بیرۆكەی بنچینەیی چەمكی مافەكانی مرۆڤ لە رێككەوتننامە و پرۆتۆكۆلە نێودەوڵەتییەكاندا كە هیچ جیاوازییەكی جێندەری لە نێوان هەردوو رەگەزی ژن و پیاو نەكردووە، بەجەختەوە تەئكید لە ئازادییە گشتییەكان و پرەنسیپی یەكسانی نێوان ئادەمیزادەكان دەكاتەوە، ئەگەرچی جیاوازی لە را و بۆچوونەكاندا پەیوەندی بە پێناسەی ئەو مافانە لە دیدی كۆمەڵگا و دین و دەسەڵاتی سیاسی و تێگەیشتنی خودی ژن بۆ ئەو ئازادی و یەكسانییە و چۆنییەتی دەستەبەركردنیان هەیە.

لەگەڵ پەرەسەندنی بیرۆكەی ئازادییەكان و فراوانبوونی دنیابینی و تێڕوانینی تاكەكان بۆ چەمكی یەكسانی لە كۆمەڵگادا، لە جیاتی ئەوەی ژن زیاترین بڕ لە ماف و ئازادی دەسەتەبەر بكات، رووبەڕووی زۆرترین ململانێ بۆتەوە كە ئەمەش دواجار پەیوەندی راستەوخۆی بە تێگەیشتنی كۆمەڵگاوەیە بۆ چەمكی دیموكراسییەت و مومارەسەی دیموكراسی لەهەموو وردەكارییەكانی رۆژانەی تاك لە كۆمەڵگادا.

ئیشكالییەتێكی هەرە گەورە كە بەرهەمی حاڵی نەبوونە لە رۆحی پرەنسیپی دیموكراسییەت، نەبوونی ئاسۆیەكی فراوانە بۆ تێكهەڵكێشبوونی ژن لەناو ژیانی سیاسیدا، بەشێوەیەك كە بەرهەمی تێگەیشتنی راستەقینەی دەسەڵاتی سیاسی بێت لە پرەنسیپی دیموكراسی، نەك ناچاربوون و ملكەچبوونی بۆ بەندێكی دەستووری كە باس لە بەشداری سیاسی ژن لە سیاقی دەقێكی یاسایی كە باس لە بردنە پێشەوەی كەمینەكان بۆ ناو پەرلەمان و پلە حكومییەكان دەكات.

لە سایەی دەسەڵاتە تاكڕەو و شمولییەكاندا هیچ باس و خواسێكی ئەوتۆی ماف و ئازادییەكانی ژن نابیسترێت، چونكە بۆخۆی هیچ مومارەسەیەكی راستەقینەی دیموكراسی نییە كە مافەكانی مرۆڤ بەگشتی و مافی كەمینەكان زامن دەكات. نمونەش سەردەمی دەسەڵاتی تاكڕەوی حزبی بەعس كە سەرقاڵی سیاسەتی قاتوقڕ و كوشتوبڕ بوو دەرئەنجامەكەشی ئابڵووقەی ئابووری و هەژاری و نەخوێندەواری و نقومبوونی وڵات لە قەرزدارییەكی زۆر و بێكارییەكی لە رادەبەدەربوو، جگەلە ململانێ نەتەوەییەكان و هەڵوەشانەوەی بنەما فیكری و ئەخلاقی و فەرهەنگییەكانی كۆمەڵگا لە هەموو روویەكەوە و ونبوونی چەمكەكانی وەكوو یەكسانی و هاوڵاتیبوون، ئەم كێشانە و دەیان كێشەی تر كە هزر و بیركردنەوەی ئادەمیزادی كوردی بەرەو لایەك برد، دوور لە گەشەكردنێكی سروشتیی فەلەسەفە و تێڕوانینێكی واقیعیانە بۆ پرسی ژن لەناو ئەو كۆمەڵگایەدا. جارێكی تر ئەو واقیعەی شێواندەوە ئەو كرانەوە خێرا و نامەنهەجییەیەی كە پێش دروستبوون و گەشەكردنی هزری تاكی كۆمەڵگا و تێگەیشتنی بۆ چەمكی دیموكراتییەت بوو، لە كاتێكدا لە خۆرئاوا ئادەمیزادەكان هەموو قۆناغەكانیان بە سروشتی تێپەڕاند. لەمەشەوە تێدەگەین كە هۆكارێكی مەزن كە ئێمە نەمانتوانیوە سوودی مەعنەوی و ئەخلاقی لەو شۆڕشی كرانەوە و بەتایبەت ئەو شۆڕشە تەكنەلۆژی و عیلمانییەتە ببینین، ئەوەیە هیچی بەرهەمی عەقڵی خۆمان نییە، لە كاتێكدا خۆرئاواییەكان سوودیان لێبینیوە چونكە بەرهەمی دەستی خۆیانە و قۆناغە سروشتییەكانی خۆی بڕیوە، هەتا گەیشتۆتە ئەمڕۆ كە دەیبینین. تەنانەت ئەو هەموو رێكخراوە ئەوروپی و نێودەوڵەتییانەی كە بە پرۆژەكانی بڵاوكردنەوەی دیموكراتیەتەوە هاتوونەتە ناو كوردستان و عێراقەوە، هەتا ئیستا هیچ ئەنجامێكی سەركەوتنیان بەدەست نەهێناوە، لەبەر ئەوەی ئەوان هاتوون لە وڵاتێكدا ئیش دەكەن كە هیچ زەمینەیەكی پێشوەختیان نەبووە ئامادەیان بكات بۆ خوێندنەوەیەكی واقیعبیانە بۆ چەمكی دیموكراسییەت.

هەڵبەتە كێشەی تێنەگەیشتن لە دیموكراتییەت بەتەنیا كێشەی كوردستان نییە، بەڵكو كێشەی سەرتاپای ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە، تەواو وەكو سەردەمی دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانی و سەرهەڵدانی بیری نەتەوەیی و سۆسیالیستی و شیوعییەت كە رەهەندەكانی روون و ئاشكرا نەبوون بۆ كۆمەڵگاكان، بەهەمان شێوەش هەتا ئیستا زۆر كەس وا بیردەكاتەوە كە دیموكراسییەت فكرە، لە كاتێكدا دیموكراسییەت بیركردنەوە و سیستەمێكە بۆ ژیان، ئەگەرنا بوونی نییە، ئەگەر ئەوانەی لەرووی تیۆریەوە قسە لە دیموكراسییەت دەكەن بۆخۆیان بە كردەوە لە ژیانیاندا تاقی نەكەنەوە ناتوانن پێناسەی بكەن، ئەمەش دەمانباتەوە بۆ بەشداری سیاسی ژن، كە ئەگەر ئەو دەسەڵاتە پیاوانەیەی بەپێی بەندێكی دەستووری یان قانونێكی وەكوو كۆتا بەشداری بە ژن دەكات، بەخۆی بە كردەوە لەگەڵ ژنەكانی چواردەوری خۆیەوە دەستی پێنەكردبێت و رێگەی نەدابن بڕیاردەربن مومكین نییە، رازی بێت ژنەكەی تەنیشتی لەناو پەرلەماندا دەنگی هەبێت. ئەمە پەیوەندی بە فەلەسەفەی تێگەیشتنی پیاوەوەیە بۆ چۆنییەتی پراكتیزەكردنی پرەنسیپی دیموكراتییەت لەو سنوورەوە كە خۆی تیادەژی.

دواجار مومكین نییە ژن ببێتە كائینێكی یەكسان بە پیاو ئەگەر تەواوی ئەو یاسایانە ون نەبن كە جیاوازی لە نێوان ژن و پیاودا دەكەن كە هەر ئەوانیشن پرەنسیپی هاوڵاتیبوونێكی یەكسان دەستەبەردەكەن بۆ ژن لەناو كۆمەڵگادا، دەرئەنجام زەمینەیەك بۆ پێكەوە ژیانێكی ئاشتیانە لەناو كۆمەڵگادا بۆ هەردوو رەگەز دەڕەخسێت. چونكە مانەوەی ئەو یاسایانە وەكوو خۆیان و كاركردن پێیان باشترین دەلیلە بۆ نەبوونی دیموكراسییەت، ئەوەش بە ئاشكرایی ئەو ئیشكالییەتە دەخاتە روو كە لە نێوان تێگەیشتنی كۆمەڵگا بۆ هەردوو چەمكی دیموكراسییەت و چەمكی ئازادی و یەكسانی ئافرەت جیاوازییەكی زۆر هەیە.