تایبەت بۆ گوڵانی نووسیووە



ئەو خۆپیشاندانانەی لە چەند وڵاتێكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا روویاندا، بە هەمان شێوە لە عێراقیشدا ڕوویداوە و، كاریگەریشی بەسەر كوردەكانەوە هەبووە،بۆ نموونە، ئەو توندوتیژی و خۆپیشاندانانەی لە پارێزگای كەركوك و شوێنەكانی دیكەی عێراق لە 25 شوباتی رابردوو روویاندا، پێشبینی دەرئەنجامێكی مەترسیداریان لێدەكرا، چونكە ئەگەری ئەوە هەبوو هەڵكشێن بۆ شەڕی ناوخۆی نێوان بەغدا و حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەلەبەرچاوگرتنی مۆزائیكی دانیشتوانی كەركوك( كورد، عەرەب، توركمان و كریستیانەكان) ئەوا ئەوەی جێی سەرسورمانی ڕاستەقینەیە ئەوەیە، هێشتا توندوتیژی لە كەركوك سەریهەڵنەداوە.
لە ساڵی 2009ەوە، پەیوەندی نێوان بەغدا و حكومەتی هەرێمی كوردستان پەیوەندیەكی گوماناوی و پەنابردن بووە بۆ سیاسەتی لێواری هەڵدێر كە « هەڕەشەی لە سەقامگیری دەوڵەتی عێراق دەكات لەسەر ئاستێكی سیاسی زۆر قوڵ.
هەربۆیە كاتێك حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتی نوری ئەل مالیكی بەهێزتر و بڕوابەخۆتر بوو، ئەوا بە شێوەیەكی سروشتی هەوڵی دووبارە گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی خۆیدا بەسەر بەشە كوردیەكەی باكوری وڵاتەكەدا( ئەو ناوچانەی بەكێشە لەسەر ناوزەد دەكرێن).
دەستوری ساڵی 2005 كە زەمانەتی فیدراڵیەتی ڕاستەقینەی بۆ عێراق كرد، لە هەمانكاتدا زەمانەتی نیمچە سەربەخۆیی بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد، لە ئێستادا ئەم دەستوورە تانەی ئەوەی لێدەدرێت كە لە ساتەوەختی لاوازی دەوڵەتدا سەپێنراوە. زۆرێك لە عێراقیەكان (نەك هەموو) ئیستادا هەوڵی ئەوە دەدەن هەلومەرجەكە بۆ دۆخی ڕابردو بگەڕێینەوە( كە بە لایانەوە دۆخێكی ڕاست و دروست بووە)، بێگومان دۆخی پێشووش بوونی دەوڵەتێك سەنتراڵی بەهێز بووە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی گێڕانەوەی ئەو دۆخە پێویستی بە هەمواركردنی دەستور هەیە.
بەڵام بە ڕەوچاكردنی باری دانیشتوان و هەموو ئەو ئیمكانیاتانەی هەردوولا( هەرێمی كوردستان و بەغدا) هەیانە، ئەوا ئەو تێڕوانینە هەیە كە كات لە بەرژەوەندی بەغدایە.
بێتوانایی لە پێكهێنانی حكومەت بۆ ماوەی زیاتر لە نۆ مانگ لە دوای هەڵبژاردنەكەی 7ی ئازاری 2010ەوە، تەنها بووەهۆی دواخستنی ئەم بارودۆخە. هەرچۆنێك بێت، كاتێك حكومەتی نوێ بە سەرۆكایەتی مالیكی لە 2011دا دەسەڵاتی گرتەدەست، ئەوا هەڵویستی عەرەب لە ئاست كوردەكان لە بەهێزبوندا دەبێت.
لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردودا لەنێوان بەغداو هەرێمی كوردستاندا ناو بە ناو لێدوانی توند و توڕەیان لە بەرامبەر یەكتر لە سەر بارودۆخەكەوە داوە. لە ئابی 2008دا، ئەم لێدوانە گرژ و ئاگرینانە خەریكبوو لە دەرئەنجامدا شەرێكی بەربڵاوی لێبكەوێتەوە لەسەر شاری خانەقین كە شارێكی جێی ناكۆكە لە پارێزگاری دیالە و 90 میل لە باكوری بەغداوە دوورە و هێلێكی تەماس لەنێوان هەردوولادا هەیە، لەو ساڵەدا هێزی پێشمەرگە بەرامبەر بەهۆشداری سوپای عێراق بۆ كشانەوەی لەو ناوچانە مایەوە و گوێی بەو هۆشدارییە نەدا،بەڵام پاش هەوڵێكی زۆر پێشمەرگە و سوپای عێراق هەریەكەیان بۆ ماوەی 15 كیلۆمەتر لەخانەقین كشانەوە و شارەكەیان بۆ پۆلیس بەجێهێشت.ئەمە وێرای ئەوەی چەندین جاری دیكە گرژی كەتۆتە نێوان پێشمەرگە و هێزەكانی عێراق بەڵام بوونی هێزەكانی ئەمریكا رێگەی لەشەركردن گرتووە.
لە مانگی كانونی دووەمی ساڵی 2010ەوە، فەرماندەی پێشووی هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق جەنەراڵ ڕای ئۆدێرنۆ و جێگرەوەكەی جەنەراڵ لیو ئۆستن هەوڵیاندا متمانە لە نێوان هەردولایەندا دروست بكەن، ئەویش بە پێكهێنانی دەوریەی هاوبەش (میكانیزمە ئەمنیە هاوبەشەكان)، بەڕێوەبردنی خاڵەكانی پشكنین پێكەوە. نزیكەی 450 پێشمەرگە لەم دەوریە هاوبەشانەدا لە سێ پارێزگای دیالە، كەركوك و موسڵ كاردەكەن، ئەگەرچی سەركردەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان گوزارشتیان لە نیگەرانی خۆیان كردووە بەوەی هەر كاتێك هێزەكانی ئەمەریكا وڵاتكە جێبهێڵن ئەوا كۆششەكانی بنیاتنانی متمانە بەس نابن.
كەركوك، كە بە نەوت دەوڵەمەندە و مەوقیعێكی ستراتیجی هەیە، چەقی ئەم گرژیانەی نێوان بەغدا و حكومەتی هەرێمی كوردستانە. بە پێی توێژینەوەكانی لیەم ئەندرسۆن و گاریس ستانسفیڵد، كەركوك «شارێكی تەقیلدی دابەشبووە...كە لە پێناویدا خەڵك ئامادەی شەڕكردن و خۆبەختتكردنن.....ژمارەی ئەو گەمەكارانەی لەم پرسەوە تێوەگلاون، سروشتی سەرچاوەكان و تێوەگلانی نێودەوڵەتی... ئاستی ئاڵۆزی كە بەهۆی چەند ناكۆكیەكەی كەمی دیكەوە لەبارەی «خاوەندارێتی»زەویەوە ئاڵۆزتربووە.» بەلەبەرچاوگرتنی ئەو پێگە بەهێزەی كوردەكان لە سەرەتادا هەیانبوو كە پێدەچوو كەركوك لە بارێكدا بێت بۆ ئەوەی لە لایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بە پێی بڕگەكانی ماددەی 140 دەستوری عێراقی ساڵی 2005 كۆنتڕۆڵ بكرێت، ئێستا شارە ناكۆكی لەسەرەكە و پارێزگاكە وەك شتێكی دووردەست وایە بۆ كوردەكان.
لە 25ی شوباتی ساڵی 2011، عەرەب و توركمانەكان پلانیان بۆ دەربڕینی ناڕەزایی لە كەركوك دژی گەندەڵی و بێكاری داڕشت. كوردەكان باوەڕیان وابوو ئەم ناڕەزاییە دەربڕینانە سەردەكێشن بۆ هێرش و پەلامار دژی ئەوان و هەوڵیاندا پێش لەو ناڕەزاییانە بگرن. لەبەر ئەوە، دوو ڕۆژ پێشتر، د. نەجمەدین كەریم، كە تا ئەم دواییە ووتەبێژێكی دیاربوو بەناوی كوردەوە لە ئەمەریكا، ئێستاش ئەندامی پەرلەمانی عێراق و پارێزگاری كەركوكە، لە كۆنفرانسێكی ڕۆژنامەوانیدا لە بەغدا ووتی» (عەرەبە) شۆڤێنیەكان پلانی ناسەقامگیركردنی كەركوكیان لە كاتی ناڕەزایی دەربڕینەكاندا داڕشتووە.» خالید شوانی، كە ئەندامێكی دیكەی پەرلەمانی عێراقە لەسەر كەركوك، بانگەشەی ئەوەی كرد ئەنجومەنی سیاسی عەرەب پلانی هێرشكردنەسەر چەندین بەرپرسی ئیداری و سیاسی كوردیان لە كەركوك داڕشتووە. ڕۆژی دواتر، 8500 بۆ 12000 پێشمەرگە بە چەكی قورسەوە، لە نێویاندا یەكەكانی زێرەڤانی، لە ڕۆژئاوای كەركوكدا بڵاوكرانەوە. ئەنجومەنی سیاسی عەرەب و بەرەی توركمانی ئیدانەی ئەم هەنگاوەی كوردەكانیان كرد و داوای كشانەوەی دەستبەجێی ئەو هێزانەیان كرد. بانگەشەكردن بۆ «ڕۆژی توڕەیی» بۆ ناڕەزایی دەربڕین دژی بوونی هێزەكانی پێشمەرگە تەنها بەهۆی سەپاندنی قەدەغەكردنی هات و چۆوەوە لە لایەن هێزەكانی پۆلیسەوە ڕێگری لێكرا.
لە 3ی ئازاردا، سەرۆك وەزیران نوری ئەل مالیكی لە ڕێی ووتەبێژێكەوە داوای لە حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد هێزەكانی پاشەكشە پێبكات: « ئەم هێزانە بێ مۆڵەتپێدانی حكومەتی مەركەزی بڵاوەیان پێكراوە و سەرۆك وەزیران داوایان لێدەكان دەستبەجێ بكشێنەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشداشێخ جەعفەر مستەفا وەزیری كاروباری پێشمەرگە، ڕایگەیاند هێزەكانی پێشمەرگە تا ئاساییی بوونەوەی بارودۆخەكە ناكشێنەوە. ئەو بانگەشەی ئەوەی كرد كوردەكان ناچاربوون پارێزگاری لە كەركوك بكەن دژی ئەلقاعیدە، گروپە عەرەبەكان و بەعسیەكان و ئەوان لەسەر ئەساسی ڕاپۆرتە هەواڵگریەكان ڕەفتاریان كردووە كە ئاماژەیان بەوە كردووە ئەو گروپانە پلانی دەستەبەسەرداگرتنی كەركوكیان لە ماوەی خۆپیشاندانەكاندا داڕشتبوو. هەروەها مستەفا تەئكیدی لەوە كردەوە بە ئەنجامدانی هەماهەنگی لەگەڵ یەكەكانی سوپای عێراق لە ناوچەكەدا كاردەكەن.
كاردانەوەی سەربازی كوردەكان ترس و دڵەڕاوكێی لە نێوان دانیشتوانە عەرەب و تروكمانەكانی كەركوك بڵاوكردەوە بەوەی كوردەكان كار بۆ ئەوەی دەكەن لە ڕێی هێزەوە ماددەی 140 جێبەجێ بكەن. لە ڕاستیدا ئەمجەد شاكەلی، كە نووسەرێكی نەتەوەخوازی كوردە و بە بەردەوام لەبارەی كەركوكەوە نوسیویەتی، ئەوە دەڵێت كە: « ڕەوانەكردنی هێزە كوردیەكان بۆ ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان شتێكی زۆر باشە و سەركەوتنێكی گەورەیە. دەبوو ئەم هەنگاوە لە ساڵی 2003دا هەڵبگیرایە.»
ڕەهەندێكی نێودەوڵەتی نوێی قەیرانەكە لە 6ی ئازاردا بەرەوپیپشچوو كاتێك جێگری وەزیری دەرەوەی توركیا فەرەیدون سینیرلیۆگو گەیشتە هەولێر، پایتەختی حكومەتی هەرێمی كوردستان، و لەگەڵ مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كۆبووە. بۆ ماوەیەكی دورودرێژ توركیا وەك پارێزەری خزمە توركمانەكانی كەركوك لە خۆی ڕوانیوە، و بەرهەڵستی هەوڵی كردنی چونەپاڵ كەركوكی بۆ سەر حكومەتی هەرێمی كوردستانی كردووە، ئەمەی بە هەنگاوێكی مەترسیدار زانیوە كە دەبێتەهۆی هەڵكشانی هەست و سۆزی كوردی ناڕازیی وڵاتەكەی. بسینیرلیۆگو داوای لە كورد كرد بۆ ئەوەی هێزەكانیان بكشێننەوە. بەلەبەرچاوگرتنی هەڵبژاردنە چاوەڕوانراوەكەی توركیا كە بڕیارە لە 12ی حوزەیران ئەنجام بدرێت، دەبێت سەرۆك وەزیران ڕەجەبە تەییب ئەردۆغان لە لایەن هاوڵاتیەكانیەوە بەو شێوەیە سەیر بكرێت كە هەڵوێستێكی نەتەوەی بەهێزی هەیە لە ئاست كێشەی كەركوكدا. هەرچۆنێك بێت، جەبار یاوەر، لە وەڵامدا وتی: « ئەم مەسەلەیە پەیوەندی بە حكومەتی توركیەوە نیە.» هەرچۆنێك بێت سەردانی ئەردۆغان بۆ هەولێر لە چەند هەفتەی دواتردا، جیاوازەكانی كاڵكردەوە. نیازپاكی توركیا بۆ ئایندەی هەرێمی كوردستان بە گرنگ دەمێنێتەوە.
ساڵی پار ئەیاد عەللاوی كە نوێنەرایەتی سوننەكانی عێراق دەكات ( لە نێویاندا عەرەب و توركمانەكانی كەركوك) هەڵبژاردنەكەی بە ئەل مالیكی دۆڕاند كە هێزە ڕكابەرەكان لە یەكتر نزیك بوون، لە ڕێی ووتەبێژەكەیەوە ڕایگەیاند هەرچەندە بڵاوكردنەوەی هێزە كوردیەكان كارێكی «ئاسایی بوو. بەڵام جوڵەپێكردنی ئەم هێزانە بە بێ فەرمانی مالیكی كارێكی نایاساییە لەبەر ئەوەی مالیكی فەرماندەی هێزە چەكدارەكانی عێراقە
عەرەبەكان ئەمەریكایان بەوە تۆمەتباركردووە كەلەم دۆخە ئاڵۆزەی ئەم دواییەدا تەفزیڵی كوردەكانی كردووە، بەڵام لەڕاستیدا كشانەوەی نەخشەبۆكێشراوی هێزەكانی ئەمەریكا لە كۆتایی 2011 ڕەنگە ببێتەهۆی دروستبوونی گرژی و ئاڵۆزی زیاتر لەسەر كەركوك، ئەمەش كاتێك ناوبژیوانی ئەمەریكی دەكشێتەوە. خۆشبەختانە، هێشتا خراپترین ئەو پێشبینیانەی بۆ كەركوك دەكران، ڕوویان نەداوە، بەڵام ئایا لایەنە پەیوەندیدارەكان ئەتوانن لەم هەلومەرجەدا خۆیان لە سەرهەڵدانی توندوتیژی ئیتنی و مەزهەبی لابدەن، ئەمە پرسیارێكە ئێمە لە وەڵامەكەی دڵنیانین.