كەی لەبوارە فەرمییەكانی عێراقدا بەزمانی كوردی دەدوێین؟
عه‌بدولره‌حمان سدیق
[ومن اياته خلق السموات والارض واختلاف السنتكم والوانكم، ان في ذلك لایات للعالمین ] الروم/22.
واتە: لەبەڵگەو نیشانەكانی دەسەڵاتی خوای گەورە، دروستكردنی ئاسمانەكان و زەوییەو، هەروەها هێنانە ئارای زمانی جۆراو جۆرو لەیەك نەچووی ئاخافتن و، رەنگ و سیمای فرەچەشنی مرۆڤەكانە.
هەر لەبەر ئەمەش بووە كەخوای گەورە پێغەمبەرانی خۆی (درودی خوایان لەسەر) بەزمانی نەتەوەكانیان ناردووە، بۆ ئەوەی لێیان حاڵی ببن و لەیەكتر بگەن، خوای گەورە دەفەرموێت: [وما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه لیبین لهم ] ابراهیم/4.
زمانی كوردیش كەزمانێكی سەربەخۆیەو، پەرەسەندنی مێژوویی خۆی هەیەو، چۆنیەتی گەشەسەندنیشی بەدرێژایی رۆژگار، شێوەیەكی تەواو سەربەخۆی هەیە، یەكێكە لەو زمانانەی لەهەزاران ساڵ لەمەوبەرەوە تا ئەمڕۆ كورد پێی دەدوێت، شایانی ئەوەیە ئاوڕی باشی لێ بدەینەوەو، چۆنیەتی بەكارهێنان و بایەخ پێدانی بەهەند هەڵبگرین.
زمانی كوردی زمانێكی دەوڵەمەندە بەچەندین پەیڤ و وشەو دەستەواژە، چونكە جۆاروجۆری دیالێكتەكانی زمانەكە هۆكاری یاریدەدەر بوونە لەم بوارەداو، مۆركێكی رەسەنی زمانێكی یەكگرتوو بوونە، لەگەڵ ئەوەشدا، سرووشتی كوردستان زۆرجار بۆتە هۆی سەرەكی زیادبوونی دیالێكتە جیاجیاكانی زمانی ئاخاوتن و تۆزێك بەزەحمەت لەیەك گەیشتن لەنێوان ناوچە لەیەك دوورەكان، ئەمەش هەقیقەتێكی قورئانییەو خوای گەورە ئاماژەی بۆ كردووە:
[حتی اذا بلغ بین السدین وجد من دونهما قوما لایكادون یفقهون قولا ] الكهف/93.
ئیمامی (قرطبـی) دەڵێت: (لایفقهون غیرهم كلاما).
ئیمامی (شوكانی) دەڵێت: (لایعرفون غیر لغة انفسهم) .
د.حجازی لە (التفسیر الواضح)دا دەڵێت: (لاتكاد تعرف لغتهم الا بصعوبە).
دیارە لەئەنجامی لێك دابڕانی سرووشتی ناوچەكانی كوردستان لەیەكتر وای لێهاتووە كەزیاتر لەیەك دیالێكتی ئاخاوتن بەزمانی كوردی بێتە ئارا.
هەر ئەم جیاوازی لەهجەو دیالێكتەش بێگومان لەبەر دوو هۆی سەرەكی جوگرافی و سیاسی بووە، جوگرافی واتە: بوونی چیای سەخت و دۆڵی هەزار بەهەزارو بێ رێگاو بانی و لێكدابڕانی خێڵەكان و كەمیی تێكەڵیی هۆزەكان و بەیەك گەیشتنی بەزەحمەت، ئەمە لەگەڵ ئەوەی كە هەر ئەم گۆشەگیریەش لەسەرێكی ترەوە دیالێكتەكانی زمانی كوردی لە كاریگەری (سلبی) زمانە بێگانەكانی دی پاراست و كاریان تێ نەكرد.
هۆی سیاسیش بەهۆی نەبوونی دەوڵەتێكی سەرتاسەری كوردستانییەوە كەهەموو كوردستان بگرێتەوە، بۆیە كەلەپوور و وێژەیەكی هاوبەش پێك نەهات، گەرچی سەرباری ئەمەش هێشتا – لەهەندێك شوێن نەبێ – سنوورێكی زەق و هەست پێكراو لەنێوان هەرچوار دیالێكتە سەرەكییەكەی زمانی كوردیدا نییە.
جا بۆیە لەپێناوی بەزیندوو راگرتنی زمانی كوردیمان پێویستە وەكو ئەركێكی شەرعی و نیشتمانی، چەند هەنگاوێكی گرنگ بنێن لەوانە:-
یەكەم: هەوڵدان بۆ تۆماركردنی بەرهەمەكانی ئێستاو داهاتوومان بەزمانی كوردی و پاشان بڵاوكردنەوەیان لەزۆربەی ناوەندە رۆشنبیرییەكانی جیهانی ئیسلامیی و دەرەوەدا، بەمەش گەلانی موسڵمان و دنیا بەزمانەكەمان ئاشنا دەبن و خەڵكانێكیش ئامادە دەبن كە بیانگۆڕنە سەر زمانە زیندووەكانی جیهان و، بۆ دنیاش دەیسەلمێنین كە زمانێك هەیە بەناوی زمانی كوردییەوە، بەمەش شتێك دەخەینە سەر بینای شارستانیەتی كورد، چونكە نووسینەوەی كتێب و نامیلكەو باس و هەندێك گۆڤارو بڵاوكراوەی نەتەوەكەمان بەزمانی گەلانی دراوسێ بوو بە هۆی فەوتاندنی سامانێكی رۆشنبیریی گەورەی گەلەكەمان و، لەباشترین حاڵەتیشدا خراونەتە سەر خەرمانی ژیاری ئەو گەل و نەتەوانەی دی.
دووەم: ئاخاوتن و نووسین بەزمانی كوردی ئەركێكی شەرعییەو بەزیندو راگرتنی زمانی خواكردی نەتەوەییمان، بریتییە لەزیندوو راگرتنی بەڵگەیەك و ئایەتێك لەبەڵگەكانی باڵادەستیی خوای گەورەو، بەئەنجام گەیاندنی ویستێكی خوایی، كەبەئیرادەی خوای گەورە ئێمە كوردین و زمانمان زمانی كوردییەو، كوردستانی بۆ كردووین بەنیشتمان.
سێیەم: كە پێغەمبەران – درووی خوایان لەسەر – پەیامی گەورەیان بەزمانی نەتەوەكەی خۆیان بەخەڵكی گەیاندبێت، دەبێت زانایان و ئایین دۆستانیش بەزمانی كوردی ئەم پەیامەی ئایین بەگەلی كوردستان رابگەیەنن.
چوارەم: تێگەیاندنی كاربەدەست و گەلانی دراوسێ كەسڕینەوەی بەڵگەكانی دەسەڵاتدارێتی خوای گەورە تاوانەو، لەوانەش هەر هەوڵێك بۆ سڕینەوەی زمانی كوردی بدرێت لەهەر پارچەیەكی كوردستاندا تاوانەو، هەر وەك هەوڵدانە بۆ سڕینەوەی ئاسمانەكان و زەوی، كەلە پاڵ جیاوازیی و جۆراو جۆریی دەنگەكان و رەنگەكان دا، نیشانەی ئاشكرای باڵادەستیی خوای گەورەو میهرەبانن.
پێنجەم: لەپاڵ زمانی كوردیدا،كە زمانی رەسمی نووسین و خوێندنە لەقوتابخانەو دەزگاو فەرمانگەكان لەهەرێمی كوردستاندا، نەتەوەكانی دیش مافی ئاخاوتن و خوێندنیان هەبێت بەزمانی خۆیان.
شەشەم: بەڕەسمی ناسینی زمانی كوردی لەگشت كۆڕو كۆنگرەو سیمینارە جۆراو جۆرەكان و، دیدارە رۆژنامەگەری و تەلەفزیۆنییەكان لەسەرتاسەری هەرێمی كوردستانداو تەرجەمەكردنی بۆ ئەوانەیش كە لەزمانی كوردی ناگەن، چونكە ئەگەر تەماشا بكەین دەبینین زۆرێك لەوڵاتانی خاوەن زمانی نەتەوەیی خۆیان ئەمڕۆ لەبەردەم شاڵاوی بەجیهانی كردن و عەولەمەو سەپاندنی زمانی ئینگلیزیدا، ئێستا هەوڵێكی یەگجار زۆر بەخەرج دەدەن بۆ پاراستنی ناسنامەی نەتەوایەتییان لەپێش هەمووشیەوە پاراستنی زمانی نەتەوەییان، لەوانەش (فەرەنسا) كەئەمساڵ (1988) بڕیاری گرنگی بۆ پاراستنی زمانی فەرەنسی داوە لەو بڕیارانەش:-
*دەبێت لە 60%ی بەرنامەكانی تەلەفزیۆنەكانی فەرەنسا ئەوروپی بن بۆ بەرەنگاربوونەوەی شاڵاوی بەرنامە ئەمریكییەكان كەهەمووی بەزمانی ئینگلیزین.
*راگرتنی تەواوی یارمەتییە ماددییەكان لەگشت ئەو كۆڕو كۆبوونەوەو سیمینارە رۆشنبیرییانەی كەلە (فەرەنسا)دا دەگێڕدرێن و، زمانی (فەرەنسی) ناكەنە زمانی سەرەكی لەو كۆبوونەوانەدا.
*هەوڵدان بۆ دەركردنی یاسایەك كەبەهۆیەوە رێگە بگیرێت لەهەموو لێپرسراو و كاربەدەستێكی فەرەنسی گەر بەزمانێكی بیانی بدوێن لەكاتی لێدوان بۆ هۆكارەكانی راگەیاندن و دیمانە رۆژنامەگەرییەكاندا.
جا بۆیە ئێمەی كوردیش هەقی خۆمانەو، بگرە ئەركی سەرشانیشمانە كەبەهەموو شێوەیەك لەخەمی بەزیندوو راگرتنی زمانەكەماندا بین بەهۆی ئەو هەنگاوانەی لای خوارەوە:
1 – هەوڵدانی زانستیانەو ئەكادیمیانە بۆ هێنانە ئارای زمانی یەكگرتووی كوردی، بەهۆی دەوڵەمەندكردنی زمانی نووسین و خوێندنی كوردی بەزاراوە رەسەنەكانی دیالێكتە جۆراو جۆرەكانی زمانی كوردی و، ئەمەش لەرێگەی پرۆگرامی خوێندن لەقوتابخانەكانداو، لەڕێی هۆكارەكانی راگەیاندنی بیستراو و بینراو و خوێنراو، هەروەها لەرێگەی ئەدەبیاتی حزبە سیاسییەكانی كوردستان و، كۆمەڵەو گروپە ئەدەبی و رۆشنبیریی و هونەرییەكانەوە.
2 – بەكارهێنانی زمانی كوردی لەلایەن لێپرسراوی دام و دەزگا حكومییەكانی هەرێم و، سەركردەو لێپرسراوانی حزبە كوردستانییەكانەوە، لەو دیمانە رۆژنامەگەری و تەلەفزیۆنی و رادیۆیییانەی كەلەگەڵیاندا ئەنجام دەدرێت، لەناوەوەو دەرەوەی هەرێم.
3- كراكردنی ماددەی (4)ی دەستووری عێراق كەتایبەتە بەفەرمی ناساندنی زمانی كوردی لەپاڵ زمانی عەرەبیدا لەعێراق و، دانانی وەرگێڕو سیستمی وەرگێڕانی راستەوخۆ لەبوارە فەرمییەكانی عێراقدا بۆئەوەی كورد بتوانێت بەزمانی خۆی بدوێت.
