سنوور بەوە پێناسە دەكرێت كە كۆمەڵە هێڵێكە وڵاتان لەیەكتر جیا دەكاتەوە بۆ ئەوەی سەروەری هەریەكەیان لەسەر خاكی خۆی دەست نیشان بكات، هەروەها بواری كۆنترۆڵ و دەسەڵاتی هەریەك لە وڵاتان دیاری دەكات، بەمشێوەیە یارمەتیدەر دەبێت بۆ رێكخستنی كاروبارەكانیان تاكو خزمەتگوزاری بگەیەنن بەو شوێنانەی كە دەكەوێتە سنووری دەسەڵاتیانەوە، سنوور جیاوازە لە تخووب، كە پێشتر كاری پێدەكرا بۆ دیاریكردنی شوێنەكان، تخووب بەربەستی سروشتییە، وەك دەریا و دەریاچە و رووبار و شاخ و دارستان و بیابان كە لەنێوان وڵاتاندا هەن و ئەو شوێنە سروشتیانە دەستنیشاندەكرێن تاكو زەوی و زاری هەرلایەنێك جیا بكرێتەوە لە لایەنەكەی تر، بەڵام زۆربوونی ژمارەی دانیشتووان لە جیهاندا و پەرەسەندنی هۆیەكانی گواستنەوەو بەرفراوان بوونی توانای مرۆڤ لەسەر بەكارهێنانی ژینگە كۆمەڵە هۆكارێك بوون بۆ كەمكردنەوەی رووبەرەكانی ئەو تخووبانە تا رادەی ئەوەی ئامانجەكانی خۆیان لە دەست بدەن، ئەمەش وای لە زۆربەی وڵاتانی دنیا كرد رێككەوتننامە و پەیماننامە دابڕژێنەوە لە میانەی ئەو رێكەوتنانەوە سنوورەكانی نێوانیان دیاری بكەنەوە، هەندێك جاریش ناوچەی بێلایەن دەردەكەوت كە بە پەراوێز دەخرا لە نێوان وڵاتە دراوسێكاندا، ئەمەش بەهۆی ئەوەی لایەنەكانی دانوستاندن نەدەگەیشتنە رێككەوتنێك لەسەر ئەو ناوچە بێلایەنانە، هەروەك ئەو ناوچانەی لە نێوان سنوورەكانی عێراق و سعودیە و عێراق و كوێت و كوێت و سعودیەدا هەن.

لە دوای پەرەسەندنی رووداوەكان بەتایبەتی لە رووی تەكنەلۆژیاوە و سنووری نێوان وڵاتانی دراوسێ تەنیا لەسەر خاك دیارینەدەكرا، بەڵكو چەند كەرت و پارچەیەكی شاقوڵی هەرلە رووبەری زەوی بەرەو فەزای سەرەوە یان بە قووڵایی زەویدا رۆچوون، ئەمانەش دەكرانە خاڵێك بۆ دیاریكردنی سنوور.

سنوور بە مانا یاساییەكەی واتە ناوچەكانی پێوەندی و دراوسێتی لەنێوان سەروەری وڵاتاندا هەروەها بۆ رێكخستنی كاروباری رژێمە شەرعییەكان، بەتێگەیشتنی سەربازیش بەرەی پێشەوەیە بۆ پاراستن و بەرگریكردن لە خاك و ئاوی وڵات، هەروەها هۆكارێكە بۆ جیاكردنەوەو دابڕینی گۆڕانكارییە سیاسی و ئیداری و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی وڵاتێك لە وڵاتێكی تر.

جۆرەكانی سنوور
نەخشەكێشانی سنوور لە نێوان وڵاتاندا لە بۆشاییەوە نەهاتووە، بەڵكو رەنگدانەوەی پەرەسەندنی مێژوویی وڵاتێكە لە میانەی ئەو رووداو و بەسەرهاتانەی كە لەو وڵاتەدا كاریان لە پەرەسەندن كردووە، هەروەها بەرهەمی گۆڕانكارییە سیاسی و سەربازی و ئابوورییەكانە كە بەپێی رێككەوتننامە و پەیماننامەی دووسەرە یان سێ سەرە لەنێوان جەمسەرەكانی پێوەندیان بەو جێگەو شوێنە هەیە مۆردەكرێن. سنووری نێودەوڵەتی دیاردەیەكی سروشتییە وەك زنجیرە شاخەكان ئەمەش لە نێوان عێراق و ئێران یان لە نێوان ئەرژەنتین و شیلی یان ئیسپانیا و فەرەنسادا هەن، لەوانەشە رووبار ببێتە سنوور وەك لە نێوان وڵاتانی ئەوروپادا بوونیان هەیە بۆ نموونە رووباری راین، رووباری دانوب سنوورێكی جیاكەرەوەن لە نێوان ئەو وڵاتانەدا لە هەندێك جێگەشدا دەریا و بیابان و دەریاچە یان دارستان سنوورێكی گونجاوی پێكهێناوە.

سنووری نێودەوڵەتی لەسەربنەمای دیاردەی ژیاریش پێكدێت وەك زمان و نەتەوە و ئایین و كەلچەر، هەروەك سنووری سیاسی نێوان هیند وپاكستان، یان توركیا و یۆنان، هاوپەیمانان لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بەتایبەتی لە كۆنگرەی ڤێرسای پشتیان بەست بە چەند بنەمایەك بۆ دەستنیشانكردنی بەرژەوەندی وڵاتانی سەركەوتوو بە دابەشكردنی وڵاتانی ژێردەست لەنێوان خۆیاندا، باشترین سنوور كە دەبێتە هۆی ئارامی نێوان دەوڵەتان و پاراستنی سەروەرییان ئەو سنوورە نییە كە پێداویستییە ئاسایش و سەربازییەكان دابین دەكات و دەیخاتە سەر ئەو بارەی كە بتوانێ بەرگری لە سنوورەكە بكات، بەڵكو باشترین سنوور ئەو سنوورەیە كە دەبێتە هۆی هاریكاری لەنێوان دوو جەمسەردا، زنجیرەچیای نێوان هیند و چین یان زنجیرە چیای نێوان ئێران و عێراق رێگر نەبوون لەبەردەم رووبەڕووبوونەوەی بەردەوام و جەنگی هەمیشەیی نێوانیان، بەپێچەوانەی سنووری كراوەی نێوان ئەمەریكا و كەنەدا، كە بەبەردەوامی ئارامی تێدا هەیە، زۆرجاریش دەستنیشانكردنی سنوور كۆمەڵێك گرفت لە سەری دروست دەبێت بەهۆی هەرای راگەیاندن یان هەڕەشە بۆ جەنگ كە ئەم واقیعەیان سروشت دروستی ناكات، بەڵكو مرۆڤ دروستكاریەتی بەهۆی دیاردەی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیەوە، كە دواتر پەرەدەسێنێ بۆ بەرەنگاربوونەوەی سەربازی، هەندێ جاریش ئەو گرفتانە نامێنن بەڵام بە بچووكترین كێشە سەرهەڵدەدەنەوە، لەمەیاندا سنوور هۆكاری راستەقینە نییە بۆ دروستبوونی ئەو گرفتانە، بەڵكو ئامرازێكە بۆ فشارخستنە سەر بەرامبەر لە پێناوی ئامانجی تردا.

لەلایەنێكی ترەوە پەرەسەندنی تەكنەلۆژی بەتایبەتی لە بوارەكانی سەربازیدا دیاردەیەكن دەتوانرێت بەكاربهێنرێن بۆ كەمكردنەوەی گرفتی نێوان دەوڵەتان بەتایبەت كاتێ توانای بەرگری نێوان ئەو وڵاتانە بەهێز دەبن، بەپێی هاوپەیمانی و رێككەوتننامەی نێوانیان لەسەر ئاستی سەربازی و سیاسی و ئابووری بەربەست دەبن لەبەردەم دروستبوونی كێشەدا، لەو حاڵاتانەش بە نموونە كۆمكاری هاریكاری كەنداو، كۆمكاری وڵاتانی عەرەبی، بازاڕی ئەوروپای هاوبەش، پەیمانی ناتۆ..تاد.

لە عێراقدا زۆر هەوڵ درا بەرلەدروستبوونی رژێمی كۆماری، دوای ئەوەش هەوڵی تر درا لەوانە پەیمانی سەنتۆ (1955) لە بەغدا، یان پەیمانی یەكێتی هاشمی لەنێوان ئەردەن و عێراق (1958) یان هەوڵەكانی یەكبوونی نێوان چەند وڵاتێكی عەرەبی، بەڵام هیچیان سەركەوتنیان بەدەست نەهێنا، عێراقیش سنوورەكەی بە نائارامی مایەوە لەنێوان سنووری كۆمەڵێ وڵاتی دەوروبەردا بەتایبەت سنووری خۆرهەڵاتی عێراق لەگەڵ ئێراندا.

پەرەسەندنی مێژوویی بۆ گرفتی سنووریی خۆرهەڵاتی عیراق
سنووری خۆرهەڵاتی عێراق كە جیای دەكاتەوە لە كۆماری ئێران، 1200 كیلۆمەترە، هەر لە سێ گۆشەی سنووری نێوانیان بە پاڵ توركیاوە تا دەگاتە دەروازەی «شەتولعەرەب» لە كەنداو، ئەم سنوورە درێژترین سنوورێكە كە عێراق لە دراوسێكانی جیا دەكاتەوە، گرژترین سنووریشە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا كە وشكانی تێدا 95%ە و لە 5%یشی لەئاو پێكدێت. عێراق ئەم سنوورە خۆرهەڵاتییەی لە دەوڵەتی عوسمانییەوە بە میرات بۆ ماوەتەوە، بەتایبەت لەسەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عێراق ساڵی 1921، لە دوای چەندین رێككەوتننامە و پەیماننامەی مۆركراوی نێوان دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانی پێشوو، عێراق و ئێران لە سەرەتای پەیماننامەی ئاماسیا ساڵی 1555 زایین، تا كۆتایی رێككەوتننامەی ئاشتی 8/8/1988 كە جەنگی هەشت ساڵەی نێوان ئەو دوو وڵاتەی كۆتایی پێهێنا، هەروەها دەتوانین بڵێین رێكەوتننامەی زەهاو ساڵی 1639 گرنگترین پەیماننامە بوو بۆ دەستنیشانكردنی سنووری خۆرهەڵاتی عێراق، دواتر رێككەوتننامەی ئەرزەڕۆم ساڵی 1847ز، كە بەهۆیەوە دەوڵەتی عوسمانی دانی نا بە سەروەریەتی ئێران بە شاری خوڕەمشەهر و بەندەرەكانی، هەروەها دورگەی ئابادان و كەنارەكانی، مافی دا بە ئێران كە لە ناو شەتولعەرەبدا پاپۆڕ و بەلەمەكانی بێن و بچن، لە بەرامبەردا ئێران لەسەر داواكردنی شاری سلێمانی تەنازولی كرد، پرۆتۆكۆلەكانی ئاستانە «قوستەنتینیە» لە نێوان ساڵانی 1913-1914 دوایەمین رێكەوتنی نێوان عوسمانییەكان و ئێرانییەكان بوو لەسەر دەستنیشانكردنی سنووری خۆرهەڵاتی عێراق دواتر چاوپۆشی لەسەر زۆر بەندی كرا بەتایبەت بەندی تایبەت بە شەتولعەرەب و ناوچەی بە بەردبوونی هێڵی سنووری نێوان قەزای هەڵەبجە و قەزای بەدرە، كە دەكەونە هەردوو پارێزگای سلێمانی و كوتەوە. ئێران بڕیاری لەسەر عێراقی بوونی جەسان و بەدرە و مەندەلی دا، هەروەها دۆڵ و دەشتاییەكانی نێوان مەندەلی و دارتەنك بەهەمان شێوە، ئەو زەوییانەی نێوان هەردوو شارۆچكەی نێوان خانەقین و مەندەلی بە زەویو زاری گۆڕدراو ناولێنران.

لە دوای رووخانی دەوڵەتی عوسمانی و دروستبوونی دەوڵەتی عێراقی ئەو سنوورەی داندرابوو بەپێی رێككەوتن و پەیماننامەی پێشتر، چارەی نێوان ئەم دوو وڵاتەی لە شەڕو ئاشوب دوور نەخستەوە و بەردەوام گرژی هەبوو لەنێوانیاندا، ساڵی 1937 رێككەوتنێكی نوێ لە نێوان عێراق و ئێران مۆركرا، بەپێی ئەو رێككەوتنە عێراق لەبەشێكی شەتولعەرەب دەستبەردار بوو بۆ ئێران، هێڵی تالوك كە شەش كیلۆمەترە، بووبە بناغەیەك بۆ دابەشكردنی ئاو لەنێوان هەردوو دەوڵەتدا، بەڵام ئێران ئەم رێككەوتنەی رەتكردەوە بەتایبەت دوای سەرهەڵدانی رژێمی كۆماری لەعێراقدا، ساڵی 195.

گرژییەكان لەنێوان ئەودوو دەوڵەتە هەروەك خۆی مانەوە، تا ساڵی 1975،و رێككەوتننامەی جەزایرلەسەر حیسابی نسكۆ هێنان بە شۆرشی كورد حەدێكیان بۆ ئەم ململانێیە دانا و سەرلەنوێ سنوورەكەیان دەستنیشانكردەوە، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران ساڵی 1979 ململانێی نێوان ئەم دوو وڵاتە لەسەر سنووری خۆرهەڵاتی عێراق پەرەی سەندەوە، رێككەوتننامەی جەزائیر پێشێل كرا، سنوورەكە دیسان بوو بە بەرەی جەنگ لە ساڵی 1980و بەدرێژایی 8 ساڵ بێ دابڕان گەورەترین جەنگی تەقلیدی لە نێوان ئەو دوو دەوڵەتە روویدا، كە پێوەندییە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی هەردوو وڵاتی شێواند.

ناوچەی بەبەردبوونی هێڵی سنووری
هێڵی سنووری نێوان عێراق و ئێران گرنگییەكی ستراتیژی هەیە، بەتایبەت لە شارۆچكەی هەڵەبجەوە بەرەو شارۆچكەی بەدرە، لەو ماوەیەدا پایتەختی عێراق تەنیا 150 كیلۆمەتر لە سنوورەكەوە دوورە، گرنگییە ستراتیژییەكەشی لەو خاڵانەدایە.

1- هەژموونی سەربازی ئێران بەهۆی كۆنترۆڵی شاخ و بەرزاییەكانی ناوچەكە كە دەڕوانێتە سەر دۆڵ و دەشتایی دەوروبەری بەغدا..
2- رێگەی ستراتیژی خوراسان كە هەردوو پایتەختی دوو وڵاتەكە پێكەوە دەبەستێتەوەو بەدرێژایی مێژوو دەروازەیەكی سەربازی و بازرگانی و كۆمەڵایەتی بووە، هەر لەم ناوچەیەوە تێدەپەڕێت.
3- دابەشكردنی ناوچەی بە نەوت دەوڵەمەندی هەردوو وڵات دەكەوێتە ئەو ماوەیە، بەتایبەت بیرەكانی نەفت شار لە ئێران، بیرەكانی نەفتخانە لە عێراق..
4- دەسەڵاتی ئێران لەسەر سەرچاوەی رووبارەكانی كە دەڕژێنە نێوان عێراقەوە، بەكارهێنانیان وەك كارتێكی فشار بۆ هەر كات و مەبەستێ بیەوێ دژ بە عێراق.
5- دابەشبوونی هۆزەكانی نیشتەجێی ئەو ناوچەیە لەنێوان ئەو سنوورەدا.

لە رۆشنایی ئەم خاڵانەوە، ناوچەی هێڵی سنووری بەبەردەوامی دەسەڵاتی عێراق دەترسێنێ، بەتایبەت لە دوای ساڵی 1958 و هەروەها لە دوای دروستبوونی رژێمی كۆماری ئیسلامی ئێران، گەرچی عێراق هەر لەسەرەتای دروستبوونییەوە چەند بەربەستێكی سەربازی و ئاسایشی بۆ ئەم ناوچەیە داناوە، لەنێویاندا سیاسەتی بەعەرەبكردن كە لە ساڵانی چلەكانی سەدەی پێشوو تا رووخانی رژێمی عێراق ساڵی 2003 ئەو سیاسەتە درێژەی هەبووە، كە مەبەست لێی نەهێشتنی بوونی كوردە لەو ناوچانە، هەروەها نیشتەجێ بوونی هۆزە عەرەبییەكانی سەربەدەسەڵاتە. ئاماژە دیارەكانی ئەم سیاسەتەش بەم شێوەیە بووە.

1- چەسپاندنی یاسای رەگەزنامەی عێراقی ساڵی 1925 كە مافی رەگەزنامەی لە توێژێكی فراونی خەڵكی ئەو ناوچە سنووریانە وەرگرتەوە بە هەنجەتی تەبعیەی ئێرانی. ئەم هەنجەتە وای لە دەسەڵاتی عێراق كرد بە هەزاران خێزانی ئەو ناوچانە بەرەو ئێران راگوێز بكەن. دوایەمینیان راگوێزانی 120 هەزار كوردی فەیلی بوو لە ساڵی 1980.
2- پشتگوێ خستنی نۆژەنكردنەوەی ژێرخانی ئابووری ناوچەكە بەتایبەت لە بواری ئاودێری ئەمەش وای لە جوتیاران و باخەوانەكانی ئەم ناوچانە كرد كۆچ بكەن بۆ شوێنی تر.
3- هاندانی هۆزە عەرەبییەكان بەهۆی دابەشكردنی زەوی لەسەریان و دامەزراندنی شوێنی نیشتەجێبوون بۆیان، هەروەها دروستكردنی پرۆژەی ئاودێری و سەربازی بۆ پاراستنیان.

لە ئاكامی ئەم سیاسەتە رەگەزپەرستییەی دەسەڵاتەكانی عێراق قەبارەی دانیشتوانی رەسەنی ناوچەكە لە كەمیدا، بەتایبەت كوردەكان، ئێستا لە ئەنجامی سەرژمێری دانیشتووان لە عێراقدا، ساڵانە 2% دانیشتووانی شاری خانەقین كەمدەبێتەوە، 5% دانیشتووانی شارۆچكەی جەلەولاش هەروا. كەچی لە شارۆچكەی مەندەلی و بەدرە ئەم رێژەیە لەبەرزبوونەوەدایە، لە موقابیلدا هەردوو شارۆچكەی قزلربات، بەلەدرۆز ژمارەی دانیشتوانیان زۆر زیادی كردووە، بەهۆی بەردەوامی دەسەڵاتی حكومەت لە هاندانی هۆزە عەرەبەكان و هێنانیان بۆ ناوچە كوردنشینەكان.

لەلایەكی ترەوە لە نیوەی دووەمی سەدەی رابردوو، رێژەی دانیشتووانی كورد لە كەمبوونەوەی بەردەوامدایە، بۆ نموونە لە پارێزگای دیالە ساڵی 1947 رێژەی كورد لە 18% بووە كەچی ساڵی 1977 دابەزیوە بۆ 11%، هەر لە ساڵی 1947 رێژەی كورد لە شارۆچكەی خانەقین لە 80% بووە، دوای ئەوە دابەزیوە بۆ 27% لە هەردوو شارۆچكەی مەندەلی و بەدرەش رێژەی كورد دابەزیوە بۆ 1% بەپێی سەرژمێری دانیشتووانی ساڵی 1977.

ئەنجام
بەپێی ئەم لێكۆڵینەوەیە ئەم ئەنجامانەی خوارەوە دەردەكەون.
1- زۆربەی ئەو گرژیانەی لە نێوان وڵاتانی دەوروبەردا دروستبوون بەهۆی هۆكاری دەستنیشانكردنی سنوورەوەیە، لەبری ئەوەی سنوور ئامرازێك بێ بۆ هاریكاری نێوان ئەو وڵاتانە، كەچی بنكەیەك بوون بۆ گرژی و ململانێ.
2- وێڕای دەیان رێككەوتننامە و پەیماننامەی نێوان عێراق و ئێران كەچی گرفتی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە لەسەرسنوور رۆژ بەرۆژ لە هەڵكشاندایە.
3- ناوچەی هێڵی سنووری نێوان ئەم دوو وڵاتە لەم شوێنانەدا ئاڵۆزتر بۆتەوە كە بەناوچە ستراتیژییەكان دەژمێردرێن و بەغدا لە سنوور نزیك دەخەنەوە..
4- بایەخی ستراتیژی ناوچەی هێڵی سنووری وای لە حكومەتەكانی عێراق كرد كە ئەو ناوچەیە بكاتە سەربازگەیەك لەسەر حیسابی دانیشتووانەكەی و راگوێزانی كوردی ناوچەكە و هێنانی هۆزی عەرەب لە بری ئەمان.
5- سیاسەتی بەعەرەبكردن بووە هۆی كەمبوونەوەی بەردەوامی دانیشتووانی كورد بۆ بەرژەوەندی عەرەبی هاوردە كە ئێستا بوونەتە هۆكارێك بۆ تەقینەوە لە داهاتوودا....