ئاسایشی خۆراك لە كوردستاندا
د.ئەنوەر عەبدوڵلا بەرزنجی
لەگەڵ دەركەوتنی سەدەی بیست و یەكەمدا بەشێوەیەكی گشتی لەناو بنەماكانی داڕشتنی ستراتیژیەتی نێودەوڵەتیدا پێكهاتە توندەكان توانییان ڕۆڵێكی بەهێزببینن لەبنیادنانی ئاسایشی نەتەوەییدا، لەبەرئەوەی كە چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی توانی گەورەترین خزمەت بە وڵات بگەیەنێت و هێزێكی زۆری پێ ببەخشێت، بێگومان سەلامەتی خۆراكیش كەچەند لایەنێكی گرنگ دەگرێتەوە وەك پاراستنی سامانی ئاو و سەرچاوەكانی وزەو سامانە سروشتیەكان لەبەر ئەوەی ئەمانە هەمووی رۆڵێكی كاریگەر دەگێڕن بۆ بەهێزكردن و پتەوكردنی بڕیارە سیاسیەكانی دەوڵەت وەك بەشێكی سەرەكی لە ئاسایشی نەتەوەیی بەرجەستە دەكرێت .
روون و ئاشكرایە لەسەدەی بیستەمدا كێشە دەرەكیەكان زیاتربوون و خۆیان لەچەند لایەنێكی تردا دەدۆزیەوە وەك قەیرانەكانی ئاوهەوا و داڕمانی سەرمایە سروشتیەكان وسەرەڕای دابەشبوونی نایەكسانی سامانە سروشتیەكان و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و كەمبوونەوەی ئاوی سازگار و كەمبوونەوەی زەوییە كشتووكاڵیەكان و لەدەستدانی نزیكەی (5،5) ئەمەسەڕەرای بەرزبوونەوەی رێژەی دانیشتووان بەشێوەیەكی ترسناك كەنزیكەی (0،33) كەدەتوانین ناوی لێبنێین تەقینەوەی دانیشتووان.
یەكێك لە گرنگترین لەو پرسیارانەی كە لە كۆنگرەی كۆبنهانگن دا ورژینراوو بوو بەمشتومڕی نێوان بەشداربووەكان لە چەند خاڵیك پێكهاتبوو لەوانە زیادبوونی رێژەی دانیشتووان و كەمبوونەوەی ئاوی سازگاری بەكاربەر و كەمبوونەوەی خۆراك و بەكارهێنانی ماددە كاربۆنیە زیانبەخشەكان.
ئەگەر تەماشا بكەین نرخی خۆراك لەسەر زەوی رۆژ لەدوای رۆژ بەرزدەبێتەوە بۆ نموونە لەساڵی (1970) نرخی خۆراكی بەكاربراو دەگەیشتە نزیكەی (53) ملیار دۆلاری ئەمریكی لەكاتێكدا ئەم رێژەیە بەرزبۆتەوە لەساڵی (1990) گەیشتە (326) ملیار دۆلارو ئەم رێژەیە وردە وردە بەرەو هەڵكشان چوو تا لەئەنجامدا بەشێوەیەكی چاوەڕوان نەكراو گەیشتە (410) ملیار لەساڵی (2000)، ئەگەر تەماشابكەین بەشێوەیەكی زۆر خێرا بەرزبۆتەوە، ئەمەلەكاتێكدا ئەگەر كارەساتێكی سروشتی یان مرۆیی ڕووبدات ئەوا قەیرانەكان ئاڵۆزتر دەبن.
لێرەدا دەبێت ئاماژەبەوە بدەین كەهەرێمی كوردستانیش وەك زۆربەی وڵاتانی جیهان بۆ ئەوەی پێگەی سیاسی خۆی بەهێز بكات پێویستی بەبەهێزكردن و پتەوكردنی سەلامەتی خۆراكە لەكوردستاندا، ئەگەر بمانەوێت بەشێوەیەكی پرۆگرام داڕێژراو دەست پێبكەین پێویستە بگەڕێینەوە بۆ سیستەمی كشتوكاڵی، چونكە كشتوكاڵ تاكە رێگەچارەیە بۆ كوردستان كۆمەڵگای ئێمە بەدریژایی مێژوو كۆمەڵگایەكی كشتوكاڵی بووە، هەرچەندە سەلامەتی خۆراك لە هەرێمی كوردستاندا تووشی قەیران بووە لەئەنجامی سیاسەتە ناڕەواكانی رژێمی پێشوو كەزۆربەی شارۆچكەو گوندەكانی خاپوور كرد و لەبەر ئەوەش دەتوانم بڵێم سامانی ئاو بەهەدەر دەڕوات زەوییە كشتوكاڵیەكان بوونەتە شوێنی نیشتەجێبوون ئەمەسەرەڕای خراپی ناڕێكی دابەشبوونی دانیشتووان (Disturbance of Demography) و ناڕێكی دابەشبوونی هێزی كاركردن (Mal-Distribution of Manpower). زۆربەی زەویەكانی كشتوكاڵ لەئەنجامی فراوان بوونی شارەكاندا بوونەتە شوێنی نیشتەجێبوون و نەبوونی پێوەندییەكی گونجاوی ڕێك و پێكە لە نێوانی تەندروستی سروشت و تەندروستی گشتی تاكدا (Burden of Education problems) كە خۆی لەخۆیدا دەناڵێنێت بەدەست نەبوونی پسپۆری نەبوونی تواناكان (Transfer of Knowledge)كەمی شارەزا لەبوارەكاندا .
بەباسكردنی فاكتەرە پێویستیەكان تەنیا دابینكردنی سەلامەتی بازاڕگەی خۆراكە كە دەمانگەیەنێتە كێشەكانی بەرهەمهێنان و چۆنێتی هەڵگرتنی بازاڕگای خۆراك لە كوردستاندا كەئەمەش پێویستی بەگەشەپێدانێكی زۆر هەیە (گوڵان 800- 4-10-2010) شایەنی باسە دەبێت وەبەرهێنان لەكەرتی كشتوكاڵدا زاڵبێت بەسەركەرتی بازاڕدا، لەبەر ئەوەی كەئەگەر وەبەرهێنانی كشتوكاڵی نەتوانێت بازاڕەكان پڕبكات ئەوا كێشەیەكی بازار دروست دەبێت، لەم بارەیەوە چاكسازی كارگێڕیی ودارایی و هونەری لەكەرتی كشتوكاڵدا (Sector Development) كەپێی دەوترێت (گەشەپێدانی كەرت) ناچارمان دەكات گرنگی بەتوانا مرۆییەكان بدەین، لەم بارەیەوە تاقیكردنەوەی وڵاتانی ئەوروپی بەتایبەتی وڵاتانی ئەسكەندەنافی وەربگرین بۆ كۆمەڵگا كشتوكاڵیەكان سوودی لێدەبینرێت لە گەیاندنی زانیاری پێویست (Transfer of Knowledge)، دەتوانین پەرەیەكی باش بەگشت بوارەكانی كشتوكاڵ بدەین كە بگونجێت لەگەڵ واقیعی هەرێمی كوردستاندا .
لەسەرەتای كارەكەماندا بۆ بەهێزكردنی سەلامەتی خۆراك دەبێت نەخشەكێشانێكی ورد لەبوارەكانی بەرهەمهێنان جێبەجێبكرێت لەبوارەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازیدا و سوودی تەواو لەبواری كشتوكاڵ وەربگیرێت و پێویستە زەویە كشتوكاڵیەكان (Green Lands) لەلایەن كەسانی شارەزاوە بەكاربهێنرێت، پێویستە زانیاری هونەری نوێ (Know How) بەكاربهێنرێت وكارگێریی پێشكەوتوومۆدێرن (Modern Management) بۆكێڵگە كشتوكاڵییەكان دابنرێن و ئامێری تەكنەلۆژی (Materials & Technologie) تایبەت بەكشتوكاڵ، تۆوی بەرهەمهێنانی خۆراكی بەكەڵك لەجۆری باش بگوێزرێتەوە بازاڕەكانی هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانرێت بەشێوەیەكی باش خزمەت بەجووتیاران بكرێت هانبدرێن برەو بەكارەكانیان بدەن .تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو دابین بكرێت و بەشێوازێكی زانستیانە ئاو بەكارببرێت و هانی سامانی ئاژەڵ بدرێت، پێویستە كۆگای تایبەت بۆ هەڵگرتنی بەرهەمە خۆراكیەكان لەنزیك گێڵگەكانی كشتوكاڵ دابین بكرێت و هەروەها برەو بە پیشەسازی خوری و لۆكە و پێستی ئاژەڵان بدرێت.
بێگومان روون و ئاشكرایە سەلامەتی خۆراك سەرناكەوێت تا كۆنترۆڵی جۆری لەسەر ئەوبەرهەمانەی كەلەدەرەوە دێن بەشێوەیەكی كارا نەبێت، لەبەر ئەوەی لەكاتی نەبوونی كۆنترۆڵی جۆریدا گەورەترین قەیران روودەدات بەتایبەتی ئەگەر دەرمان و خۆراكی ناپەسەند بێنە ناو وڵاتەوە ئەوا گەورەترین كارەسات روودەدات نەخۆشیە ترسناكان وەك شێرپەنجەو كۆئەندامی هەرس و دڵ و گورچیلە ژیانی هەزاران هاووڵاتی دەخاتە مەترسییەوە .
لەزۆر وڵاتی جیهاندا هەندێ دامەزراوەی چاودێركردنی كۆنترۆڵی جۆری هەن كەدەسەڵاتی تەواوەتیان پێبەخشراوەو بەشێوەیەكی فراوان دەتوانن بۆنموونە لەوڵاتەیەكگرتوەكانی ئەمریكادا دامەزراوەیەكی وەك (Food & Drug Administration) هەیە كە دەسەڵاتیكی رەهای پێبەخشراوە بۆجێبەجێكردنی كارەكانی لەبواری كۆنترۆڵی جۆریدا، كەئەمەش گەورەترین خزمەتی بە ئاسایشی نەتەوەیی لەو وڵاتەدا كردووە.
ئەوەی شایەنی وتنە لەهەرێمی كوردستاندا لەدوای ساڵی (2005) وە هەوڵدراوە كە دەزگایەكی تایبەتی پسپۆڕ لەبواری كۆنترۆڵی جۆریدا بەڵام تائێستا ئەم دەزگایە نەیتوانیوە كۆنترۆڵی ئەو داوودەرمانە ناپەسەند و خۆراكە ماوەبەسەرچووەكان بكات كەدێنە ناوهەرێمی كوردستانەوە چونكە ئەم دەزگایە دەسەڵاتی دەستنیشانكراوەو ئەركەكانیشی دیاری كراوە لەبەر ئەوە ناتوانێت ئەركی ڕاستەقینەی خۆی وەك پێویست جێبەجێبكات .
ئەوەی جێگای سەرنجە ئەگەر چاو بەو بڕە پارەیەدا بخشێنینەوە كە ساڵانە لەهەرێمی كوردستاندا لەلایەن هاووڵاتیانەوە نزیكەی هەزاران دۆلار بەمەبەستی چارەسەركردنی نەخۆشییەكان خەرج دەكرێت كەئەمەش خۆی لەخۆیدا گەورەترین زیانی ئابووری بەهەرێمەكەمان دەگەیەنێت كە ئەم هەموو داهاتە خەرجدەبێت بەهۆی نەخۆشكەوتنی هاووڵاتیانەوە كەهۆكارەكەشی بوونی دەرمانی ناپەسەندو خۆراكی ماوە بەسەرچووە لە ناو بازارەكانی هەرێمدا، بۆیە دامەزراوەیەكی تایبەت بەكۆنترۆڵی جۆری ڕۆڵێكی بەرچاو دەبینێت بۆ بەهێزبوونی ئابووری هەرێم و دەبێتە بناغەیەك بۆدامەزراندنی دامەزراوە ئابووریەكانی دەوڵەتی كوردستان و كۆنترۆلی جۆری دەبێتە هۆی ژیانەوەی كەرتی كشتوكاڵ كە جێگرەوەیەكی باش دەبێت بۆسامانی نەوت لەداهاتوودا.
