وانەكانی مێژوو فێریان كردوین كە لەسەر لاشەی گەورەی دەوڵەتی ئیمپراتۆریەتدا، چەند لاشەیەكی بچووكتر پەیدا دەبێت،هەر بە هەمان شێوە بە هەرەسهێنانی ئیمپراتۆریەتی سۆڤیەتی چواردە وڵاتی سەربەخۆ لە سەر نەخشەی جوگرافی و سیاسی جیهان پەیدابوون لەوانە سیانیان دەكەونە ناوچەی قەفقاسەوە*( ئازەربایجان، ئەرمینیا، جۆرجیا)، ئەوەی ئاشكرایە لە سەردەمی شەڕی ساردا ئەم ناوچەیە بایەخێكی ستراتیژی ئەوتۆی نەبوو، بەڵام هەر دوای سەربەخۆیی، ناوچەی قەفقاس بووبە جێگەی بایەخی وڵاتە زلهێزەكان.لێرەدا دەكرێت بپرسین بۆچی؟ چونكە ڕمانی یەكێتی سۆڤیەت هاوكێشە ستراتیژیەكان و باڵانسی نێودەوڵەتی بە تەواوی گۆڕی ئەمە لە لایەك، لە لایەكی دیكەوە ناوچەی قەفقاس بە ناوچەیەكی ئابووری ستراتیژی گرنگ دەژمێردرێت بەهۆی بوونی سەرچاوەیەكی زۆری سامانی سرووشتیەوە لەو ناوچەیەدا. جگە لەوەش دابەشبوونی ناوچەكە بەسەر سێ دەوڵەتی بچووك و لاوازدا ئەوەندەی تر زەمینەی خۆش كردووە بۆ ئەوەی ببێتە گۆڕەپانی ململانێی هێزە گەورەكان. باشترین نموونەش ڕوداوەكانی هاوینی نێوان جۆرجیاو ئۆسیتیای باشوور بوو كە لە ئەنجامدا دەركەوت، ململانێیەكە لە نێوان ئەمریكاو ڕوسیادایە بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەكانیان لە ناوچەكەدا، بە بۆچوونی زۆربەی چاودێران ڕەنگە ببێتە هۆی هەڵگیرساندنەوەی شەڕی سارد. بە هەرحاڵ ئەوەی من لێرەدا مەبەستمە ودەمەوێت ببێژم، ئەوەیە كە جگە لە بەرژەوەندی وڵاتە زلهێزەكان لەم ناوچەیەدا دوو وڵاتی داگیركەری كوردستانیش (توركیا و ئێران) بە هەمان شێوە بەرژەوەندیان هەیە لە ناوچەكەدا بە هۆی هاوسنووری و پەیوەندی مێژووییەوە.توركەكان هەر لە زەمانی دەوڵەتی عوسمانیەوە پەیوەیندیەكی مێژوویی كاریگەریان لەگەڵ ئازەرو سەرجەم نەتەوەو گروپە تورك- ئاڵتایی زمانەكان پەیدا كردووە هەربۆیە ئازەربایجان پاش ساڵی(1991 ) بۆتە بە یەكێك لە پایەكانی بەرژەوەندی ستراتیژی توركیا، بەرژەوەندی ستراتیژی توركیا لەوەدایە كە هەوڵ بدات ئەو نەتەوەو گروپانەی لەو ناوچەیەدا تا ئاستێكی زۆر لە زمان و كەلتووری توركەكانەوە نزیكن بە تایبەتی ئازەربایجان بۆ بەرژەوەندییە ئابووری و ستراتیژیەكانی خۆی بخاتە گەڕ، جگە لەوەش ئەو ناوچەیە بۆ ئەنكەرە دەرگایەكە بەرەو ئاسیای ناوەڕاست. هەروەك پێشتر باسمان لێكرد ناوچەی قەفقاس دەوڵەمەندە بە سامانە سرووشتیەكان بە تایبەتی نەوت و گاز، داخراوی جوگرافی وایكردووە ئەم وڵاتانە بە ناچاری بیر لە ناردنە دەرەوەی نەوت و گاز لە رێی لولەوە بكەن، دیارە ئەو لولانە دەبێت بە چەندین ناوچەو دەوڵەتدا تێپەڕێت تاكو دەگاتە شوێنی مەبەست، بەمەش ئەو وڵاتانە قازانجێكی زۆر دەكەن، بۆیە زۆربەی دەوڵەتانی ناوچەكە وەك(ڕوسیا، ئێران، توركیا) كێبڕكێیانە لە تێپەڕبوونی لولەكان بە وڵاتەكەیاندا. ئەوەی پێویستە بوترێت چ توركیا و چ ئێرانیش دەبێت ئەوە بزانن كە ناوچەی قەفقاس بازنەی بەرژەوەندی و ململانێی زۆر هێزی لە خۆیان مەزنترن، چونكە تواناو گەورەیی ڕوسیاو، سەرقاڵی توركیا بە كێشەی(پ.ك.ك) و قوبروس و باشووری كوردستانەوە، سەرقاڵی ئێران بە كێشەی ئەتۆمی و عێراقەوە ناتوانن بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ بەرژەوەندییەكانیان لەو ناوچەیەدا بە ئەنجام بگەیەنن، بەڵام ڕەنگە لە ئایندەدا هاوكێشەكان پێچەوانە ببنەوە. لەبەر ئەم هۆیانەو چەندان هۆی تر ناوچەی قەفقاس بایەخ و گرنگێتی ڕوو لە زیاد بوون دەكات. ئەوەی جێگەی ئاماژە پێدانە كورد وەك ڕەگەزێكی ڕەسەن هەر لە مێژەوە نیشتەجێ بوون لەم ناوچەیەدا، بە پێی زۆربەی سەرچاوە مێژووییەكان لە سەدەی (سێی) زاییین ئاینی مەسیحیەت لە ناوچەی قەفقاس بڵاوبۆتەوە، لە (سەدەی حەوت و هەشتی) زایینی ئاینی ئیسلام لەو ناوچەیەدا بڵاوبۆتەوە هەر لەو كاتەوە لە نێوان سەدەكانی (هەشت و یانزەدا)، چەندین حكوومەتی ئیسلامی-كوردی وەك( ڕەوادی و شەدادی و سالاری) لە ناوچەی قەفقاس دروست بوون.تاكو داگیركردنیان لە لایەن سەلجوقییەكانەوە. دوابەدوا لە سەدەكانی پانزەو شانزەدا كەوتە ژێر دەستی ڕوسەكانەوە تاكو هەرەسهێنانی یەكێتی سۆڤیەت لە ساڵی(1991).بە پێی سەرژمێری دانیشتوانی ساڵی(1970) لە یەكێتی سۆڤیەت ژمارەی كوردەكانی ناوچەی قەفقاس بریتی بوون لە(278463) كەس. بێگومان لە ڕاستیدا ژمارەی كوردەكانی ناوچەكە زۆر لەوە زیاترن. بەهەرحاڵ مەسەلەكە كەم و زۆری ژمارە نییە، ئەوەی ئاشكرایە كوردەكانی ناوچەی قەفقاس هەمیشە شانازیان بە خەباتی گەلەكەیانەوە كردووە لە پارچە جیاجیاكانی كوردستاندا و بەپێی توانای خۆیان خزمەتی فەرهەنگ و ئەدەبی كوردیان كردووە. مامۆستا خوالێخۆش بوو قەناتی كوردۆ لە یەكێك لە نووسینەكانیدا گووتێتی( ئێمەی كوردی سۆڤیەت شانازی بە خەباتی شۆڕشگێڕانەی كوردی عێراقەوە دەكەین) . ئەوەی جێگەی شانازییە تاكو ئێستاكەش كوردەكانی سۆڤیەتی جاران سیمای نەتەوەیی خۆیان لە دەست نەداوە. لە كۆتاییدا دەمەوێت بڵێم ئەمڕۆكە هەلێكی گەورە بۆ دەسەڵاتی كوردی و حكوومەتی هەرێم هەڵكەوتووە تاكو بەهۆی كوردەكانی ناوچەی قەفقاسەوە بتوانن بەرژەوەندییە ستراتیژیەكانمان فراوانتر بكەین و لە گفتوگۆكردندا لەگەڵ ڕوسیاو توركیاو ئێراندا وەكو وەرەقەیەكی بەهێز ئاماژەی پێ بدرێت.

* ناوی (قەفقاس-Kaukasos لە دەوروبەری سەدەی پێنجەمی زایینییەوە لە لایەن یۆنانیەكانەو بۆ یەكەم جار باس كراوە، قەفقاز بەو ناوچەیە وتراوە كە كەوتۆتە نێوان هەردوو دەریای ڕەش و قەزوین.بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان (ئیسخیلینی) یۆنانی لە سەدەی چوارەمی زاینیدا بۆ یەكەم جار ناوی كافكاسی هێناوە.