لیبیای پاش قەزافی و ئەگەرەكانی ئایندە
ساڵی 1986، كاتێك بارەگامان لەبەرگەڵوی دۆڵی جافەتی بوو، دكتۆر فوئاد مەعسوم كتێبێكی سەوزی خستە بەردەمم و داوای لێ كردم وەری بگێڕمە سەر زمانی كوردی. ئەمە یەكەم جارم بوو كتێبە سەوزەكەی مەعەممەر قەزافی ببینم. ئەگەرچی دەستوبردم لێ كردو خێرا دەستم بەوەرگێڕانی كرد، بەڵام هەر ئەوەندە فریا كەوتم بەشی یەكەم و دووەمی وەربگێڕم، چونكە دكتۆر فوئاد زۆر پەلەی بوو، لەسەر سەفەر بوو. ئەوەی كەفریا كەوتم بیكەمە كوردی، بردی لەگەڵ خۆی و لەئێران چاپی كردو بیست دانەیەكی بۆ ناردینەوە.
كتێبی سەوز، بەكردەوە، دەستووری لیبیایەو لەهەڵسەنگاندا یەكێكە لەكتێبە كرچ و كاڵەكان، بیرو بۆچوونەكانی ئەم كتێبە بۆ سەردەمی پێش پەیدابوونی دەوڵەتی مۆدێرن دەگەڕێنەوەو تێزە دیموكراتییەكانی دەچنەوە سەر ئەزمونی دیموكراسیی راستەوخۆی پەیڕەوكراوی سەردەمی شار- دەوڵەتەكانی یۆنانی دێرین. لیبیای قەزافی رەنگدانەوەی بیروباوەڕی ناو ئەم كتێبەیە. لەلیبیا دەوڵەت نییەو رژێمە ئابورییەكەی نە سەرمایەدارییە نە سۆسیالیستی. لەحەفتاكاندا قەزافی كتوپڕ شۆڕشێكی كەلتوریی راگەیاند كە لەبنەما هزرییەكاندا زۆر لەشۆڕشە كەلتورییەكەی ساڵی 1966ی ماوتسیتۆنگ دەچوو. لیبیا بەشێوەیەكی فەرمی سەرۆكی نییەو لەوتارەكەی رۆژی 22ی شوباتدا قەزافی وتی ((ئەمڕۆ من هیچ دەسەڵاتێكم نییە، چونكە لەساڵی 1977ـەوە دەسەڵاتم بۆ گەل بەجێ هێشتووە))و لەم سۆنگەیەوە ئەوەی كرد بەبیانوو كەئەو ناتوانێ دەست لەكار بكێشێتەوە چونكە پۆستی فەرمیی نییە.
گومان لەوەدا نییە كەشۆڕشی ئێستای لیبییەكان دژی قەزافی لەژێر كاریگەریی دوو شۆڕشەكەی میسرو تونسە. خێڵەكانی لیبیا درێژبونەوەی قوڵیان بۆ ناو میسرو تونس هەیە. هەر ئەوە بۆ خۆی مایەی تێرامانە كەبەشی باكوری رۆژئاوای میسر لەڕوی زمان و جلوبەرگ و شێوەی گوزەرانەوە ئەوەندەی كە لەلیبیا دەچێ ئەوەندە لەمیسر ناچێ.
ئەگەر رژێمی قەزافی لەسۆنگەی شۆڕشە هەڵگیرساوەكەوە بڕوخێ، ناوچەی باكوری ئەفریقیا گۆڕانێكی جیۆ ستراتیجیی گەورە بەخۆوە دەبینێ. لەناوخۆدا، پاش نەمانی ئەم رژێمە دەرفەتێكی گونجاو بۆ پەیدابونی دیموكراسی لەلیبیا پەیدا دەبێ و دەشێ بۆ لەمەودوا ئیسلامگەراكان رۆڵێكی دیارتر لەسیاسەتی ناوخۆدا بگێڕن، بەتایبەتی كە كەلتوری ئیسلامگەرایی زۆر لەگەڵ ئەنگێزەی خێڵەكیدا وێك دێتەوەو كۆمەڵگای لیبیاش هێشتا لەبنەمادا كۆمەڵگایەكی خێڵەكییە. هەروەها دەشێ بەربەرەكانیش كەڕێژەیان خۆی لەقەرەی دەوروبەری 10%ی دانیشتوان دەدا، بتوانن رۆڵێكی بەرچاوتر لەسیاسەتدا بگێڕن، بەڵام دەرفەتێكی زۆرتر لەبەردەم دەستەبژێری عەلمانیی دیموكراتدا بۆ نواندنی رۆڵێكی كاراتر هەیە.
لیبیای پاش قەزافی دەشێ كەمتر بەلای عەرەبیزمدا دابشكێنێ. ئەوەی كەزۆرتر پشتگیری لەم ئەگەرە دەكا ئەوەیە كەلیبیا بەدرێژایی مێژوو پەیوەندیی لاوازی لەگەڵ رۆژهەڵاتی جیهانی عەرەبدا هەبووە. لەڕوی مێژویییەوە، پێوەندیی لیبیا لەگەڵ ئەوروپادا زۆر دێرینەو رەچەڵەكی لیبییەكان پێش پەیدابونی عەرەبە موسڵمانەكان لەلیبیا زۆرتر بۆ ئەوروپا دەگەڕێتەوە، بەڵام پاش بەدەستهێنانی سەربەخۆیی، دوا بەدوای جەنگی دووەمی جیهان، لیبیا جیۆستراتیجی خۆی لەسەر بنەمای ناسنامەیەكی سێقۆڵیی عەرەبی- ئیسلامی- ئەفریقی داڕشت و خۆی لەكایەی جیۆستراتیجی دەریای ناوەڕاست (ئەوروپایی) راپسكاند. دەشێ لیبیای پاش قەزافی زۆرتر بكەوێتە ژێر كاریگەریی كایەی جیۆستراتیجی دەریای ناوەڕاست و لەیەك كاتدا هەم خۆی لەرۆژهەڵاتی جیهانی عەرەب داببڕێ هەم لەئەفریقای خوار بیابان و زۆرتر لەئەوروپاوە نزیك ببێتەوەو بەهۆی نەوتەوە رۆڵێكی كاراتر لەپڕۆژەی دەوڵەتانی لێواری دەریای ناوەڕاستدا بگێڕێ، پڕۆژەیەك كەفەرەنسا خۆی بەخاوەنی دەزانێ. رەنگە ئەمەش ببێ بەمایەی هاندانی ئەوروپا بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی لیبیا لەپەیوەندیی لەگەڵ ئەوروپادا بۆ ئاستی مامەڵەی تایبەتی ئەوروپا لەگەڵ هەر یەك لەتوركیاو مەغریب.
لیبیای قەزافی پاش روخانی بن عەلی لەڕۆژئاواداو روخانی موبارەك لەڕۆژهەڵاتداو هەڵایسانی شۆڕش بەدرێژایی لێواری سەر كەنار دەریا، لەدرنەوە لەبەری رۆژهەڵاتدا تا نزیك تەرابلوسی پایتەخت، ئومێدی بەردەوامبونی نییەو تەنانەت سەركوت كردنی شۆڕشیش ئایندەیەكی درێژخایەنی بۆ دەستەبەر ناكا.