمی كوردستان ئەنجامدراوە لە پێشەوەی هەموویشیان جێبەجێكردنی ماددەی(140) و لكاندنی بەهەرێمەوە.
4- داوا لە سەركردایەتی سیاسی لە هەرێمی كوردستانی عێراق دەكەین لەگەڵ ڕۆڵەكانمان بن لەو شارە بەو ڕێژەیەی كە ئەوان لە ڕۆژانی تەنگانەو ئاستەنگەكاندا پشت و پەنایان بوون، جا لەسەر ئاستی ئابووری یان كۆمەڵایەتی یان سیاسی بێت و فشار بخەنە سەر حكومەتی ئیتیحادی بە ئاڕاستەی پەرەپێدانی ژێرخانی شارەكەو كارا كردنی سەر لەنوێی كەرتی نەوت، بۆ ئەوەی جارێكی تر ببێتە ناوەندێك بۆ راكێشانی بزوتنەوەی بازرگانی و گەشتیاری و ئاوەدانی.
5- پاڵپشتی كردنی داواكاری جەماوەری ناوچەكە بۆ گۆڕینی شارەكە بۆ سەنتەری شاری خانەقین وەك راستییەك كە هۆكاری مێژوویی و جوگرافی فەرزی كردووە ئەویش بەوەی چەند ناحیەیەكی وەك : مەندەلی، قەزانیە، نەفتخانە بخرێتە سەر ناحیەكانی قەزاكە، بەمەش سنوورەكان درێژ ببنەوە لە ڕووباری سیروان لەلای ڕۆژئاوا تا سنوورەكانی عێراق- ئێران لەلای ڕۆژهەڵات و بۆ پارێزگای واست لە باشوور.