دەستپێك:
قەیرانەكەی لیبیا بەرەو هێوركردنەوەیەكی رێژەیی دەڕوات ، سەرەڕای بوونی چەندین ئەگەر لەسەر دروستبوونی ڕووداوی لەناكاو چ لەڕێگای گۆڕینی هەندێك هەڵوێستی ناوخۆو ناوەندەكانی رژێمەكە خۆیەوە یان بەهۆی دەستێوەردان و ڕێگەچارەی نێودەوڵەتی كە لەكۆتاییەكانی مانگی شوباتەوە جێگەی وتووێژو باسكردنە، واتە لەساتەوەختەكانی دەركەوتنی ئەو بزووتنەوانەی ناڕەزایی لەو وڵاتەدا دەردەبڕن،بەڵام ئێستا زمانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بەرامبەر عەقید قەزافی ئەهوەنتر بووەتەوە ، تاڕادەی ئەوەی لە 3ی ئازاردا ئەمەریكا پێی وابوو( تا ئێستا ڕوون و یەكلا نەبۆتەوە داخۆ رژێمی لیبیا بە فڕۆكە خۆپیشاندەرانی بۆردومان كردووە یان نا)، باسەكان زیاتر پوخت كراونەتەوە بۆ ئەوەی كارەساتێكی ناخۆشتر لەمەی ئێستا دروست نەبێت، گەرچی تاكو ئێستا كۆمەڵگای نێودەوڵەتی هەر نیگەرانی خۆی دەردەبڕێت بۆئەو رووبەڕووبوونەوە خوێناوییەی لەبەرامبەر خۆپیشاندەران روویانداوە، داخوازی دەكەن پاپەندبن بە بنەما نێودەوڵەتییەكانی مافەكانی مرۆڤەوەو خوێن نەڕژێنرێت .
لەلایەكی ترەوە جەمسەرەكانی بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی كە لەهەرێمی بنغازی گردبوونەتەوە دامەزراندنی ئەنجومەنێكی نیشتمانی و حكومەتێكی كاتییان راگەیاندوو، ئاڵای پێشووی سەردەمی پاشایەتی لیبیایان هەڵكردووە، هەندێكیشیان داوا دەكەن دەستوورەكەی پێشتری سنوەسی پاشا كە پێش ساڵی 1969 كاری پێكراوە بهێننەوە بواری كاركردن، ئەمەش ئەو ساڵە بوو كە معەمەر قەزافی و هاوڕێیەكانی دەستیان گرت بەسەر فەرمانڕەوایی لیبیادا و رژێمی كۆمارییان لەبری رژێمی پاشایەتی( گەندەڵ و بۆگەن) بەپێی گوزارشتی ئەوسای خۆیان دامەزراند.
هەڵمەتێكی عەرەبی و نێودەوڵەتی توند لە دژی قەزافی
بەدەركەوتنی بزووتنەوەی ناڕەزایەتی لەشاری بنغازییەوە لەدژی هێزو دەزگاكانی رژێمی قەزافی پێكدادانێكی خوێناوی لێكەوتەوە، ئەمەش سەرهەڵدان و دیاردەیەكی كتوپڕ بوو لەئەنجامی هەڵمەتێكی سیاسی و راگەیاندنێكی تووندی نێودەوڵەتی ( بەتایبەت خۆرئاوایی) و هەروەها عەرەبیش، هەموو ئەم هەراوزەنای راگەیاندنە لەدژی قەزافی و رژێمەكەی بۆ ئەوەبوو فشار بخەنە سەری و بیڕوخێنن.
زۆربەی ئامڕازەكانی راگەیاندنی عەرەبی قەبەكردن و زیادەڕۆییان لەژمارەی قوربانییەكان و ئاستی داپڵۆسین دەكرد تا لەسەر حوكم كەناری بخەن ، دواتر حەقیقەتی ئەم زێدەڕۆییە دەركەوت و بووە هۆی ئەوەی وردە وردە قەزافی و لایەنگرانی دەستپێشخەری سیاسی و راگەیاندن بگێڕنەوە بۆ لای خۆیان و لەبەرژەوەندی مانەوەیان دەنگوباسەكان داڕێژنەوە، تا لەدواجاردا قەزافی دەركەوتەوەو لەهەمووان هێمنترو روونبین تر قسەی دەكرد، لەكاتێكدا یەكەمین خیتابی پڕی لەهەڵچوون و تووڕەبوون بوو، زمانێكی زبری تێدا بەكارهێنا، چاودێران ڕایان وایە كە هەماهەنگی و تەوقیتێكی پێشوەختە بە ڕێكەوتن لەلایەن بزووتنەوە ناڕازییەكانی ناوخۆو نەیارانی دەرەوەی نێودەوڵەتی و عارەبی لە دژی قەزافی ڕێكخرابوو، چونكە قەزافی بەوە ناسراوە بەدرێژایی 42 ساڵی فەرمانڕەوایی خۆی سەرسەخت ترین دوژمن و نەیاری لە وڵاتانی ترەوە بۆ خۆی دروست كردووە، لەسەر هەڵوێست وەرگرتنی بەرامبەر رووداوە گەرماوگەرمەكانی دنیا وڵاتانی گەورەو بچووكی دەوروبەری خۆی بەقسەكانی تووڕە دەكردن. زۆر بەتووندی وڵاتانی وەك ئەمەریكاو بەریتانیاو ئیتاڵیای لەخۆی توڕە دەكردوو ئەمەش لەئاكامی ئەوەی كە وڵاتانی ناوبراو تاكو ئێستاش داگیركاری وڵاتە ئەفریقیاكان و عارەبییەكانن، ئەمیش پشتگیری بزووتنەوەكانی رزگاریخوازوو ئۆپۆزسیۆنی وڵاتانی عەرەبی و جیهانی دەكرد،لەبەرانبەریاندا پشتگیری بزاڤ و رێكخراوە ئۆپۆزسیۆنگەرییەكانی زۆربەی وڵاتانی دنیای دەكرد، لەوانە گرووپەكانی ڕزگاریخواز لە باشووری فلیپین و باكووری ئێرلەنداو زۆربەی زۆری وڵاتانی ئەفریقی و ئاسیاوی بە بزاڤی رزگاریخوازی كوردیشەوە.
ئەودەوڵەتانەی كە كوردیان تێدا بوون زۆر لە قەزافی تووڕە بوون چونكە بەردەوام قەزافی هاوسۆزی بۆ كێشەی كورد دەردەبڕی، تەنانەت لە لایەن رژێمی بەعسی عێراقیەوە بەسەرسەختترین دوژمنی عەرەبیان لەقەڵەم دەدا( دواتر دێینە سەر ئەو باسە).
تەحەدداكردن و دژایەتیكردنی ئەمەریكا لەلایەن قەزافییەوە بۆ ئاستێك بەرزبۆوە تا گەیشت بەوەی ساڵی 1986 ئەمەریكییەكان هێڕشێكی ئاسمانی چڕ لەتەرابلووسی پایتەختدا بكەنە سەر بارەگای قەزافی ،تێیدا قەزافی بەڕێكەوت لێی رزگار بوو، دواتر ئەمەریكا گەمارۆی ئابووری و سیاسی خستە سەر لیبیا، ئەم دوژمنایەتیەی نێوان ئەو دوو وڵاتە تووندتر بۆوە لەدوای ڕووداوی كەوتنە خوارەوەی فڕۆكەیەكی نەفەرهەڵگری ئەمەریكی لە لۆكەربی، كە لەناوەندی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو ئەم ڕووداوە ڕوویداو واشنتۆن پەنجەی تۆمەتباركردنی ئاڕاستەی قەزافی كرد، ئەمەش ئەو كارتەیە كە ئێستا دیسانەوەو سەرلەنوێ ناوەندەكانی ئەمەریكا دەیوروژێنن تا لێپرسینەوەی لەگەڵ قەزافی پێ بكەنەوە، وێڕای ئەوەی كە ئەو دۆسییەیە پێشتر تەسویەی بۆكرابوو ..
كەمبوونەوەی دەرفەتەكانی دەستێوەردان و ڕێگەچارەی سەربازییانەی نێودەوڵەتی
پێشنیازو ڕاوبۆچوونەكانی ناوەندە نێودەوڵەتیەكان ئاڕاستەدەكران بۆ رێگەچارەیەكی سەربازی لە لیبیا، بەڵام ئەو ئەگەرە لەسەرەتای مانگی شوباتەوە كەمتر بۆوە دوای ئەوەی خەڵكی لەچاوەڕێدا بوون لەهەرساتەوەختێكدا بێت ئەم ڕێگا چارەیە بەكار بهێنرێت، تەنانەت واشنتۆن بەهۆی هۆكاری زەحمەتی جیۆپۆلێكتیكی و هەروەها ڕێگری كردنی وڵاتانی عەرەبی دەوروبەری لیبیا بۆ ئەو ڕێگەچارەیەو تەنانەت هەندێك لە لایەنەكانی ئۆپۆزسیۆنیش ڕێگر بوون لەبەردەم ئەم ڕێگاچارەیە سەربازییەدا، لەبەرئەوە وەزیری بەرگری ئەمەریكا وتی:( ئەمە پێویستی بەبڕیارێكی نێودەوڵەتییە، دواتریش بڕیارەكە گۆڕدرا بۆ سەپاندنی ناوچەی دژە فڕین لەلیبیادا..) دیسانەوە ئەمەش جێبەجێكردنی زەحمەتە، هەتاكو نووسینی ئەم وتارەش جێبەجێ نەكراوە و نازانرێت لەداهاتووشدا رۆژان چییان لە هەگبەدا شاردۆتەوە، پێشنیازێكی تریان خستەڕوو ئەویش ناردنی چەك و تەقەمەنی و پارەو هاوكاریكردنی ئەنجومەنی نیشتمانی و ئەو حكومەتە كاتییەیە كە لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە لە هەرێمی بەنغازی دامەزراوە ، ئەمەش بە ئاسانی جێبەجێ ناكرێت، چونكە ئۆپۆزسیۆنی لیبی لەناوخۆیاندا ڕێك و تەبا نین و زۆربەشیان خۆیان لە حكومەتە كاتییەكە كشانۆتەوە كە بەسەرۆكایەتی وەزیری دادی پێشوو دامەزراوە.
لەم دواییەشدا قەزافی لە لێدوانێكیدا بەگومانەوە دەیڕوانییە جیددیەت بوونی هەندێك لە ئەفسەرانی خۆی كاتێك چوونەتە پاڵ بزووتنەوەی ناڕازی، لەم كاتانەشدا لەنێوان لایەنگرانی قەزافی و هێزە چەكدارەكانی ئۆپۆزسیۆندا پێكادان و ململانێیی خوێناوی هەیە بەتایبەت لە نێوان شارەكانی زاوییەو مسڕاتەو برگیێە كە گرنگییەكی ستراتیژی و ئابوورییان هەیە، جەنگیش بەردەوامە و بەهۆیەوە دیاردەی كۆڕەوی لێكەوتۆتەوەو بەدەیان هەزار كرێكاری توونسی و میسری و دانیشتووانی تری لیبیا بۆ هەڵاتن بەرەو سنوورەكان دەكشێن، كۆمەڵگای نێودەوڵەتیش لەكارەساتێكی مرۆیی گەورە دەترسێت.
دەرفەتێك بۆ دیالۆگ و ئاشتەوایی نیشتمانی
لەلایەكەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و خەڵكی لیبیاش لەناوخۆدا نیگەرانن بە ئەگەری دروستبوونی جەنگێكی ناوخۆ، بەڵام دەرفەت و توانای چارەسەركردنی گرفتەكەیان لە ڕێگای دیالۆگەوە بەكراوەیی هێشتۆتەوە، یەكەمین كەس ئەم دەروازەیەی بۆ دیالۆگ و ئاشتەوایی كردەوە سەیفوئیسلام بوو كە دووەمین كەسایەتی دەسەڵاتداری لیبیایە لە دوای قەزافی باوكی هەر لە رۆژانی بەرایی پەرپابوونی ناڕەزایەتییەكانەوە ئۆپۆزسیۆنی خستە بەردەم دوو هەڵبژاردنەوە
1- دیالۆگ و رێككەوتن لەڕێگای ڕازی كردنی یەكترەوە .
2- جەنگی ئەهلی و دابەشبوون.
گەرچی تێڕوانینەكەی خۆی بە وردی شرۆڤەنەكرد بەڵام شرۆڤەكارانی سیاسی وتەكانی سەیفولئیسلامیان بە بەڵگەی لاوازی لەقەڵەمداو وتیان ئەمە نیشانەی دۆڕاندنیەتی و هەروەها هەڕەشەكردنیەتی بۆهەڵگیرساندنی جەنگێكی ناوخۆ. ئەو خاڵە بنەڕەتییەیان بەهەند وەرنەگرت كە داخوازی بوو بۆ دیالۆگ و رێككەوتن لە ڕێگای ڕازیكردنی هەردوو لاوە.
بەواتا ددانی بەواقیعەكەدا نابوو كە لیبیا بۆتە دووبەشەوە بەتایبەت لە بەنغازی كە كەوتۆتە دەرەوەی كۆنترۆڵی حكومەتی ناوەندییەوە، بۆیە لەڕێگای دابەشكردنەوە پێشنیازی بیرۆكەی رێككەوتنی دەكرد، لە لێدوانێكی دواتریشیدا روونتری كردەوە كەمەبەستی لە جۆرێك فیدرالییەت بووە؛ دیسانەوە داوای لە ئۆپۆزسیۆن كردەوە كە بۆ دانانی دەستوورێكی تازەو داڕشتنەوەی پەیكەربەندی دەوڵەت بەپێی ئەو واقیعە نوێیەی كە دروستبووە دانیشن ، دواتر قەزافی هەمان بیرۆكەی خستەڕوو، ئامادەیی نیشاندا بۆ وەرگرتنی هەر دەستوورێكی نوێ كە لە ڕێگای دیالۆگەوە گەلی لیبیا دایبڕێژنەوە بەڵام بەزمانێكی توندو زبرەوە خستییەڕوو بۆیە بایەخی ناوەڕۆكەكەی نەهێشت، دواتر زانرا كە قەزافی چەندین شاندی دانوستانی ڕەوانە كردووە بۆ بنغازی تا هەمووان لەسەر مێزی گفتوگۆ دابنیشن، بەڵام زۆربەی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن دیالۆگیان لەگەڵ قەزافی رەتكردەوە.
زۆر پێم سەیرە كە زۆربەی ناوەندەكانی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی و عارەبی هەواڵی ئەم دەستپێشخەری و دانوستان و داخوازییانەی دەسەڵاتی لیبیایان بۆ دیالۆگ دەشاردەوە، لەوكاتەدا تەرازووی هێزەكان لەسەر زەوی گۆڕدرابوون، هەرێمی بنغازیش بەلایەنی كەمەوە تەنیا دەیانویست لە مەركەزییەتی حوكم ڕزگاریان بێت و حوكمێكی ناوخۆیی لەچوارچێوەی فیدرالییەت یا كۆنفیدرالییەت بەدەست بهێنن.
هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن لەبنغازی بەشەفافییەتەوە لەسەر ئەم بابەتانە نەدەدوان ، وێڕای دەركەوتنی چەندین دەنگی بێلایەن بۆ نەڕشتنی خوێن و ڕێگاچارەی گفتوگۆ، دواتر دەركەوت كە ئەم كێشەیە لەسەر شێوازی هاوكێشەی نەبراوەو نە دۆڕاوە كۆتایی دێت و هەمووان دەگەنەوە خاڵی هاوسەنگی و دواجار دیالۆگ، ئەوەی جێی سەرنجی زیاترە ئەوەیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش داواكاری قەزافییان بۆ دیالۆگ فەرامۆش دەكردو باسیان لێوەنەدەكرد. ئەوانیش وەك ئۆپۆزسیۆنی لیبیایی دروشمەكانیان لە دەوری ڕوخاندنی قەزافیی دەهات و دەچوو، بەمشێوەیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەتایبەت ئەمەریكا گەورەترین هەڵە ئەنجام دەدەن گەر بێتوو چەك و تەقەمەنی و پارە بەئۆپۆزسیۆن ببەخشن و بانزین بەم ئاگرەدا بكەن ؛ لەكاتێكدا زۆر دەروازەی تر هەن كە دەتوانن لێیەوە پشتگیری بیرۆكەی ئاشتەوایی و دیالۆگ بكەن، كە هەر لەسەرەتاشەوە ئەم دەروازانە بۆ هەمووان كرابوونەوە.
هەموو وڵاتانی عەرەبی جگە لە عارەبستانی سعودییە كەئەویش بێدەنگی هەڵبژاردووە بەهۆی ئەوەی چاوەڕێی نەدەكرد ئەم پەرەسەندنە كتوپڕ و خێرایە لە لیبیادا ڕووبدات، هەروەها توانای هیچ رۆڵ بینینێكی نەماوە، بۆیە بێدەنگ بووە.
زۆربەی وڵاتانی تری عەرەبی لە هەوڵدان ڕژێمی قەزافی بڕووخێنن، بەڵام ئەم ئەگەری ڕووخانە رۆژ لە دوای رۆژ كەمتر دەبێتەوە، بۆیە سعودییە تەنیا گوزارشتی لەهاوسۆزی خۆی كرد بۆ حكومەتی لیبیا تاكو لەم میحنەتە ڕزگاریان بێت ، لەكاتێكدا گەلی لیبیا لە هەمووان بۆ بەرژەوەندی و پێگەی هەرێمایەتی خۆیان روونبینترن بەپێچەوانەی ناوەندە عەرەبی و نێودەوڵەتییەكانەوە كە ئومێدی گۆڕینی لیبیا دەیانجووڵێنێ، ئێستاش تێڕوانینەكان بۆ ئەوە دەچن لیژنەیەكی حەكیمانەی عەقڵانی دروست بێت بۆ ڕاگرتنی خوێن ڕشتن و كردنەوەی دەرگای دیالۆگی گشتی لەنێوان تەرابلوس و بنغازی كە بەبیروڕای من ئەم خاڵەی دواییان وەك ڕێگەچارە ئەقڵانیترە، چونكە لە لیبیادا چەندین كەسایەتی و عەقڵی واقیعبین هەن كەهەموو دوژمنكارییەك لەنێوان لیبیەكاندا ڕەت دەكەنەوە، بۆیە زەحمەتە جەنگی ئەهلی دروست بێت،گەرچی ماسمیدیای دنیا لایەنەكانی ناو گرژییەكە لەیەكتر تیژ دەكەنەوە ، ئەوەی دەمێنێتەوە پێكدادانی كەم و دیاریكراوی نێوان هەندێك لایەنە بۆ دەمار گرتنی یەكتر تا بارودۆخەكە دەگاتە سەر ڕاستەڕێی چارەسەرێكی ئاشتیانەی پێویست .
خاڵێك لەبەرژەوەندی راگەیاندنی عەرەبی و جیهانیدا نییە
ماوەیەكی زۆرە بەئاگادارییەوە چاودێری ئەو شێوازە راگەیاندنانە دەكەم كە لەسەر لیبیا ماسمیدیای عەرەبی و نێودەوڵەتی كاری لەسەر دەكەن، كەسێكی ئاسایی دوور لە سیاسەتیش بۆنی ئەو فرتوفێڵی قەبەكردن و گچكە كردنەوە و شاردنەوەو دەرخستنی ڕووداو بەئارەزووی كەسانی تر نەك بەپێی واقیعەكەی كە هەیە لەسەر زەویدا هەست پێ دەكات، ڕاگەیاندنەكان پەردەی ڕەشیان داوە بەسەر هەموو بانگەوازەكانی ئاشتی و داواكارییەكانی هێوركردنەوە، زۆربەی زۆریان لایان داوەتە پاڵ ئۆپۆزسیۆن بەمەش ئیتیكی رۆژنامەگەرییان لەدەستداوە، بۆیە قەزافی هەندێك لەو دەوڵەتە عەرەبیانەی كە دوژمنایەتی دەكەن بەوە ناوی هێناون :( تێناگەم بۆچی سوورن لەسەر دوژمنایەتیم) كەمەبەستی قەتەڕو میسرو چەند وڵاتێكی دەوروبەریەتی،بەڵام ئاڕاستەكان ئێستاكە وردە وردە بە جۆری تر دەگۆڕدرێن، تەنانەت فەرەنساو ئیتاڵیا ترسناكی بارودۆخی لیبیایان لەبەرچاوە گەر ڕابكێشرێتە ناو جەنگی نێوخۆییەوە، چونكە لیبیا ڕووبەرێكی بەرفراوانی هەیەو بەسامانی سروشتی دەوڵەمەندەو دەكەوێتە كەنارەكانی باشووری دەریای ناوەڕاستەوە بەدرێژایی زیاتر لە هەزار كیلۆمەتر. هەڵەو كەموكورتی و ناڕێكییەكانی لیبیا لە ساڵی 1969 تا ئێستا هەرچییەك بووبێت گەر هاوسەنگی ناوخۆیی تێك بدرێت زۆر سامناكتر دەبێت و راستەوخۆ كار لە باشووری ئەوروپاو وڵاتانی باكووری ئەفریقیاو خۆرهەڵاتی ناوەندیش دەكات.
ئایا قەزافی هیچی پێشكەش نەكردووە
چاودێرانی نێودەوڵەتی و شارەزایانی مێژووی كۆمەڵگای لیبیا لەهەمووكەس باشتر حەقیقەتیان لایە، حەقیقەتی ئەوەی كە سەرەتای فەرمانڕەوایەتی قەزافی راپەڕینێكی رۆشنگەریی و پەروەردەیی و ئابووری و ئاوەدانی بۆ ئەو وڵاتە لێكەوتبوەوە، ئامارەكانی سەردەمی پاشایەتی ئیدریس سنەوەسی تا ساڵی 1969زایینی ئاماژەدەرن بەوەی كە لیبیا هەژاردارترین وڵاتی جیهان و دواكەوتووترینیان بووە، رێژەی نەخوێندەواری زۆر زۆر بەرز بووە، بەڵام
لەسەردەمی حوكمی قەزافی دا ئەم بوارانە رووی لەباشی كردووە
1- بازدانێكی جۆریی لە خوێندن و پەروەردەدا بەتایبەتی خوێندنی ئافرەتان گەرچی لەسەرەتاوە بەربەرەكانییەكی تووندی پیاوانی ئایینی و سەرۆك هۆزەكان لەدژی قەزافی بەرپا دەكران تاكو كچان لە خوێندن دوور بخەنەوە، بەڵام ئەو سوور بووە لەسەر ئەوەی ئافرەتان ڕوو لەدنیای شارستانییەت بكەن.
2- باشبوونی باری تەندروستی و دروستكردنی چەندین نەخۆشخانەو بنكەی تەندروستی و گرنگیدانی سەرتاسەری بەوەرزشی گەنجان .
3- هەوڵدانی بۆ پێگەیاندنی توێژێكی بەرفراوان لە رۆشنبیران هەروەها دروستكردنی چینی ناوەند، هەموو ئەو دیپلۆماسییانەی كە ئێستا چوونەتە پاڵ ئۆپۆزسیۆن لەسەر نەفەقەو بە هاندانی مەعنەوی قەزافی لە وڵاتانی دەرەوە خوێندنیان تەواو كردووە، ئەوەی گرنگە هەرێمی بنغازی و ناو شاری بنغازی گەورەترین زانكۆی بەناوی (قار یونس) تێدایە كە بەدەیان كۆلێژوو پەیمانگاو بەبەرزترین تەكنیك و توانای زانستی دابینكراوە.
4- بەشێوەیەكی ڕێژەیی بارودۆخی نیشتەجێبوون لە ساڵانی سەرەتای هەشتاكانەوە چارەسەر كراوە، هەر خێزانێك خانووی خۆی هەیە، ئێستاش بەبەردەوامی هەر ئەندامێكی كۆمەڵگا خێزان دروست بكات ئەركی دەوڵەتە خانووی بۆ دابین بكات، بۆیە لیبیا یەكەمین وڵاتی عەرەبی و ئیسلامییە كە چارەسەری قەیرانی نیشتەجێبوونی كردووە.
5- تا چەند ساڵێك لەمەوبەر هیچ گەنجێكی لیبیایی بێكار نەبووە، فرسەتی كاركردنیش بۆ هەمووان مسۆگەر كراوە بەڵام بەهۆی تەقینەوەی دانیشتووان پێداویستی و داخوازی دنیای تازەوە لەم ساڵانەی دواییدا لیبیا نەیتوانیوە درێژە بەم پڕۆژانە بدات.
6- بەمشێوەیە باری بژێوی خۆراك بەرەو باشتر دەڕوات ئەوەش بەهۆی ئەو رووبارە دەستكردەی كە لەباكوورەوە بەرەو باشوور ئەنجامدراوەو سەدان كیلۆمەتر درێژەو بەتازەترین شێوازی ئاودێری كشتوكاڵ بۆ لیبیا دابین دەكات ، لە وڵاتێكدا كە 80%ی زەوییەكەی بیابانە بەڵام لەدابینكردنی خۆراكدا نزیكبۆتەوە لەوەی بەتەواوەتی پشت بەخۆی ببەستێت.
7- لیبیا كەوتۆتە پێشەنگی وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوتەوە و پێوەندی بازرگانی لەگەڵ هەموو وڵاتانی ئەفریقیاو جیهان هەیە، دەوڵەمەندێتی سامانی نەوتی لە لیبیا وایكردووە خزمەتگوزاری ئاوو كارەبا و هاتوچۆ بۆ هەمووان دابین بكات، بەبێ ئەوەی داوای هاوكاری لە وڵاتانی تر بكات.
چی بەسەر نەوەی نوێ هاتووە تا شۆڕش بكات؟
ئەمەی كە باسم كرد لایەنگیری و پروپاگەندە نییە بۆ قەزافی بەڵكو هەمووتان دەتوانن ئەو سەرچاوە زانستیانەتان دەستبكەوێت كە شارەزایان و چاودێرانی نێودەوڵەتی بێلایەن ئەو خاڵانەی سەرەوەیان باسكردووە. پرسیار ئەوەیە كەواتە بۆچی ؟ ئۆپۆزسیۆن داوای چی دەكات وێڕای ئەو تواناو سامانە سروشتییەی لیبیا هەیەتی بەڵام ئەو وڵاتە موعاناتیان لەسەر دوو شت هەیە:
یەكەم نەبوونی ئازادی تاك و كۆمەڵ.
دووەم – دەرهاویشتەكانی دەستگرتن بەجڵەوی دەسەڵات و درێژبوونەوەی فەرمانڕەوایی بۆ زیاتر لە 40 ساڵ
ئەمەش دیاردەیەكی سلبی سامناكە لە رووی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە كە باڵی كێشاوە بەسەر زۆربەی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیاو وڵاتانی تری جیهان چونكە چەند حوكم دادپەروەریش بێت ، بەردەوامبوونی چەند رووخسارێكی دیاریكراو تەنانەت لە وڵاتانی دیموكراتیشدا دەبێتە هۆی بێزاری و نیگەرانی دانیشتووانەكەی، ئەی چی بڵێن بەدەسەڵاتدارانێك كە 30-40 ساڵ لەسەر كورسی حوكم بن هەروەك لەیەمەن و میسرو لیبیاو شوێنانی تردا هەن، گەرچی ئەزموونی هیچ وڵاتێك لە وڵاتێكی تر ناچێت نەبوونی دەستوور و دامودەزگای یاسایی و خاوەن دەسەڵاتی دیاریكراو بۆ هەر سێ دەسەڵاتەكەو نەهێشتنی دەسەڵاتی چوارەمیش هۆكاری بەهێزن بۆ دروستبوونی ئۆپۆزسیۆن كە ئەوانیش كار لەسەر هۆكارەكانی هەژاری و برسێتی بێكاری و خراپی خزمەتگوزاری و جیاوازی چنایەتی خەڵكەكە دەكەن لەو وڵات یا ئەویاندا.
هۆكاری جیاوازی لەسەر بناغەی ناوچەگەرێتی و ئیتنی یا ئایین
ئەمە هۆكارێكی گەورەن بۆ دروستبوونی قەیران،لەزۆربەی وڵاتاندا كاتێك دەسەڵات و پارە لەیەك شوێندا كۆدەبنەوە بەتایبەت لەپایتەختدا زۆربەی هەرێم و ناوچەكانی تر لە سامان و خزمەتگوزاری و هاوبەشیكردنی دەسەڵات بێبەش دەبن ، رەنگە ئەم جیاوازییە هۆكارەكانی ئیتنی بێ یا نەتەوەی یا ئایینی یا بەهۆی جیاوازی زمانەوە بێت، بەڵام لە حاڵەتی لیبیادا دیاردەیەكی لەو شێوەیە نابینرێت چونكە گەلی لیبیی هەموویان موسڵمانن و عەرەبن و لەیەك رەگەزەوە سەرچاوەیان گرتووە، ئەویش ئەللبوو. ئینجا ئەمازیغ (بەڕبەڕ) ئینجا ئەو عەرەبانەی كە پێش زایین بەچەند ساڵێك لیبیایان داگیركردووە، وشەی لیبیا لە وشەی قەبیلە یا تیرە(للبوو) هاتووە كە پێش هەزارەهاساڵ لەمەوبەر لەسەر ئەم زەوییە ژیاون بەڵام هاوشێوەو هاونزیكی مێژوویی لە دروست بوونی سێ هەرێمە سەرەكییەكەی لیبیادا چەندین خەسڵەت و سیمای تازەی بۆ هەر هەرێمێك دروست كردووە، سێ هەرێمەكە
یەكەمیان بریتییە لە تەرابلوس ، ناوە دێرینەكەی (تریبوو- لیتانیا) یە ڕووبەری ئەم هەرێمە بریتییە لە 136 هەزار كیلۆمەتر دووجا .
2- هەرێمی فزان پایتەختەكەی بریتییە لە سبها ڕووبەرەكەی نزیكەی 280 هەزار كیلۆمەتر دووجایە .
3- هەرێمی بنغازی پێشتر سیرنیكای ناوبوو كە فراوانترین هەرێمەو نزیكەی ملیۆنێك كیلۆمەتر دووجاو زیاتریشە، لەكاتێكدا رووبەری گشتی لیبیا لە ملیۆنێك و 770 هەزار كیلۆمەتر دووجا زیاترە، بەڵام ژمارەی دانیشتووانەكەی لە 10 ملیۆن كەمترەو نیوەیان لە تەرابلوس نیشتەجێن.
ئەم هەرێمانە هەر یەكەیان بۆ خۆیان میرنشینێك بوون یان دەسەڵاتێكی سەربەخۆیان هەبوو لەسەردەمی رۆمانی و یۆنانییەكان ئەو كاتەی لیبیایان لەژێر دەستدا بوو، لە ناویاندا هەرێمی بنغازی بەردەوام سەربەخۆیی هەبووەو باشترین زەویوزار و سەرچاوەی ئاوو سامانی نەوتی و شاخ و داخی سەوزی هەبووە ، شۆڕشەكەی عومەر موختار كە لەدایكبووی بنغازی بوو لەساڵانی 1920 تا 1931 لەدژی داگیركاری ئیتاڵیایی لەم هەرێمەوە دروستبووە، كەدواتر عومەر موختار بەدیل گیراو ساڵی 1931 لە سێدارە درا، بەڵام ئەم بزووتنەوە ناڕازییەی ئێستا كە هەر لە بنغازییەوە سەریهەڵدا لەوە دەچێت حكومەتی ناوەندی لە تەرابلوس چاوەڕوانی ئەم هەڵگیرسانە نەبووبێت، بۆیە پشتگوێی خستوو زیاتر بایەخی بە پاراستنی هەردوو هەرێمی تەرابلوس و فزاندا. پێشتریش ئەم هەرێمانە بەدرێژایی قۆناغەكانی مێژوو دابەش بوو بوو تا ساڵی 1951 لەسەر دەستی ئیدریس پاشا یەكیانگرتەوە، بەڵام ئەم یەكگرتنە لاواز بوو، هەرێمی بنغازی چەندین جاری تر لە مێژوودا بۆ جیابوونەوە راپەڕیوە، ئەم رووداوانەی دواییش درێژبوونەوەی ئەو هۆكارە مێژووییەیە كە لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە زیاتر سەریهەڵداوە، كاتێك ئیتاڵیاو ئەڵمانیا شكستیان هێنا هاوپەیمانان هەرێمەكانی لیبیایان خستە ژێر ئینتدابەوە. تەرابلوس لە نسیبی بەریتانیا و ئیتاڵییەكان بوو تا دوا جار ئیتاڵیایان لێ دەركردە دەرەوە بەڵام هەرێمی فزان هەر لەژێر ئینتدابی فەرەنسی مایەوە ، هەرێمی بنغازیش لە ژێر سایەی ئینتدابی بەریتانی دانرایەوە. هەر لەدوای كۆتایی جەنگی جیهانی دوو