گۆڕینی ئاراستەی بیركردنەوەی وەبەرهێنەران لە هەرێمی كوردستان
د. ئەمین سەعید الادریسی
كۆمەڵگاكانی نیشتەجێبوون و ئاسانكارییەكانی بانكی خانووبەرە تارادەیەك گرفتی نیشتەجێبوونی چارەسەركردووەو كرێی خانووشی نزمكردۆتەوە، گەر وا نەبووایە رێژەو بڕی كرێ دەگەیشتە ئاستێكی خەیاڵی بەتایبەت لەشارانێكدا كە ئارامی و سروشتی قەشەنگی تێدایە. زۆركەس بەهەڵە لەرۆڵ و ئەركی پاركە گەورەكان و سۆپەرماركێتەكان تێگەیشتوون وادەزانن تەنیا پارە بەردانەوەیەكی بێ قازانجە بۆ هەرێم، گەرچی ئەم بازاڕە گەورانە رووكەشێكی بەكارهێنەرانە دەداتە تاكەكانی كۆمەڵگا چونكە كەلوپەلەكان لەناوخۆدا دروست نەكراون بۆیە بەهای دراو بەشێوازێكی دروستانە بەرز نابێتەوە، هاوكات دەزگا بەرهەمهێنەرەكانی دەرەوەی هەرێم چالاكتر دەكات، بەڵام گەر لەم رووەی ترەوە تەماشای بكەین بەهۆی ئەو بازاڕانەوە بەهەزارەها گەشتیار روو لەهەرێم دەكەن و بەسەدان ملیۆن دینار لەناو پارك و بازاڕەكاندا خەرج دەكەن بەمەش رەوڕەوەی چالاكی ئابووری دەچێتە پێشەوەو پارە لەناو هەرێمدا جووڵەی پێ دەكەوێت، گەر ئەم سەدان هەزار خەڵكەی دەرەوەی هەرێم بەمەبەستی گەشتیاری و كاركردن روو نەكەنە بازاڕەكانەوە دۆخێكی بێ بازاڕی لەناو هەرێمدا دروست دەبێت، كەواتە تەنیا شوێنە گەشتیارییەكانی وەك جوندیان و بێخاڵ و سەرسەنگ و شەقڵاوە گەشتیار راناكێشنبۆ ناوەوەی هەرێم، بەڵكو شەقامی رێكو پێك و پاركی بەرفراوان و سوپەرماركێت و بنكەكانی تەندروستی و شوێنە كەلەپوورییەكان زیاتر گەشتیار رادەكێشن. هەروەك چۆن لە ئیماراتی دوبەی بازاڕە بازرگانییە گەورەكان و بنكە شارستانییەكان لەهەموو دنیاوە خەڵك رادەكێشن، گرنگە ناوەڕۆكی ئەو بازاڕانە بزانرێت كە چی تێدا دەڕژێنرێت، ناكرێت دەرگا لەهاتنە ژوورەوەی كەلوپەلی بیانی بگیرێت گەر توانای بەرهەمهێنانی خۆماڵی كامڵ نەبووبێت، بەڵام زیانەكە لەوەدایە لە 90% ی كەلوپەلەیەكە لەدەرەوەدا بەرهەم هاتبێت، لەبەرامبەریشدا باج و رسومات بەو شێوەیە نییە كە لەوڵاتانی تردا هەن.
حكومەتی هەرێم بەو مووچە زۆرەی كە بۆ فەرمانبەرانی دابینكردووە وەك ئەوەیە ئاو بەناو بۆری تەقیودا بەرێت، بەمشێوەیەی ئێستا رەورەوەی چالاكی ئابووری خۆماڵی نابووژێتەوە، بۆ نموونە تەنانەت بەرووبوومی كشتوكاڵی خۆماڵی و پیشەسازی سادەش هەر لەدەرەوە دێت، وەبەرهێنەرەكان لەبەر قازانجی خێرا نایانپەرژێتە سەر بەرهەمهێنانی خۆماڵی، چونكە وەبەرهێنی بیانی دەتوانێت بەرووبوومی كشتوكاڵی و پیشەسازی بەنرخێكی كەمتر لەخۆماڵییەكە بخاتە بازاڕەوە، وەبەرهێنانی پیشەسازی و كشتوكاڵی زەمەن و كاتێكی درێژی دەوێت بەهۆی بارودۆخی وەرزییانەو كەش و هەواو ئامێری پێشكەوتووەوە دابین دەكرێت، هەروەها بەهۆی درێژبوونەوەی ماوەی دامەزراندنی كارگەكان تا ئەو كاتەی دەكەونە سەر سكەی خۆیان، بۆ بەرهەمهێنانی خۆماڵی بەپێی بەیاناتی فەرمی ژمارەی كۆمپانیا خۆماڵییەكان كە لەشاری هەولێر تۆماركراون لەنێوان ساڵانی( 1995 تا 2008 )دەگەنە 2169 كۆمپانیا، لەناو ئەم ژمارەیەدا 1272 كۆمپانیای بەڵێندەرایەتی گشتین و 140 كۆمپانیای بازرگانی گشتین، واتە بەرێژەی لە 58.645% لەبەرامبەر لە 8.114%دا، ئەمەش ناهاوسەنگی لەبازاڕدا دروست كردووە، لەكاتێكدا ژمارەی كۆمپانیا پیشەسازییەكان تەنیا 114 كۆمپانیان و كشتوكاڵییەكانیش 27 كۆمپانیان واتە بەرێژەی لە 5.256% لەبەرامبەر لە 1.245%، بەڵام ژمارەی كۆمپانیا بیانییەكانی كە لەپارێزگای ئەربیل تۆماركراون لەنێوان ساڵانی (2000 تاكو 2008 ) 574 كۆمپانیایە. لەو ژمارەیە تەنیا 302 كۆمپانیای بەڵێندەرایەتی گشتییەو 120 كۆمپانیای بازرگانی تێدایە، واتە بەرێژەی لە 52.61 لەبەرامبەر 20.90% لەكۆی كۆمپانیا بیانییەكان، لەكاتێكدا ژمارەی كۆمپانیا پیشەسازییە كشتوكاڵییەكان لە 12 كۆمپانیا تێنەپەڕیوە، هاوكات تەنیا 6 كۆمپانیای بیانی تێدایە كە رێژەیان لە 3.66% بەرامبەر لە 1.4%.
لێرەوە پرسیار دەوروژێت مادام وەبەرهێنەكان بەدوای قازانجی خێرادا دەگەڕێن، گوێ بە ئابووری تووندو تۆڵ و بەهێز نادەن چی شتێك بكرێت بۆ ئەوەی ئاراستەی بیركردنەوەكانیان بگۆڕدرێت ؟ سیاسەتی دارایی و بازرگانی حكومەت وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە بەنموونە لەوڵاتی ئەردەندا یاسای وەبەرهێنانی ژمارە 16ی ساڵی 1995 سێ توێژی پەرەپێدانی دیاریكردووە.
توێژی یەكەم: ئەو هۆتێلانەیە كە لەسەر كەناری دەریای مردوون و بەقووڵایی 5 كیلۆمەتر چوارگۆشەن لە 25% ی قازانجی ئەو پڕۆژانە بۆ ماوەی 15 ساڵ لەمێژووی دەستبەكاربوونیانەوە لەباج بەخشراون.
توێژی دووەم : پرۆژەكانی پیشەسازین لە 50% ی قازانجەكەیان بۆ ماوەی 15 ساڵ لەباج بەخشراوە ..
توێژی سێیەم : پرۆژەكانی كشتوكاڵی و هەروەها پرۆژەكانی دەریایی و گواستنەوەیە لەرێگای شەمەندەفەركە بۆ ماوەی 15 ساڵ لە 75% ی قازانجیان لە باج بەخشراوە.
لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت پرۆژەكان دابەشی 3 توێژی جیا كراون ئەمانەش خراونەتە ناو سیاسەتی ئابووری ئەردەنیەوە وەك لەرێژەكاندا دیارە وەبەرهێنی كەرتی كشتوكاڵی و ژێرخانی ئابووری زیاتر هاندراون، تاكو پێداویستییەكانی ئاسایشی خۆراكی دابین بكەن هەروەها هێزی كار بەگەڕبخەن. لێخۆشبوونی لە 75% ی قازانج لە باج تایبەتمەندی باش بە كەرتی كشتوكاڵی و پیشەسازی دەدات، دواتر ئەو قازانجەی كە وەبەرهێن لەم پرۆژانەدا دەیكات بەپێی بارودۆخەكان بەرزو نزمی بەخۆوە دەبینێت، بەڵام یاسای وەبەرهێنانی كار پێكراو لەهەرێم دا هەموو جۆرە پرۆژەكانیان خستۆتە خانەیەكەوە واتە هەموویان بۆ ماوەی 15 ساڵ لەباج و رسوماتی گومركی لێیان خۆشبوون، ئەمەش بەپێی یاسای وەبەرهێنانی ژمارە 4 ی ساڵی 2006 كە ئەم كەرتانەی خوارەوە دەگرێتەوە:
1- پیشەسازی تەواوكار وكەرتی كارەبا .
2- كشتوكاڵ بەهەردوو خانەی رووەكی و ئاژەڵی و بێستان و خزمەتگوزارییەكانیانەوە.
3- هۆتێل و پرۆژە گەشتیارییەكان و شارەكانی یاری.
4- تەندروستی و ژینگە .
5- توێژینەوەی زانستی و تەكنەلۆژیا .
6- گواستنەوەو گەیاندنی هاوچەرخ .
7- بانك و كۆمپانیاكانی دڵنیایی.
8- پرۆژەكانی ژێرخانی ئابووری كە لەباڵەخانەو ڕێگاو پردو فرۆكەخانە پێك دێت.
9- بازاڕە هاوچەرخەكان.
10- فێركردن بەهەموو قۆناغەكانییەوە.
11- هەر پرۆژەیەكی تر كە ئەنجومەنی وەبەرهێنان بەپێی یاسا بڕیاری لەسەر دەدات.
لەم پرۆژە یاسایەدا كە وەك یەكی و یەكسانی و ئاسانكاری لە نێوان هەموو پرۆژەیەكدا هەیە بە تایبەت لە لێخۆشبوونەكانی باج دا وا لە وەبەرهێنەكان دەكات تەنیا روو لە ئەو پرۆژانە بكەن كە قازانجی خێرایان بۆ مسۆگەر دەكات. لە 76.1% ی سەرمایەی وەبەرهێنان لەساڵانی (2007 تا 2008) تەنیا رووی لەكەرتی نیشتەجێبوون و گەشتیاری كردووە، بەمشێوەیە بەهیچ شێوەیەك ئاسانكاری بۆ بەرهەمی كشتوكاڵی و پیشەسازی نەكراوە تا كەلوپەلی خۆماڵی كە لەناو هەرێمدا بەرهەم بهێنێت و لەبەرامبەر كەلوپەلی بیانی دا خۆی راگرێت بەتایبەت لە ئاستی جۆرو نزمی نرخی كەلوپەلی بیانی، خۆماڵییەكە زیانی پێ دەكات بۆنموونە مریشكی بەرازیلی لەدووری هەزاران میلەوە بەنرخێكی كەمتر دەخرێتە بازاڕەوە، یان كەلوپەلی كارەبایی بەنرخێكی زۆر هەرزان دەهێنرێت، بۆیە ڕێگا نادات كارگەی تایبەت بەدروستكردنی ئەو كەلوپەلانە لەهەرێمدا دروست بێت. ئەم گرفتە لەزۆر وڵاتی تردا دروست بووە، بەڵام بەسیاسەتی گونجاو رووبەرووی بوونەتەوە، بۆ هەر وڵاتێك پێویستە فەلسەفەیەكی پەرەپێدانی تایبەت بەپێی بارودۆخی خۆیان داڕێژنەوە، لێكۆڵینەوەكانی مێژووی ئابووری وادەردەخەن كە لەسەدەی نۆزدەدا كاتێك بەریتانیا هەنگاوی بەرەو ئازادی ئابووری دەنا، هیچ بەربەستێكی گومركییان بۆ بەرهەمی خۆماڵی دانەنابوو، هەروەها ئەڵمانیاش پارێزگاری گومرگی بۆ پیشەسازی خۆی دروست كردبوو لەبەرامبەردا باجی گومركی زۆریان خستبووە سەر كەلوپەلی بیانی، بەمشێوەیە ئاراستەی بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی و پیشەسازی بەلای خۆماڵیدا پارسەنگی دایەوە.
بۆ سوود وەرگرتن لەمێژوو پێویستە نەخشەیەكی وەبەرهێنان وەڵامی ئەم پرسیارانە بداتەوە، پرۆژەی وەبەرهێنان چەند دراوی بیانی كۆدەكاتەوە؟ چەند هەلی كار دەرەخسێنێت؟ چەند كەرەستەی خۆماڵی لە پرۆژە پیشەسازییەكە بەكاردەهێنێت؟ لەكاتێكدا هەرێم باشترین ئاوی سروشتی سەر زەوی و ژێر زەوی تێدایە كەچی بوتڵە ئاوی خواردنەوە لەدەرەوە دەهێنن، پێویستە گرنگی زیاتر بدرێتە ئەو پرۆژانەی كە تەكنەلۆژیای ئاڵۆزی تێدا بەكار ناهێنرێت بۆنموونە ساردكەرەوە و زۆپا دەكرێت بەپارەیەكی كەمتر لەناو هەرێمدا دروست بكرێت، یا ئەو هەموو بارە قورسەی كەمالیات و موبیلات كە دێنە ناو هەرێمەوە وایانكردووە كەس گرنگی بەدارتاشی و ئاسنگەری و كاری دەستی نەدات، یا ئەو خۆڵ و خاشاكەی كە بەڕێگای كۆن و كلاسیكی فڕێ دەدرێنە دەوروبەری شارەكان بێ ئەوەی سەر لە نوێ سوودو كەڵكی لێوەربگیرێتەوە لەكاتێكدا وڵاتان بەپارە خۆل و خاشاك لەكۆمپانیاكانی پاككەرەوە دەكڕنەوەو ناهێڵن ژینگەشیان پیس بێت.
كاتی ئەوە هاتووە چواردەوری شارەكان بەجۆرەها داری بەرهەمهێن سەوز بكرێن تا بازاڕی خۆماڵی پڕ بكرێن لەبەرووبوومی تازە، ئەمەش بەپشتبەستن بەتۆڕی ئاودێری نەك باران . زیندووكردنەوەی پیشەسازی میللی و كەلەپووری و بەكارهێنانیان وەك كاڵایەكی بەنرخی بازاڕی لەناو هەرێم و دەرەوەدا گرنگی تایبەتی خۆی هەیەو بۆ دۆزینەوەی هەلی كار سوودی تایبەتی هەیە.
بەمشێوەیە كاتی ئەوە هاتووە یاساكانی وەبەرهێنان و شێوازی عەقڵییەتی بەڕێوەبردنی ئابووری، چاكسازی و نوێكاری تێدا ئەنجام بدرێت كە لەگەڵ واقیعی ئابووری هەرێم و جیهانیدا بگونجێت.
