بێگومان ئەوهەلومەرج و بارودۆخەی بەهۆیەوە بەرپرسانی (UN) بۆ بڕیارو كارەكان دەجووڵێنێ، پێش هەموویان ئەمینداری گشتی ئەو رێكخراوە، كە رۆڵی خۆی هەبووە لە دەركەوتنی ئەو ئەنجامانەی لە رێی كارو چالاكییەكانی سەرزەمین و واقیعەوە بە دیار دەكەوتن.
نوێنەری پێشووی ئەمینداری گشتی Un كە بەڕێز (دی مستۆرە) بوو، لەلایەن ئەو جەمسەرانەی پێوەندییان بە ناوچە كێشە لەسەرەكانەوە هەیە، بەرەنگاربوونەوەی نائاسایی تووش دەهات هەر لەو كاتەوەی ئەم بەڕێزە پێی خستە سەر خاكی عێراق تا كۆتایی هاتن بە ئەركەكانی و دامەزرانی وەك نوێنەری ئەمینداری گشتی Un لە ئەفغانستان، سەرەڕای سووربوونی ئەو لایەن و جەمسەرانەش لەسەر هاریكاری كردنی،چ بە خۆزیاری ورەزامەندی خۆیان بووبێت، یان لەناچاریدا! چونكە دی مستورە بەرزترین ئەنجومەنێكی نێودەوڵەتی بوو،كە لەرووی یاساییەوە لەناو عێراقدا دەسەڵات و دەسترۆیشتوویی خۆی هەبوو بەپێی بەندی حەوتەمی تایبەت بە بڕیارەكەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەیتوانی دەسەڵاتەكانی بە كار بهێنێ. بەپاڵ رووداوە گڕگرتووەكانی عێراقەوە و لەگەڵ هەڵایسانی كردەوە تیرۆریستییەكان كە لە بەراییدا كردەوەیەكیان بووە هۆی كۆتایی هێنان بە ژیانی ئەمینداری گشتی پێشووتری UN لە بەغدا. هەروەها لە بەر رۆشنایی ئەو حاڵەتانە، پێویستە لە هەڵسەنگاندنمان بۆ رۆڵی UN ئەركی سەرشانی (دی مستۆرە) بەرز بنرخێنین، بەتایبەت هاتووچوونی بەڕێزیان لە پێناوی چارەسەری كێشەی ناوچە كێشە لەسەرەكان، هەمان ئەو هاتوچوونەی شاندی «لیژنەی كۆمەڵەی گەڵان» ی ساڵی 1924 دێنێتەوە یادمان كەلەسەر «زەوی و زارە ناكۆكی لەسەرەكان» مەبەستمان لە ویلایەتی موسڵە، بە ئامانجی چارەسەرێك بۆ كۆتایی هێنان بەو كێشانەی نێوان هەردوو حكومەتی بەریتانی و توركی ئەو كات بۆ ئەو ویلایەتە ئەو لیژنەیە دامەزرابوو. رووبەری ئەو شانۆیەی دی مستۆرە لەسەری دەجووڵایەوە بەرفراوان و تژی بوو بە رووداوو پێشهات، هەروەها ئەكتەرەكانیش، فرە ئامانج و ئاراستە بوون، چ لەسەر ئاستی دین و مەزهەبی یان لەسەر ئاستی ئەتنی، شارەكانی هەولێرو كەركوك و سلێمانی و موسڵ و لە پاڵیشیاندا بەغدا، چەندین وێستگەی سەردانەكانی وی بوون، هەروەها چاوپێكەوتنەكانی لەگەڵ توێژە جیاوازە فەرمی و نافەرمییەكانی دەوروبەر بە كەسایەتی میللی و ئەكادیمییانەوە..لەو رووبەرەدا كۆدەبوونەوە، شەرەفی بانگهێشتی یەكێك لەو چاوپێكەوتنانەم بۆ ئامادەبوون پێ بەخشرا چ لە ناوچەی سەوزی بەغدا یان لە بارەگای نەتەوەیەكگرتووەكان لە شاری هەولێر لە نێوان (نیسان- تەمووز)ی ساڵی 2008 زایینی، لەوێ دی مستۆرە پێداگیری دەكرد و بە ئارامییەوە گوێی رادەدێراو بە جدیەتەوە گفتوگۆی لەگەڵ هەمووان دەكرد، هەموو ئەو جیاوازییە فراوانەی نێوان هۆز و تیرە و توێژەكانی لەبەرچاو دەگرت و لەلایەكی تریشەوە فشارە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكانیشی لەپێش چاو بوو.
دی مستۆرە عێراقی جێنەهێشت و نەچووە ئەفغانستان تا جێ پەنجەی خۆی لەسەر ئامانجەكانی ئەم ماندووبوونەی جێ نەهێشت، لەو راپۆرتەیدا كە بەناوی خۆیەوە ناسراوە، لەلایەن هەموو لایەن و جەمسەرەكانی تایبەت بە كێشەی ناوچە جێناكۆكەكان گفتوگۆی لەسەر كراوە و لە پێشی هەمووشیانەوە سەركردایەتییەكانی هەرێمی كوردستانی عێراقی پێوەندیدار بەو مەسلەیەوە
وێڕای ئاماژەدانی بەردەوامیان بە راپۆرتەكەی (دی مستۆرە) و سەرنجەكانی بەرپرسانی هەرێم لەسەریان، بەڵام هەندێ رەگەز و خاڵی ئەرێنی تێدایە، باشترە لێرەدا روونیان بكەینەوە:
1- لە راپۆرتەكەدا یەكەكانی بەڕێوەبردن دەستنیشان كراون كە بە تێڕوانینی دی مستۆرە ناوچەكانی جێی ناكۆكین و ماددەی 140 دەیانگرێتەوە، ئەمەش بۆ یەكەمینجار بە فەرمی ناویان هات، چونكە ئەم دە ستنیشانكردنە لە مادەی 58ی یاسای بەڕێوە بردنی كاتی دەوڵەتی عێراقی كە لە ساڵی 2004 دەرچووە باس نەكراوە، تەنانەت لە مادەی 140ی دەستووری ساڵی 2005یش ئاماژەیان پێ نەدراون، ئەمە بە واتای، راپۆرتی دی مستۆرە توانیویەتی بەربەستێكی گەورە هەڵگرێ لەو بەربەستانەی كە جێی گفتوگۆ و شەنگەبێژی درێژخایەنی لایەنەكان بووە و پێوەندی بە جوگرافیای ناوچەكانی جێی ناكۆكییەوەن.
2- هاتنە ژوورەوەی UN بۆ سەر هێڵی گفتوگۆی نێوان لایەنە پێوەندارەكانی كە ئەركی جێبەجێكردنی مادەی (140)یان لە ئەستۆدایە، دانانی راپۆرتێك بەم قەبارە و گرنگیدانە، بێگومان ددانپیانانێكی روونە لەسەر رەوایەتی داواكانی هەرێمی كوردستانی عێراق لەسەر ناوچەكانی جێی ناكۆكی..بەمەش گۆڕانێكی ئەرێنی بەو بابەتە دراوە و، ئەو ماددەیە جگە لە بایەخە دەستوورییەكەی رەهەندی نێودەوڵەتی لەخۆ دەگرێت.
3- راپۆرتەكە بەبێ دوو دڵی جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەو زوڵم و زۆرەی لەگەلی كورد كراوە لە كوردستانی عێراقدا، بەتایبەت لە ناوچەكانی جێی ناكۆكی لەسەر، ئەمەش لە ئاكامی سیاسەتی بە عارەب كردن، چ لە رێی كردەوەكانی ئەنفال، یان هەڵمەتەكانی كۆچپێكردن و گۆڕینی ناسنامەی نەتەوەییو پاكتاوی رەگەزی. ئیعترافێكی راستەوخۆیە بە بوونی كورد لەو ناوچانەدا بە شێوازێ واقیعی بوونی كوردان لەو شوێنانە پاڵی ناوە بە حكومەتەكانی پێشوو تا پلان و بەرنامەی ستراتیژی دابڕێژن بۆ لەناوبردن و دەرپەڕاندنی بوونی كورد بۆ خاتری بەرژەوەندی پێكهاتەكانی تری ناوچەكە..
پوختە و كۆی سەرنجەكانمان لەسەر راپۆرتەكە بەم شێوەیەیە:
1- ئەو رێكەوتنە سیاسیانەی لە زۆر شوێنی راپۆرتەكەدا هاتووە لە دەروازەی بێ توانایی و نەتوانینی گەیشتنە چارەیەكی دادوەرانەیە كە پشت بە بەڵگەنامەكانی واقیعی بوونی سەر زەوین ببەستێ.
2- خۆ لە گێلی دانی راپۆرتەكە لەسەر ئاكامە خراپەكانی دیموگرافی كە پێشتر بەهۆی سیاسەتی بە عارەبكردنەوە ناوچەكانی جێی ناكۆكی لەسەرەكانی شێواندووە، وێڕای ئیعتراف كردن بە ئاماژە و قۆناغ و رەهەندەكانیشی.
3- راپۆرتەكە لەوەدا سەركەوتوو نەبووە كاتێ لەو بڕوایەدابووە زۆربەی كوردی فەیلی حەز بە چوونە پاڵ حكومەتی هەرێم ناكەن، لەكاتێكدا فەیلیەكان بەشێكی رەسەن لەناو گەلی كوردا پێك دەهێنن، وەك تیرە و هۆزەكانی تری ئەم گەلە رووبەڕووی راگواستن و كۆچپێكردنی زۆرە ملی و توانەوەی ئەتنی بوونەتەوە وەك لە راپۆرتەكەشدا زیاتر لە جێگەیەك لەسەر ئەم زوڵمەی لێیان كراوە دەدوێت..
4- ئەو پێشنیازانەی راپۆرتەكە لەسەر داهاتووی كەركوك پێشكەشی كردووە تاك جەمسەرانەیە، خۆ لە گێلدانێكی تێدایە سەبارەت بەو پەرت بوون و دابەشكردنەی لەیەكە ئیدارییەكانی ئەو شارەدا روویان داوە كە بوونەتە هۆی گۆڕینی دیموگرافی دانیشتووان بەهۆی هەڵمەتەكانی راگواستن و ئەنفال و ئامرازەكانی تری پاكتاوكردنی رەگەزی هەر لەنیوەی دووەمی سەدەی بیستەوە تا رووخانی رژێم، لەو پێشنیازانەدا ئەم چارەسازانەی هاتووە، بەستنەوەی پارێزگای كەركوك بە حكومەتی ناوەندی و هەرێمی كوردستانیش لەیەك كاتدا، یان خودموختاری پێبدرێت، مانەوەی وەك پارێزگایەك و بەرفراوانكردنی دەسەڵاتەكانی، هەروەها راپۆرتەكە 5 تا 7 ساڵی دەستنیشان كردووە وەك قۆناغێكی راگوزاری بۆ گەیشتن بە چارەسەری كۆتایی!
دواتر دی مستۆرە رێگەی خۆی گرت و رۆیشت، دی میلگرت ئەم ئەركەی ئەوی لە ئەستۆ گرت، بەڵام ئەم بەپێچەوانەی دی مستۆرەوە،دی میلگرت كەسێكی خاوو خلیچیك بوو لەكارەكانیدا! بەرپرسیارێتییەكانی خۆی دابەش كردبوو. لە یەكەمین سەردانیدا بۆ شاری هەولێر چاوی كەوت بە ژمارەیەكی دیاریكراو و لەو كەسایەتیانەی پێوەندیدار بوون بە ناوچە جێ ناكۆكی لەسەرەكان، منیش یەكێكیان بووم بەڵام لەو چاوپێكەوتنەدا دانیشتنەكە لە بازنەی موجامەلات دەرنەچووە دەرێ!
ئەمەش ئاماژە بوو بۆ ئەو جیاوازییەی لەنێوان خۆی و دی مستۆرەدا هەیبوو كە لە ساردوسڕی خۆی دەبینیەوە كاتێ دی میلیگرت مامەڵەی لەگەڵ گرفتەكەدا دەكرد بێموبالات بوو !
ئەم دیمەنە پڕ خەوش و چافڕینانە لە چالاكی و بزاوی نوێنەری تایبەتی ئەمینداری گشتی UN دا دەبینرانەوە، بەشێوەیەكی كراوە بنمیچ و وادەی زەمەنی بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 هێشتەوە، بەبێ ئەوەی هیچ ناڕازی بوونێ لەلایەن جەمسەرەكانی پێوەندیدار بەم كێشەیە یان لەلایەن بەرپرسانی هەرێمەوە بخرێتە روو. كەچی پێشتر بەرپرسانی هەرێم بە توندی ناڕازی بوونی خۆیان لەسەر پێشنیازی درێژبوونەوەی وادەی زەمەنی بۆ جێبەجێكردنی مادەكە دەردەبڕی، كاتێ دی مستۆرە بۆ شەش مانگ درێژەی كردەوە، پەرلەمانی كوردستانیش دواتر رازی بوو لەسەر ئەو پێشنیازە! بەم شێوەیە گرفتی ناوچە جێ ناكۆكی لەسەرەكان كەوتە ناو تونیلێكی تاریكەوە، هەندێ بانگهێشتی ئێرەو ئەوێی لێ دەربچێت كە داوای گۆڕین یان راستكردنەوەی هەندێ بڕگەیان دەكرد، لەلایەكی ترەوە كەسانێ هەبوون زوڕنای بەسەرچوونی مادەكەیان لێ دەدا، نوێنەری ئەمینداری گشتی UN (دی میلگیرت) هەموو بایەخدانی خۆی خستبووە سەر وردەكارییەكانی هەڵبژارنەكانی ئازاری پارساڵ و زیاتر گرنگی بە ئەنجامەكانی ئەو هەڵبژاردنە دەدا و بایەخی كەمتری بە جێبەجێبوونی مادەی 140 دەدا، كێشەی ناوچە جێ ناكۆكی لەسەرەكانی لە كارە پێشەنگەكانی خۆی دەریهێنابوون، راپۆرتەكەی دی مستۆرەشی فەرامۆش كردبوو، لەبیری خۆی كردبووە دەرەوە!! لە پێناوی سەرلەنوێ گێڕانەوەی ژیان بۆ مەسەلەی ناوچە جێ ناكۆكی لەسەرەكان و ئەكتیڤكردنی قۆناغەكانی جێبەجێكردنی ماددەی 140، لایەنی كوردی لە رێی لیستی هاوپەیمانی كوردستانیەوە پێداگیرییان كرد لەسەر پێویستی دەستگرتن بە ماددە دەستورییەكان و هەروەها گرنگی زیاتریان دا بە ئەنجامدانی سەرژمێری دانیشتوان لە كات و ساتی خۆیدا، ئەمەش لە دوو توێی ئەو بەرنامەیەی پێشكەشی لایەنە براوەكانی هەڵبژاردنی ئازاری پارساڵیان كرد و كە پێكهاتبوو لە 19 بەند، هەمووی پێوەندی بە پرۆسەی سیاسی لە عێراق و داواكاریەكانی لیستی هاوپەیمانی كوردستانیەوە هەبوون.
بەڵام رێڕەوەكانی رووداوە سیاسییەكان و ئەو گۆڕانكارییانەی لەسەر زەمینەی واقیع لە عێراق روویاندا ئاماژە دەدەن بەوەی سەرژمێری دانیشتووان دیسانەوە دوا دەخرێتەوە و ماددەی 140 هەر لەزمنی وادەو بنمیچی زەمەنی كراوەدا دەمێنێتەوە، پرۆژەكەی دی مەستۆرەش بەسەر رەفەكانەوە هەڵگیراوەو بە ئومێدی ئەوەی رووداوەكان فەرزی بكەنەوە و سەرلەنوێ بۆ چارەسەری ناوچەكانی جێی ناكۆكی، هەموو لایەنەكان بگەڕێنەوە لای ئەو پرۆژە و پێشنیاز و راپۆرتە گرنگەی بەڕێزیان..