دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی هیواو ئاواتی هەموو میللەتانی سەر رووی زەمینە كە بەبەردەوامی هەوڵی بۆدەدەن،
هەرچەندە گەیشتن پێی زۆر ئەستەمە، بەڵام بوونی دەوڵەتی نەتەوەیی مانای ئەوەنییە كەئیتر میللەتانی تری جیاواز پێكەوە لەم دەوڵەتەدا ناژین، ئەگەر لەدەوڵەتێكدا نەتەوەیەكی بە ژمارە زۆرە بە نفووز باڵادەست هەبێت ئەوا نەتەوانەكانی تر ژمارەیان هەرچەندێك بێت هەربە كەمایەتی دەناسرێن، بۆنموونە توركمانەكان لەعێراقدا لەرووی ژمارەوە بەكەمایەتی دادەنرێن، شیعەكان بەر لەساڵی (2003) لەعێراقدا لەگەڵ زۆری ژمارەیان دا هیچ دەستەڵاتێكیان نەبوو، دانیشتووانی رەشپێست لەباشووری ئەفریقا بێبەش بوون لەهەموو مافەكان و نەتەوەكانی بۆسناو هەرسك بەر لەسەربەخۆبوونیان هەرچەندە ژمارەیان زۆربوو بەڵام بەكەمینە دادەنران.
ئەگەر تەماشایەكی وردی نەخشەی سیاسی لەجیهاندا بكەین هەست بەوەدەكەین كە زۆر دەگمەنە دەوڵەتێك لە یەك نەتەوە پێكهاتبێت بەڵكو زۆربەی وڵاتانی جیهان لە چەند نەتەوەو تایەفەو ئایینی جیاواز پێكهاتوون، هەر لەبەر ئەمەش نزیكەی ملیارێك لە دانیشتووانی جیهان بەدەست توندوتیژی نەتەوەی وئایینی و تایەفەگەرییەوە دەناڵێنن.
روون ئاشكرایە كە ڕووداوەكانی دوای شەڕی دووەمی جیهان(1939-1945 ) كەبووە هۆی ئەوەی لە هەندێك وڵات ئیستعمار بكشێتەوە كەپێشتر داگیری كردبوون، گەلێك كێشەی ترسناكی دروستكرد كەچارەسەریان زۆر ئەستەمە وەك كشانەوەی بەریتانیا لەهەردوو وڵاتی هیند و فەلەستین هۆكاری سەرەكی ئەو نائارامی و ناسەقامگیرییە سیاسیەی كە تائێستا بەدەستیەوە دەناڵێنن، یان ڕوونتربڵێین كاتێك كە ئیسپانیا لە باكووری ئەفریقا كشایەوە خوێناوی ترین شەڕی ناوخۆیی لەنێوان عەرەبەكان و بەڕبەڕەكاندا ڕوویدا، یان دوای كشانەوەی میصر و بەریتانیا لە سودان لەساڵی(1956) گەورەترین ناكۆكی نەتەوەیی و ئایینی لەو وڵاتەدا دروست بوو .
پێشكەوتنی تەكنەلۆژی كە هەموو جیهانی گرتەوە هۆكارەكانی هاتووچۆكردن وپێوەندی كردنی ئاسانكرد، جۆرە تەواوكارییەك لەنێوانی بەرژەوەندی دەوڵەتەكاندا ڕوویدا، سنووری نێوان وڵاتەكانیش كە لەسەر بنچینەی نەتەوەیی یان ئایینی یان تائیفی دەستنیشانكرابوو بووە هۆی دروستكردنی كێشەو ناكۆكیەكان لەنێوان دەوڵەتەكاندا بەجۆرێك كە ئەمڕۆ بۆتە دیارترین كێشەی نێودەوڵەتی كەئەنجومەنی نەتەوە یەكگرتوەكانی سەرقاڵكردووە چونكە سنووری نێوان ئەم دەوڵەتانە بەسەریاندا جێبەجێكرا و بەبێ ڕەزامەندی خۆیان كە بۆتە گەورەترین گرفت نموونەشمان دابەشكردنی میللەتی كورد كە تا ئەمڕۆ گەورەترین كێشەیە
ئەگەر تەماشا بكەین سەدەی ڕابردوودا چەند جۆرێك لەبزووتنەوەی نەتەوایەتی جیاوازی بەخۆیەوە بینی كەگرنگترینیان ئەمانەن:
1ـــ جۆرێك لەنەتەوەكان قایلن بەوشێوازەی كەئێستا تیایدا دەژین ئەمەش لەئەنجامی ئەو ماوە زۆرەی تەمەنیان كە لە ژێردەستی نەتەوە گەورەكان وخاوەن دەسەڵاتەكان بردویانەتە سەر تا ڕادەیەك بەو ژیانی ژێر دەستییە قایلن.
2ـــ جۆرێكی تر لە میللەتان هەوڵی بەردەوام دەدەن بۆگەیشتن بە مافە سەرەكیەكانی نەتەوە كەخۆی لە مافە كەلتوری و كارگێڕی، تەنانەت لە گەیشتن بە مافی چارەی خۆنووسیندا دەبینێتەوە لەو پێناوەشدا هەموو هۆكارەكان بەكاردەهێنن .
بێگومان روون ئاشكرایە كاتێك كە میللەتێكی ژێردەستە داوای مافەكانی خۆی دەكات، كاردانەوەی جیاواز لەلایەن دەوڵەتی خاوەن دەسەڵات یان روونتر بڵێین میللەتی زۆرینە دروست دەبێت دەتوانین بڵێین كاردانەوەكان لەوڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی تر جیاوازە، بۆنموونە كاتێك دەوڵەت هەست بەئارامی دەكات ڕەوش باری سیاسی جێگیردەبێت بەشێوەیەكی زۆردڕندانە مافی میللەتانی ژێردەستە پێشێل دەكات و هەموو جۆرە ئامڕازێكی زۆڵم وستەم دژی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلان بەكاردەهێنێت، كەم جار هەبووە كە دەوڵەتی فەرمانڕەوا هەوڵی دابێت بەرێگەچارەی ئاشتییانە بەشێوەیەكی یەكجاری و بۆ تاهەتایی كێشەكان چارەسەر بكات و هەوڵی لێك تێگەیشتن وگفتوگۆ لەگەڵ بزووتنەوەی رزگاریخوازی میللەتاندا بدات، تەنیا هەوڵی دەوڵەتە فەرمانڕەواكان ئەوەبووە كێشەكان بۆماوەیەكی كاتی چارەسەر بكات واتە دەوڵەتەكان دەیانەوێت سوود لەكات وەربگرن بۆلە ناوبردنی جووڵانەوە ئازادیخوازەكان، نموونەشمان بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان و بزووتنەوەی میللی رزگاریخوازی باشووری سۆدان و بەرەی پۆلیساریۆیە لە بیابانی رۆژئاوای مەغریبی عەرەبی.
ئەگەر تەماشا بكەین دەبینین بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان بەچەند قۆناغێكی جیاوازی خەباتدا تێپەڕیوە لەهەر قۆناغێكدا بەجۆرێك بەشێوازێكی تایبەتی مامەڵە لەگەڵ بارودۆخەكەدا كردووە ئامانج و هۆكارەكانیش لەكاتێكەوە بۆكاتێكی تر گۆڕانكارییان بەسەرداهاتووە بۆنموونە لەهەندیك كاتدا بۆچارەسەری كێشەكان وتووێژ لەگەڵ حكومەتەكاندا كراوە، دەتوانین ماوەی دانانی دەستووری عێراقی لەساڵی (1958) بەقۆناغێكی تایبەتی وەسف بكەین كەتیایدا ددان بەوەدا نراوە كەمیللەتی كورد و عەرەب هاوبەشن لەم نیشتمانەدا.
لەئەنجامی بەهێزبوونی هەستی نەتەوایەتی لەناو كوردستانی عێراقدا، دەسەڵاتدارانی بەغدا زیاتر ترسیان لێنیشتووە و هەوڵیانداوە بەرەنگاری ئەم داخوازیانەی كورد ببنەوە كە ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی كە پەلامارو هێڕش بكەنە سەر كوردستان تا لەئەنجامدا بووە هۆی هەڵگیرساندنی شۆڕشی ئەیلوول لەساڵی (1961) دا، ئەوەبوو لەساڵی (1970) دا بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان پێینایە قۆناغێكی نوێوە ئەویش مۆركردنی رێكەوتننامەی ئازار بوو لەنێوان سەركردایەتی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان و حكومەتی ناوەندیدا كەبۆیەكەمجارددانیان ناوە بەنیشتمانێك بۆكورد ودانانی فەرمانڕەوای خۆبەخۆیی بۆكوردستان.
ئەوەی شایەنی باسە دەتوانین بڵێن زێڕینترین قۆناغ لەمێژووی میللەتی كورددا لەدوای راپەرینە مەزنەكەی بەهاری ساڵی (1991) وە دەستپێدەكات كاتێك كە ڕژێمی پێشوو یەكە سەربازییەكانی وئیداریەكانی لەهەرێمی كوردستان كشاندەوە، كەرێگەخۆش بوو بۆمیللەت كەیەكەم پەرلەمانی كوردستان هەڵبژێرێت و دامەزراندنی یەكەم حكومەتی نیشتمانی دیموكراتی لەسەر خاكی ئازادكراوی هەرێمی كوردستان، هەروەها ئەم ئازادییە بەتەواوی شوین پێی قایم بوو دوای ئازادكردنی عێراق لەساڵی (2003) كە حكومەتی هەرێمی كوردستان رێگەخۆشكەرێك بوو بۆتاقیكردنەوەی پرۆسەی دیموكراتی عێراقدا بەتایبەتی لەناوچەكەدا بەگشتی، ئەمەسەرەڕای ئەوەی كەسەركردایەتی سیاسی كورد توانییان رۆڵێكی بەرچاو ئەكتیڤ لە پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراقدا بكەن .
بێگومان باشووری سوودانیش دابڕاونەبووە لەو ڕووداوانەی كە بەسەر هەرێمی كوردستاندا هاتوون، ئەگەر كورد سوودی لەچیا و شاخە سەختەكان بینی بێت بۆ بەرگری كردن لەمافە نەتەوایەتیەكانی خۆی ئەوا گەلی باشووری سۆدانیش سوودی بینیوە لە جۆری تۆبۆگرافیای ناوچەكەیان و توانیویانە بەرگری لەخۆیان وكەلتوورەكەیان بكەن، ئەگەر تەماشای ڕۆڵی باش یان خراپی دەوڵەتانی دراوسێ و هەرێمیی بكەین لە كێشەی میللەتی كورددا ئەوا هەمان شێواز لەباشووری سۆدان دووبارە بۆتەوە .
ئەگەر میللەتی كورد لەماوەی نۆساڵی شۆڕشی ئەیلوولی مەزندا لەساڵی(1961-1970) قوربانی زۆری پێشكەش كردبێت ئەوا ئەنجامەكەی رێكەوتننامەی ئازاری (1970) بوو كەتوانرا دەسەڵاتی خۆبەخۆی (ئۆتۆنۆمی ) بۆكوردستان دەستەبەر بكرێت، ئەوا بەهەمان شێوە میللەتی باشووری سۆدان ماوەی نۆساڵی شۆڕشەكەیاندا (1963-1972) توانییان سەركەوتنێكی بێوێنە بەدەستبهێنن حكومەتی خەرگوم ناچاربكەن بەدابینكردنی دەستەڵاتی ئۆتۆنۆمی بۆ باشووری سۆدان وبەمەش سوودی تەواویان لەئەزموونی ئۆتۆنۆمی كوردستان وەرگرت.
خاڵێكی تر كە خەبات و چارەنووسی هەردوومیللەتی كورد و میللەتی باشووری سۆدان كۆدەكاتەوە ئەوەیە كەساڵی (2005) لەدەستوری هەردوو وڵاتدا ددان بەمافە نەتەوەییەكانی هەردوو میللەت دانرا، لەبەر ئەوەی لەدەستوری نوێی عیراقدا باسی هەرێمێكی فیدراڵی بۆكوردستان كراوە لە دەستووری سۆدانیشدا ماوەی شەش ساڵ دانراوە بۆ ئەوەی میللەتی باشوور راپرسی بكات بۆ سەربەخۆبوونی .
ئەوەتا میللەتی باشووری سۆدان چاوەڕێی (9-كانونی دووەمی --2011) دەكات بۆ ئەوەی مافی چارەی خۆنووسین بۆخۆیان دەستنیشان بكەن لەهەمانكاتدا لەهەرێمی كوردستان لەلایەن سەرۆك مەسعود بارزانی یەوە لە دەسپێكی كردنەوەی كۆنگرەی سیانزەی پارتی دیموكراتی كوردستان لە(11-12-2010)دا مافی چارەی خۆنووسین بۆمیللەتی كورد راگەیەندرا.
هیوادارین حكومەتی سەربەخۆی كوردستان رابگەیەنرێت چۆن لەباشووری سۆدان حكومەتی سەربەخۆ رادەگەیەنرێت.