لە 30/1/2005 لە ریفراندۆمێكی نارەسمیدا كە بزووتنەوەی ریفراندۆم بەڕێوەی برد، دەنگدەران بە رێژەی (98.76%) گوتیان، دەوڵەتی سەربەخۆمان دەوێ. بەمانایەكی تر ئەوە «سیاسەت» بووە، یان راستتر «جیۆ-پۆلەتیك»ی ناوچەكە بووە كە كوردی عێراق ناچاربووە لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا بمێنێتەوەو بەشداری لە بنیاتنانەوەی دەوڵەتێكی داتەپیودا بكاتەوە. ئەو دەوڵەتە داتەپیوە، هێشتا بەتەواوی نەهاتۆتەوە سەر باری خۆی و دوای (8) ساڵیش هەر لەناو ریزی دەوڵەتگەلی فاشیلدا ماوەتەوە. كەواتە كورد بۆ لەناو دەوڵەتێكی فاشیلدا سیاسەت دەكات. دیارە من پێموانییە، پرسەكە پرسێكی «ئیرادەوی» بێت. وەنەبێت سیاسەتوان و بڕیاربەدەستانی كورد، ئیرادەو ویستی بوون بە دەوڵەتیان نەبێ، یان خەونیان پێوە نەدیبێ و خەونی پێوە نەبینن، یان لەبنەڕەتدا دەوڵەتیان نەوێ، بەڵكە سیاسەتكاران زێتر «سیاسەت»یان وەكو «فن الممكنات»، واتە كردەنی و رێتێچوو، كردووەو دەكەن و تا رادەیەكی باشیش پراكتیزەی سەربەخۆیی خۆیان دەكەن و لە واقیعدا، ستاتۆی سیاسیی هەرێمی كوردستان لەناو عێراقدا، لە دوای 2003و تەنانەت پاش پەسندكردنی دەستووری 2005یش، لە فیدراڵی زێترە.. بەهەرحاڵ قەوارە سیاسییەكەی كوردستان لە دەوڵەتێكی سەربەخۆی دانپیانراوی نێودەوڵەتی كەمترە.
داخوا بارو ستاتۆی ئەو قەوارە كوردییە لە ئایندەدا، وەكو یەكەیەكی فیدراڵی ناو عێراق دەمێنێتەوە یان نا؟ لەباری نەمانەوەدا چەندە شیان و توانی ئەوەی هەیە هەنگاوێكی تر بە ئاراستەی نزیكبوونەوە لە دەوڵەت بهاوێ، یان راستەوخۆ دەوڵەتی سەربەخۆ رابگەیەنێت؟
كەواتە كوردی عێراق لەبەردەم چ ئەگەرێك دایەو چی لە دەست دێت:
1- ستاتۆی سیاسیی و ئیداریی نیمچە سەربەخۆی هەرێمی كوردستان لەناو عێراقدا بپارێزێ و پەرەپێبدات و هەر سێ دەسەڵات و دامەزراوەكانی تری ناو هەرێمەكەی خۆی یەكبخاو تۆكمە بكات و پێوەندییەكانی لەتەك گەلانی ناوچەكەدا لەسەر بنەمای ئاشتی و پێكەوە هەڵكردن و دۆستایەتی و بەرژەوەندیی هاوبەش، پابەندبوونەكانی خۆی وەكو یەكەیەكی فیدراڵیی ناو عێراق پەرەپێبدات، بەتایبەت ئەوانەی پێوەندییان بە مافەكانی مرۆڤەوە هەیە، جێبەجێ بكات و ببێتە نموونەیەكی گەشەكردوو و ئازاد بۆ عێراق و ناوچەكە. بەدیهێنانی ئەو ویستە، ئەستەم نییە. كورد دەكارێت لە رێگەی دروستكردنی نیمچە كۆدەنگی و پرۆسەیەكی چاكسازییەوە بەو ئامانجە بگات، بەتایبەتی ئەگەر كورد، بهەڤڕا رابردوو بەجێبهێڵێت و زۆرتر بۆ ئایندە بڕوانێت و كار بكات.
لەهەمانكاتدا چاوەڕێی پەرەسەندنەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوین بكات و هاوتەریب خۆی لەگەڵ ئەو سەمت و ئاراستەیە بسازێنێ كە كار بۆ رۆژهەڵاتێكی ناوینی دیموكرات دەكات. ئیدی لەسای دیموكراتیزەكردنەوە كورد وەكو نەتەوەیەكی بێ دەوڵەتی دابەشكراو بەسەر چوار دەوڵەتدا، وردە- وردە مافەكانی بەدەست بێنێ. لەهەمانكاتدا كورد هیچ زیانیش ناكات كە خۆی لەناو قەوارەیەكی گەورەتری دیموكراتیی رۆژهەڵاتی ناوین لە بابەتی (EU)دا ببینێتەوە. چۆن؟
دیارە لە سایەی شتێكی لەم بابەتە، «سیادە»و سنووری نێودەوڵەتیی وڵاتان و حكوومەتگەلی سانترالیست، ئەو بەهاو دەورەی ئێستایان نامێنێت. ئیدی لەمپەرەكانی بەردەم گەشەكردنی كۆمەڵایەتی و سیاسی و كولتووری و ئابووری و، هەماهەنگی و تێكەڵبوونی نەتەوەی كورد بەیەك و پراكتیزەكردنی مافە دیموكراتییەكانی لە وڵاتانی تردا تێكدەشكێن. هەڵبەت ئەو ئەگەرە پەیوەستە بە سەمتی رووداوو پەرەسەندنەكانی ئێستەو ئایندەی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوین بەگشتی و هاوكاری و پشتیوانی دیموكراسیگەلی ئەوروپی لەو بژارەیە. هەروا سازان و بەرهەڤبوونی كوردو بزووتنەوە سیاسییەكانی لە ناوچەكە بەگشتی لەسەر تێگەیشتنێكی هاوبەش. تێچووی ئەو ئەگەرە، لەسەر كورد وەكو نەتەوە زۆر ناكەوێ و هیچ گەل و وڵاتێكیش كورد لە بارێكی وادا بە هەڕەشەو مەترسی بۆ سەر خۆی نازانێ، بەڵام ئەو ئەگەرە (ئەگەری خۆبەستنەوە بە رۆژهەڵاتێكی ناوینی دیموكراتەوە) بەلای منەوە مەودایەكی بەرچاوی نییە و ناكرێ ئومێدێكی زۆرمان پێی هەبێت.
2- یان دوای ساغكردنەوەی باری ناوچە كێشە لەسەرەكان (كەركووك و ئەوانی دی) و جێگیربوونی سنووری هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەشەكەی تری عێراقدا، دەوڵەتی سەربەخۆ رابگەیەنێت و پاشان سەرلەنوێ لە رێگەی پەیماننامەیەكەوە خۆی لەگەڵ عێراقەكەی تردا گرێبداتەوەو دەوڵەتێكی كۆنفیدراڵی دابمەزرێنێ. ئەم بژارە مەحال نییە، چونكە كورد لە عێراقدا پێ بە پێ و بەگوێرەی گەشەكردنی بزووتنەوەكەی لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە، ئاستی داخوازییەكانی خۆی بەرەوژوور بردووە و لەلاكەی تریش (عەرەب)ەوە بە ناچاری بێت یان نا، قبوڵكراوە. بەڵام ئەم كۆنفیدراڵییە، بەتایبەتی لە سەرەتادا روبەرووی تەحەدییاتێكی زۆرتری ناوچەیی دەبێتەوەو ماوەیەكی دەوێ تا دەرو جیرانەكان وەكو دیفاكتۆ مامەڵەی لەتەكدا بكەن.
3- یان پاش جێبەجێبوونی ماددەی 140 و جێگیربوونی سنووری هەرێمی كوردستان، یەكتەرەفە دەوڵەتێكی سەربەخۆ رابگەیەنێت و بە پشتەوانیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەگەڵ توركیایەكی دیموكراتدا دەوڵەتێكی كۆنفیدراڵی دابمەزرێنێ. هەڵبەت بەشێكی ئەم سیناریۆیە، پێوەندی بە ناو توركیا و پرۆسەی «كرانەوە بە رووی كورد» و پەشیمان نەبوونەوەی ئاك پارتی لەو پرۆسەیەو گەیشتن بە جۆرێ لە خۆبەڕێوەبەریی كورد لەو وڵاتەدا هەیە. چونكە رێی تێناچێ، كوردی عێراق بكارێت لەگەڵ دەوڵەتێكدا كۆنفیدراڵی بكات، كە لەناوەخۆیدا رێگە بە كوردی خۆی نەدا پراكتیزە مافە سیاسییەكانی خۆی بكات. هەڵبەت، ئەم كۆنفیدراڵییە رووبەرووی ململانەو تەحەدییاتی عێراقی و هەرێمایەتی تر دەبێتەوە، مەگەر گۆڕانكاریی ریشەیی لە ناوچەكە رووبدات...كوردستان هەرێمێكی دەوڵەمەندە بە سەرچاوەی وزە (نەوت و گاز)و لەبەرانبەردا پێویستی بە دەروازەیەك هەیە كە لە روویدا ئاوەڵا بێت. ئەگەر شتێكی لەبابەتی كۆنفیدراڵیش لەنێوان توركیا و هەرێمی كوردستاندا نێتەدی ئەوا دەكرێ تێكەولێكەیەكی وا بۆ بەرژەوەندیی هەردوولا و تەنانەت بۆ تەواوی عێراقیش بكرێت...
4- یان كورد هەرگیز بیر لە كۆنفیدراڵی نەكاتەوە چ لەگەڵ بەشەكەی تری عێراق و چ لەگەڵ توركیا و چ لەگەڵ هیچ وڵاتێكی تری ناوچەكەدا، راستەوخۆ و یەكتەرەفە دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی رابگەیەنێت. لەراستیدا، ئەو ئەگەرە لە رووی تیورییەوە سیاسەتوانان جاروبار دەیخەنەروو، لە بارێكدا ئەگەر حكوومەتی عێراق پابەندی دەستوور نەبێت، ئەوا گەلی كوردستان مافی خۆیەتی، بڕیار لە چارەنووسی سیاسیی خۆی بدات...بەو مانایە، جیابوونەوە لە عێراق، بە پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆشەوە، مەرجدارەو بەستراوەتەوە بە پابەندبوون بە فیدراڵیزم و مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسی و گەرەنتییە دەستوورییەكانی ترەوە، واتە جیابوونەوە دوا پەناگەی كوردە.. لەكاتێكدا بە بڕوای من، پێویست ناكات مافی چارەی خۆنووسینی هەر گەلێك لەناو دەوڵەتێكی فرە نەتەوەدا، ببەسترێتەوە بە رادەی دیموكراتیبوون و دادپەروەریی ئەو وڵاتەوە.. بەڵكە ئەوە مافێكی سەلمێنراوو بێ ئەملاو ئەولایەو دەبێت «ئیختیار» بدرێتە دەست گەل خۆیەوە كە چۆن چۆنی بڕیار لە چارەنووسی خۆی دەدات...ئەوجار چ بە مانەوە بێت چ بە جیابوونەوە.
بەداخەوە، ئەو باسانە ئەگەر بەشێوەی تیوریش بێت، لە كۆڕی ئەكادیمیی كوردیدا كەم یان هەر نەخراونەتە بەرباس و ڤەكۆڵین (یەك دوو ژمارەیە رۆژنامەی هاووڵاتی فایلێكی بۆ ئەم مەبەستە كردۆتەوە). لەكاتێكدا باسی جوێبوونەوە، لە ئەوروپا بەتایبەتی لە سەرەتای نۆهەتەكاندا، باس و خواسێكی تیوریی و فەلسەفی گەرم بوو و سەری كێشابووە سەر مافی چارەی خۆنووسین كە تا ئێستە لێكدانەوەو راڤەی جیا-جیای بۆ دەكرێ.
هەڵبەت، هەر كام لەو ئەگەرانەی سەرەوە بگریت، هەردوو هۆكاری ناوەكی (بەمانای ناوخۆی كوردستانی عێراق) و دەرەكی، بەرێژەی جیا دەوری تێدا دەبینن. ئەگەر هۆكاری دەرەكی لە دەرەوەی ئیرادەی كورد خۆی بێت، ئەوا هۆكاری ناوەكیی كوردستان تا رادەیەكی زۆر پەیوەستە بە كورد و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان خۆیەوە. هەڵبەت، گریمانەكانی من بۆ پەرەسەندنی پێشهاتەكان بەباری باشەدا دانراون، دەنا، ئەگەری نووشستی و گەڕانەوە بۆ دواوە با كزیش بێت، یەكسان نییە بە سفر. لەهەمانكاتدا، جێبەجێبوونی ماددەی 140 و جێگیربوونی سنووری هەرێمی كوردستان، كاریگەریی لەسەر سەمتەكانی پەرەسەندن هەیە. بۆیە بێ كەركووك و ئەو ناوچانە، قسەكردن لەسەر بەدەوڵەتبوون وەكو بابەتێكی رۆژەڤ، نەك هەر هیچ مانایەكی نییە، بەڵكە زیانبەخشیشە.
لێرەدا، هەقە لایەنە سیاسییەكان بە بەرەی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵاتیشەوە، وەكو نوێنەرانی میللەت، لەسەر چوارچێوەیەك بسازێن بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەگەرەكاندا. چونكە هەردوو بەرە تەواوكەری یەكترن و بەرپرسیارەتییەكە هەردووكیان دەگرێتەوە.
ئەو چوارچێوەیە خۆی لە پابەندبوون بە (بنەماكانی دیموكراسی و چەسپاندن و فرەوانكردنی فەزای ئازادییەكان، بەرژەوەندە باڵاكانی گەلی كوردستان) دەبینێتەوە كە دەكرێ جارێ، لەسایەی نەبوونی دەستوورێكی نووسراو و پەسندكراودا، لە دۆكیومێنتێكی موسادەقە لەسەركراوی پەرلەمانیدا بەرجەستە بكرێ...
لە سۆنگەی ئەم تێگەیشتنەوە، كۆبوونەوە (5) قۆڵی و چەند قۆڵییەكانی دوابەدوای ئەوان و گەیشتن بە سازان و رێككەوتنێك بۆ چاكسازیكردن، نەك هەر بۆ چارەسەركردنی كێشە هەنووكەییەكان بایەخی خۆیان هەیە، بەڵكو دەبنە بنەمایەك بۆ داڕشتنی هێڵە گشتییەكانی مەودایەكی دوورترو بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو پێشهات و ئەگەرانەی كە چاوەڕوان دەكرێ لەو ناوچە پڕ ژان و ژوورە بكەونەوە.