دیموكراسی بەشێكە لەپێداویستییەكانی ئاسایشی نەتەوەیی
April 3, 2011
وتار و بیروڕا
ساڵی 1993 كم ئار هۆڵمز لەمیتۆدۆلۆژییەكەیدا دەربارەی بەرژەوەندی و هەڕەشەكانی سەر ئەمریكا بانگەشەی بۆ ئەوە كرد كەدیموكراسی بەشێوازی رۆژئاواییانە لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیاو باشووری ئاسیا هیچ گرنگییەكی بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا نییەو ئەوەشی نەشاردەوە كەهاتنە سەركاری بزووتنەوە جەماوەرییە رادیكالە ئەنتی ئەمریكییەكان لەڕێی دیموكراسییەوە بێ چەندوچۆن بەزیانی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەشكێتەوە.
بەڵام هێرشەكانی 11ی سپتەمبەر كاریگەریی قوڵیان لەسەر شێوەی بیركردنەوەی ستراتیژییانەی رۆژئاوا بەجێ هێشت و هانی رۆژئاوایان دا پشتگیریی بەرنامەیەك بۆ دیموكراتیزەكردنی جیهانی نادیموكرات دابنێ.
نزیكەی دە ساڵە پاش هێرشەكانی 11ی سپتەمبەر، شۆڕشەكانی تونس و میسرو ئەو بزاڤانەی هەندێ شوێنی تری ناوچەكەیان گرتۆتەوە، دووراییەكی خۆماڵییان بەپێوەندی نێوان دیموكراسی و ئاسایشی نەتەوەیی بەخشی. ئەگەر ئامانجی سەرەكیی ئاسایشی نەتەوەیی هەر وڵاتێك پاراستنی رژێمی سیاسی و قەوارەی نەتەوەیی و سەقامگیریی كۆمەڵایەتی و بەرژەوەندییە باڵاكان بێ، هەرەسهێنانی هەردوو رژێمەكەی تونس و میسر لەكاتێكی لێك نزیكداو لەماوەی چەند هەفتەیەكدا، دەری دەخا كەدكتاتۆریی سەرەڕای زەبروزەنگ و مەیلی بەلای بەكارهێنانی هێزدا، لەپاراستنی ئاسایشی نەتەوەییدا كۆڵەوارو دەستەوسانە. هەر ئەم لایەنەی مەسەلەكەشە كەدەمانباتەوە سەر پێوەندی نێوان دیموكراسی و ئاسایشی نەتەوەیی.
رژێمە دیموكراتەكان بەشێوەیەكی گشتی لەبەردەم بزووتنەوەكانی ناڕەزاییدا لاوازن بەڵام نەك تا ئەندازەی رووخان. لەرژێمە دكتاتۆرەكاندا بەشێكی گرنگی هەوڵی بزووتنەوەكانی ناڕەزایی بۆ ئامانجی ڕوخاندنی دكتاتۆری تەرخان دەكرێ، لەكاتێكدا لەرژێمە دیموكراتەكاندا بزووتنەوەكانی ناڕەزایی زۆرتر بۆ دروست كردنی فشارو بەدیهێنانی دەستكەوتی سیاسی هەوڵ دەدەن. ئەمە ئەوە دەگەیەنێ كەدەشێ لەسایەی دكتاتۆریدا بزووتنەوەكانی ناڕەزایی ببنە مایەی هەڕەشە بۆ سەر تەواوی سیستمی حوكمڕانی و ئاسایش و سەقامگیری.
لەوتارەكەیدا بەناونیشانی «چی لەجیهانی عەرەبدا دەقەومێ؟» كە لەگۆڤاری ئەمریكیی فۆرن پۆلسی بڵاوكرایەوە، دۆڤ زكیم جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كەڕەوشی ئابووری نەك هەوڵی بەدیهێنانی دیموكراسی، هاندەری دوو شۆڕشەكەی تونس و میسر بووەو لەم ڕووەوە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كەقۆرخ كردنی ئابووری لەتونس لەلایەن بنەماڵەی بنعەلییەوەو پەرەسەندنی بێكاری و هەڵئاوسان و بەفیڕۆچوونی دارایی گشتی لەمیسر، بوونە مایەی وروژاندنی شەقامی ناڕازی دژی دەسەڵاتی هەردوو وڵات.
بوونی دیموكراسییەكی كرچ و كاڵ لەم دوو وڵاتەدا پەراوێزی ئازادیی رادەبڕینی بەڕادەیەك تەنگەبەر كرد كە هیچ دەرفەتێكی جگە لەهانا بردن بۆ رووبەڕووبوونەوە بۆ شەقام نەهێشتنەوە. دیموكراسی بەهۆی چەردەیەك میكانیزمی گونجاوەوە، دەرفەتێكی زۆر بۆ پاراستنی ئامانجەكانی ئاسایشی نەتەوەیی دەرەخسێنێ. بوونی سانسۆرێكی كارا بەسەر هەڵسوڕانی دامو دەزگاكانی دەوڵەتداو راییكردنی میكانیزمی دەستاودەستی ئاشتییانەی دەسەڵات و دابین كردنی پانتاییەكی فراوان بۆ ئازادیی رادەربڕین و ئازادكردنی بازاڕ، لیبرالیزمێكی سیاسی-ئابوریی وا دێنێتە كایەوە كەدەوڵەت لەوە دوور دەخاتەوە كەببێ بەدەوڵەتێكی ئەمنی و لەهەمووشی گرنگتر پێوەندی نێوان دەسەڵات و هاووڵاتیان بەشێوەیەك رێكدەخا كەمتمانە نەك گومان بەردی بناغەی پ پێوەندییەكە بێ. بەدڵنیاییەوە، دیموكراسی سەرەڕای هەموو كەموكوڕییەكانی لەدكتاتۆری خۆڕاگرترەو باشتر بەكەڵكی پێداویستییەكانی ئاسایشی نەتەوەیی دێت.