خوای گەورە لە قورئان دا فەرموویەتی [ن والقلم وما یسطرون] ئاشكرایە كە (سطر) دێڕی نووسینەو، نووسینیش بە (قلم) واتە (پێنووس) ئەنجام دەدرێ و، نووسینیش – هەر نووسینێك كۆكردنەوەو خستنە پاڵ یەكی (حرف)ـەكانە كە لێرەدا ئاماژە بۆ یەكێكیان دەكات ئەویش (ن)ـە.
بۆیە (الراغب الاصفهانی) لە (مفردات الفاظ القران)دا دەڵێت: سطر: والسطر، الصف من الكتابە. وسطر فلان كذا ای كتب سطرا سطرا، قال تعالی [ن والقلم وما یسطرون] وقال: [والطور وكتاب مسطور]، وقال : [كان ذلك فی الكتاب مسطورا].
دەربارەی (القلم) دەڵێت: اصل القلم: القص من الشیء. وخص ذلك بما یكتب به قال تعالی: [الذی علم بالقلم].
سەبارەت بە وشەی (الخط) دەڵێت: ویعبر عن الكتابە بالخط قال تعالی : [وما كنت تتلو من قبله من كتاب ولا تخطه بیمینك]
بۆیە زانای گەورەش (ابن تیمیە) لە بەرگی دووەمی (فتاوی)دا لە بارەی ئایەتی [الذی علم بالقلم]ەوە دەڵێت: (وذكر القلم، لان التعلیم بالقلم هو الخط).
لەهەموو ئەمانەی پیشەوە دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە خوای گەورە حەرف و دێڕو قەڵەمی لە پاڵ یەكدا باس كردووەو، سوێندیشی بە (قەڵەم) و (دێڕی نووسین) خواردووە، تاوەكو سەرنجمان بۆ رۆڵی بەرچاوی (خەت) و (قەڵەم) رابكێشێ لە ژیانی ئینسان و نەتەوەو گەلاندا.
بۆیە ئەگەر سەرنجێكی خێرا لەمێژووی گەلی كورد بدەین، ئەوا دەبینین رۆڵی بەرچاوی بووە لە (نووسین) و (خۆشنووسی)دا بە هەموو جۆرەكانی خەتی ئیسلامییەوە، بەڵام ئەوەی جێگەی باسە بەدرێژایی ئەو مێژووە، خۆشنووسانی بەهرەمەندی كورد، خەتێكیان دانەهێناوە بەنێوی خەتی كوردییەوە، كە ئەشێت ئەوانیش هۆكاری زاتی و بابەتی خۆیان هەبێت لە ئەنجام نەدانی ئەم كارەدا، بەڵام دەبینین لەنێو ئەو جیهانە فراوانەی خەت و خەت نووسییدا (فارس) توانیویەتی خەتی (تعلیق) وەكو تاكە خەتێك بەكار بهێنێ و، ناوی (خەتی فارسی)شی لێناوەو، تەواوی تابلۆكانی نێو وڵاتەكەیشی پێ بڕازێنێتەوەو، لە رێگەی ئەم فاكتەرەشەوە، هەر نووسینێك لە شوێنێكی ئەم جیهانەدا، بەو خەتە بنووسرێت تەواوی جیهانی ئیسلامیی و جیهان بەگشتی ناوی (فارس) و (خەتی فارسی) بیر دەكەوێتەوە، لەكاتێكدا كە باو و باپیرانی ئێمە لە زۆر بڕگەی رۆژگاردا داهێنانیان كردووە لە خەت و خۆشنووسییدا، ئەوەتا لە دەوڵەتی (دۆستەكی)دا كە نزیكەی (104) ساڵ تەمەنی بووە، خۆشنووسانی ئەو سەردەمەی كورد باشترین داهێنانیان لە خەتی (كوفی)دا كردووەو خەتی (كوفی)یان بە نەقش و زەخرەفەی (نباتی) رازاندۆتەوە، بەڵام ناویان نەناوە (خەتی كوردی) بەڵكو بۆتە (الخط الكوفی ذات الزخارف النباتیە)، بۆیە لێكۆڵەری سویسری (فلوری) دیراسەی زۆری خەتی نەقش و نیگاری كردووە لەسەر خەتی (كوفی)و پەرەپێدراو لەسەر دیوارەكانی زانكۆی (ئەزهەر) و، زانكۆی (قەیرەوان) و (شاری دیاربەكر). پاشان لە ئەنجامدا دەگاتە ئەم ئەنجامە – وەكو مامۆستا (عبدالرقیب یوسف) لە كتێبی (حضارە الدولە الدوستكیە فی كردستان الوسطی) ئاماژەی پێكردووە: (یری فی الاشرطە الكتابیە المزخرفە فی دیاربكر نوعا من اجود مبتكرات الفن الاسلامی واروعها وهو یبدی دهشە من اغفال مۆرخی الفنون امر دراسە هذه الاشرطە الكتابیە) بۆیە (فلوری) لە هەمان سەرچاوەدا دەڵێت: باشترین شوێنی جیهان بەبێ هیچ دوو دڵییەك كە بشێت تیایدا لێكۆڵینەوە بكرێت لەسەر نووسینی زەخرەفەدار شاری ئامەدە، ئەوەتا دەڵێت: (ان مدینە امد اصلح مكان في العالم الاسلامی علی الاطلاق لدراسە فن الاشرطە الكتابیە المزخرفە) هەروەها لە هەمان سەرچاوەی پێشوودا دەڵێت: (توجد الان علی سور دیاربكر ارقی ما وصلت الیه الكتابە الكوفیە ذات الزخارف النباتیە).
(بڕوانە لاپەڕەكانی (9) (410) (416)ی سەرچاوەی پێشوو).
بۆیە لێكۆڵەری سویسری (فلوری) وای بۆ دەچێت كە شاری (ئامەد) بەم جۆرە خەتی نووسینەی (كوفی زەخرەفەدار)، خاوەنی خەتێكی نوێیە. دكتۆر (ابراهیم جمعە) لە (دراسات فی تطور الكتابات الكوفیە) لاپەڕە (33-34)دا دەڵێت: (وقد اجاز فلوری لنفسه بعد هذه الدراسات ان یفرد لامد اسلوبا كتابیا خاصا).
ئەم شایەدییەش مامۆستا (عبدالرقیب یوسف) لە لاپەڕە (411)ی (حضارە الدولە الدوستكیە)یدا ئاماژەی بۆ كردووە.. ئەم جۆرە نووسینەش پێش دەوڵەتی دۆستەكی نەبووەو، لە ماوەی حوكمڕانی عەبباسییەكانیش دا نەبووە، تەنيا لە (ئامەد)دا هەبووە (لاتوجد الزخرفە الحیوانیە في الكتابات الكوفیە قبل العهد الدوستكی ..) هەروەها (اشار المستشرق دیمان الی مدی التطور الذی شاهده الخط االكوفی في فن الزخرفە في عهد الدولە الدوستكیە في حین انه كان خالیا من الزخرفە في عهد العباسیین).
بڕوانە لاپەڕە (412)و (415)ی (حضارە الدولە الدوستكیە).
لەگەڵ هەموو ئەم گەواهی ئەمانەش دا، خۆشنووسانی ئەو سەردەمەی كورد، لەبەر هەر هۆیەك بووبێت، نەهاتن ئەو خەتە نوێیە، بە (خەتی كوردی) ناو بنێن.
لەسەردەمی (دەوڵەتی ئەیوبی)شدا، خەتێكی نوێ هاتە ئاراوەو، جێگەی خەتی كوفی گرتەوە بە تایبەت لە نووسینەوەی قورئان دا، كە ئەویش خەتی (نوسخ) بوو لەگەڵ خەتی (تۆمار)دا، كە بەداخەوە ئەو، خەتانەش ئێستا خەڵكانی دی خۆیان كردووە بە خاوەنی.
(انور الرفاعی) لە لاپەڕە (411)ی (الاسلام في حضارته ونظمه) دەڵێت: (وهجرت خطوط الكوفە في كتابە المصاحف وحلت محلها الخطوط اللینە كالخط النسخی الاتابكی الذی ساد في العصر الایوبی). بەڵام لە سەردەمی (ئەیوبیەكان)دا، خەتی تایبەتی دەوڵەتی دۆستەكیش هەر لەسەر هەندێ شوێنی وەك مزگەوت و كێلی قەبرەكان دا بەكار دەبراو پێی دەنووسرا، بۆیە لە لاپەڕە (339)ی ئەم سەرچاوەیەی پێشەوەدا هاتووە كە (جزء من كتابە كوفیە مزخرفە معقودە علی هیئە قندیل من الطراز الایوبی موجودە علی ضریح في القاهرە اقیم في القرن السابع الهجری). مەبەست لە خستنە رووی هەموو ئەوانەی پێشەوە ئەوەیە كە بەدرێژایی سەدان ساڵ لەمەوبەر تائێستا خۆشنووسانی گەلەكەمان لە هەر پارچەو بەشێكی كوردستان دا، رۆڵی بەرچاویان هەبووە لە داهێنان و پەرەپێدانی زۆر جۆری خەتی نووسیندا، كەچی تا ئەم ساتەش نەبووینە بە خاوەنی خەتێكی ناسراو بە خەتی كوردی، بۆیە (فارس) خەتی خۆی هەیەو، تەواوی جۆرەكانی تری خەتی ئیسلامیش بە ناڕەوا پێیان دەوترێت خەتی عەرەبی، لەكاتێك دا ژمارەیەكی بەرچاوی ئەو خەتانە، نەتەوەكانی تری نێو كۆمەڵگەی ئیسلامی دایانهێناوە.
بۆیە لێرەوە ئەم پێشنیازانە بە چاك دەزانم، بۆ ئەوەی خۆشنووسیی ببێتە فاكتەرێكی دیكەی پاراستنی ناسنامەی نەتەوایەتیمان: یەكەم: خۆشنووسانی كوردستان پێكەوە، لە هەوڵی داهێنانی خەتێك بن بەنێوی (خەتی كوردی)یەوە، جا ئەو خەتە لەوانە بێت كە پێشینانمان تیایدا باڵادەست بوونە، یان خەتێكی نوێی داهێنراو بێت.
دووەم: پاش هەڵبژاردن و پەسەندكردنی ئەو خەتە كوردییە لە لایەن وەزارەت و دەزگای پێوەندیدار بەو بابەتەوە هەوڵ بدرێت تابلۆ سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان بەو جۆرە خەتە بنووسرێت و، بەمەش مۆركێكی تایبەتی خۆماڵی بە وڵاتی خۆمان دەدەین، لەبواری خۆشنووسییدا.
سێیەم: رۆژی (18)ی ئایاری هەموو ساڵێك بكرێتە رۆژی خۆشنووسانی كوردستان، بە مەبەستی رێزلێنان و بەردەوام بوون لەسەر رێبازی گەورە خۆشنووسی جیهانیمان خوالێخۆشبوو مامۆستا (حامید ئامەدی)، كە هەموو دنیا شایەدی كارامەیی و دەست رەنگینی بۆ دەدات لەبواری خۆشنووسییداو، لە (18/5/1982)دا ماڵئاوایی لێكردین.