(2) رووداوی كە جیهانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هەژاند
د.ئازاد نەقشبەندی
- بۆ یەكەم جارە لە مێژووی جیهانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەم جۆرە رووداوانە رووبدات و دەرئەنجامە دەركەوتووەكان و چاوەڕوانكراوەكانیش بەو شێوەیە بێت.
- ئەو هۆكارە تایبەتی و ناوخۆییانەی كە بوونە مایەی روودانی ئەم (2) رووداوە گرنگە، بە شێوەیەكی فراوان بوونیان هەیە لەجیهانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، وەك دوواتر ئاماژەی بۆ دەكەین، بۆیە ئەگەری دووبارەبوونەوەیان و كاریگەریەتی گرنگیان لەسەر دەوڵەتانی جیهانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت.
- هەرچەندە بە روواڵەت هۆكاری تایبەتی و ناوخۆیی رۆڵی سەرەكی بینیووە، بەڵام لە راستیدا، و لە هەر (2) رووداوەكەدا، بێ هاریكاری فاكتەری دەرەكی و نێودەوڵەتی نەدەكرا كە چاوەڕوانی ئەنجامدان و دەرەئەنجامەكان بین بەو شێوەی كە بینیمان.
- نەتەوە یەكگرتووەكان، لە هەر (2) رووداوەكەدا، ئەو سنوورەی بەزاند كە پێیدەوترێت سەروەریی نیشتمانی دەوڵەتان، و راستەوخۆ لە رێگەی لێدوانەكانی سكرتێری گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان و ئەو بەیاننامانەی كە بەبۆنەی ئەو (2) رووداوە دەریدەكرد، بە شێوەیەكی كارا بەشداریكرد لە دیاریكردنی ئاراستەی رووداوەكان و گەیشتن بە دەرئەنجامەكانی.
لێرەدا بە پێویستی دەزانین كە تیشك بخەینە سەر هەر (2) رووداوەكە و هەندێك زانیاری پێویست دەربارەیان بۆ خوێنەری ئازیز باس بكەین.
رووداوی یەكەم تایبەتە بە ئەنجامدانی راپرسی لە باشوورری سودان دەربارەی مانەوەی هەرێمەكە وەك بەشێك لە دەوڵەتی سودان یان جیابوونەوە لە سودان و دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ. دانیشتوانی هەرێمی باشووری سودان لە رووی نەتەوە و ئایینەوە جیاوازن لە دانیشتوانی باكووری سودان. ئەوان نە عەرەبن و نە موسڵمانن و هەرچەندە هەرێمەكەیان دەوڵەمەندترین هەرێمی سودانە و خاوەنی سەرچاوەی سرووشتی گرنگە، (ئاو، نەوت، لەوەڕگا، خاكی بە پیت.....تاد)، بەڵام بەهۆی سیاسەتی شۆڤێنی و رەگەز پەرستی دەسەڵاتدارانی باكوور دواكەوتووترین هەرێمی سودانە.
ئەم راپرسیە بۆ دەستنیشانكردنی چارەنووسی هەرێمی باشووری سودان لەلایەن دانیشتوانەكەیەوە لە رێككەوتننامەی ئاشتی ساڵی (2005)ی نێوان حكومەتی سودان و بزووتنەوەی میللی بۆ رزگاركردنی سودان بڕیاری لەسەر درابوو، كە دەبێت دوای تێپەڕبوونی(5) ساڵ بە سەر رێككەوتننامەكەدا راپرسییەك بۆ خەڵكی باشوور ئەنجام بدرێت دەربارەی ئارەزووی مانەوە هەرێمەكەیان وەك بەشێك لە سودان یان جیابوونەوە و دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ. بێگومان حكومەتی باكوور، كە بە ناچاری و لەژێر گوشاری خەباتی چەكداری چەند ساڵەی دانیشتوانی باشووری سوداندا رێككەوتننامەكەی واژۆكردبوو، لە ماوەی ئەو (5) ساڵەدا بەبەردەوام هەوڵی دەدا پاشگەزبێتەوە لە جێبەجێكردنی رێككەوتننامەكە، و راپرسیەكە ئەنجام نەدرێت. هەموو دەوڵەتانی عەرەب و گەلانی عەرەبیش، وەك هەڵوێستی داگیركەران، بێ رەچاوكردنی خواست و ئارەزووی باشوورییەكان و ئەو جەور و ستەمەی كە بە درێژای فەرمانڕەوای عەرەبی بەرامبەریان كراوە، دژی ئەنجامدانی راپرسیەكە و دەرئەنجامە چاوەڕوانكراوكەی بوون و داوای ئەوەیان دەكرد كە پێ دەڵێن، « پاراستنی یەكیەتی نیشتمانی سودان».
فاكتەری دەرەكی لەگەڵ باشوورییەكان بوو. نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەمریكا و یەكیەتی ئەوروپا، وەك چەند مانگێك لەمەوبەر لە وتارێكدا كە لەم گوڤارەدا بڵاوكراوەتەوە لەژێر ناونیشاانی، «رێفراندومی باشووری سودان و ریفراندومی ناوچە دابڕاوەكانی هەرێمی كوردستان» ئاماژەمان بۆ كردووە، بە توندی پشتگیریان لە ئەنجامدانی راپرسیەكە و رازی بوون بە دەرئەنجامە چاوەڕانكراوەكەی دەكرد. دەوڵەتانی ئەفریقی دراوسێی هەرێمی باشووری سودانیش پێشوازیان لەم هەڵوێستە كرد. حكومەتی سودان، و هەموو جیهانی عەرەب، ناچار كران كە راپرسیەكە لەكاتی خۆیدا ئەنجام بدریت و بە دەرئەنجامە چاوەڕوانكراوەكەی رازیبن. بۆ رێگەگرتنیش لە هەموو جۆرە ساختەكارییەك، نەتەوە یەكگرتووەكان و رۆژئاوا لە نزیكەوە چاودێری بەڕێوەچوونی راپرسیەكەیان كرد كە باشوورییەكان بە رێژەیەكی فراوان، بەرزتر لە (83%)، بەشداریان تیادا كرد. دەرئەنجامە سەرەتاییەكانی راپرسیەكە، وەك چاوەڕوان دەكرا، ئاماژە دەكات كە (99%)ی دەنگدەران دەنگیان بۆ جیابوونەوەی هەرێمی باشوور و دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ داوە كە رووبەرەكەی سێ یەكی رووبەری سودان دەبێت.
گرنگترین ئەو هۆكارانەی كە هانی باشوورییەكانی دا دەنگ بۆ جیابوونەوە لە سودان بدەن، وەك خودی باشوورییەكان دەڵێن، بریتین لە: (چەوساندنەوەی نەتەوەی و ئایینی، تەماشاكردنیان بە هاووڵاتی پلە دوو، بایەخ نەدان بە گەشەپێدانی ئابووری هەرێمەكەیان، دابین نەكردنی خزمەتگوزارییەكان بۆ دانیشتوانی هەرێمەكە). پرسیار ئەوەیە گەر ئەم هۆكارانە هۆكاری جیابوونەوە و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆبن، دەبێت چەند هەرێمی تر لە جیهانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بگرە لەناو خودی سودانیشدا، مافی جیابوونەوە و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆیان هەبێت؟ ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەدەم خواست و ئارەزووەكانیانەوە دەچێت و پشتگیریان لێدەكات وەك چۆن لە دانیشتوانی باشووری سودانی كرد؟ چۆن دەكرێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ناچار بكرێت پشتگیری لە داخوازیە رەواكانی گەلانی ژێردەستە و نیشتمانی بە زۆر لكێنراویان بە دەوڵەتانی ترەوە بكات؟ ئەمانە پرسیاری گرنگن بەدوای وەڵامی گونجاودا دەگەڕێن.
رووداوی دووەم تایبەتە بە راپەڕینەكەی گەلی تونس، كە «محەمەد ئەبول عەزیزی» لاوی تەمەن (26)ساڵ بە سووتاندنی خۆی گڕ و بڵێسەكەی داگیرسان، و دەرئەنجامەكەیشی بە سەركەوتنی گەلی تونس و راكردنی سەرۆكی تونس (زین العابدین بن علی و خانەوادەكەی) بۆ عەرەبستانی سعودی كۆتایی هات، دوای ئەوەی چەندین وڵات ئامادە نەبوون تەنانەت وەك مرۆڤێكی ئاسایی داڵدەی بدەن. بە رێكەوت پێش راپەڕینەكە، بە مەبەستی بەشداریكردن لە كۆنگرەیەكی زانستی، لە تونس بووم. ئەوەی كە لەوێ بینیم و بیستم، «زین العابدین بن علی»، «سەدام» ێكی بچووكی جارانی ئێمە بوو. تونسییەكان وەك خۆیان دەڵێن راپەڕین و شۆڕشیان كردووە دژی:
- تاكە سەرۆك و تاكە پارتی فەرمانڕەوا.
- مۆنۆپۆلكردنی دەسەڵات و ئابووری لەلایەن سەرۆك و ئەندامانی خێزانەكەی.
- خنكاندنی ئازادییەكان.
- دانانی سانسۆر لە سەر میدیاكان و بیروڕا دەربڕین.
- دوورخستنەوەی ئۆپۆزسیۆن و لەناوبردنی.
- بێكاری.
- گەندەڵی و گرفتە ئابوورییەكان.
راپەڕینەكەی گەلی تونس، كە ژمارەی قوربانیانی لەنێوان (75-100) كەس دەبوو، سەركەوتنی بەدەست هێنا. فاكتەری دەرەكی، كە خۆی لە نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەمریكا و یەكیەتی ئەوروپا دەبینێتەوە، پشتگیری لە راپەڕینەكە كرد و رێگەی نەدا بە دیكتاتۆری تونس، وەك دەیویست، هێز بەكاربێنێت و سەركوتی راپەڕینەكە بكات.
ئەو بارودۆخەی كە تونسییەكان راپەڕینیان لەدژی ئەنجامدا لە ژمارەیەكی دیاری دەوڵەتانی جیهانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونی هەیە، بۆیە لەلایەن گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گەلانی عەرەبی بە تایبەتی، پشتگیری لێكرا. خۆپیشاندان و خۆسووتاندن لە چەندین دەوڵەتی عەرەبی، (میسر، جەزائر، ئوردن، یەمەن، موریتانیا....تاد)، ئەنجام درا بەمەبەستی پشتگیریكردن و گەیشتن بە هەمان دەرئەنجامی راپەڕینەكەی تونس.
بێگومان راپەڕینەكەی گەلی تونس كاریگەریەتی دیاری دەبێت لەسەر جیهانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. دیكتاتۆرەكان و دەسەڵاتداران لە جیهانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناچار دەبن كە بە هەڵوێستیاندا بچنەوە و ملكەچی بەشێك لە داوكارییەكانی گەلان بن. هەر دوێنی بۆ سەرۆكەكانی دەوڵەتانی عەرەبی، كە بەشداریان دەكرد لە «كۆنگرەی لوتكەی عەرەبی ئابووری و گەشەپێدان» لە «شەرم ئەل شێخ»، ناچاربوون كە ئەجندەی كۆنگرەكەیان بگۆڕن و باسی چارەسەركردنی گرفتی «بێكاری» و گرفتە ئابوورییەكانی تری كۆمەڵگەكانیان بكەن.
دیسان پرسیار ئەوەیە ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەدەم خواست و ئارەزووەكانی گەلانی جیهانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە دەچێت و پشتگیری لە خۆپیشاندانەكانیان و داواكاریە رەواكانیان دەكات، وەك چۆن پشتگیری لە راپەڕینەكەی گەلی تونس كرد؟ یان هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵوێستێكە دووبارە نابێتەوە و تەنیا زەنگێك بووە بەگوێ دەسەڵاتدارانی ناوچەكەدا درا بۆ مەبەستێكی دیاریكراو؟ بێگومانین لە داهاتوویەكی نزیكدا وەڵامی ئەم پرسیارانە دەداتەوە.
