شۆڕشی تەمموزی ساڵی 1958، قۆناغێكی پێشكەوتووە لەمێژووی پێوەندییەكانی نێوان كورد و عەرەبدا، ئەمەش لەمیانەی كاری هاوبەشیانەوە بۆ دروستكردنی دەوڵەتی نوێی عێراقی كە بەسەر دار و پەردووی رژێمی پاشایەتی دروست بوو، لەدەقی ناوەڕۆكی ماددەی سێیەمی دەستووری كاتیی ئەم پێوەندییە مێژووییە وا داڕێژراوە كە ((عەرەب و كورد هاوبەشن لەم نیشتمانەدا...)).
بەڵام هەڵگەڕانی هێزە رەگەزپەرستەكان بە پەیژەكانی سەركردایەتی كردندا و وەرگرتنی دەسەڵات لەلایەن خۆیانەوە كێشەی كوردی گەڕاندۆتەوە بۆ چوارچێوەی یەكەم!
شۆڕشی ئەیلوولی ساڵی 1961 بەرپەرچدانەوەیەكی توند بوو دژ بەو هێزانە.
بەو شێوەیە بەدرێژایی نیوەی دووەمی سەدەی رابردوو كوردستانی عێراق بوو بە گۆڕەپانی هەمیشەیی كارو كردەوەی سەربازی بەئامانجی كۆیلەكردنی بوونی كورد لەعێراق و لەقاڵبدانی رۆڵی سیاسی و ئابوورییانەی...
سەرەڕای ئەو جینۆساید و تیرۆرە رێكخراوەییەی حكوماتەكانی عێراق كە لەرێی پرۆسەكانی ئەنفال و پاكتاوكردنی رەگەزی و بەكارهێنای چەكی كیمیاییەوە ئەنجامیان دەدا، گەلی كورد لەپێناوی وەدیهێنانی ئامانجە نەتەوەییەكانیدا قوربانی زۆری بەخشی، دواتر بەهۆی داڕمانی رژێمی پێشوو سەركردایەتی سیاسی كوردستان هەلێكی باشی بۆ هەڵكەوت تا دەست لەناو دەستی گەلی عەرەبی عێراق بنێت و بە میتۆدی كاری هاوبەشەوە. بگەڕێتەوە بۆ بونیادنانەوەی وڵات.
بەڵام هەر لەبەرامبەر دەسەڵاتدارانی نوێی بەغدا سامیان هەبوو كە هەندێكیان میراتگرەوەی رژێمەكانی رابردوون و هاندەرنەبوون بۆ تێگەیشتن لە رووداوە نوێیەكان و بە ئیجابیانە و نیەت سافانە كارلێكیان لەگەڵ واقیعی نوێ نەدەكرد، پێیان غەدربوو گەلی كورد بەسەر خاكی خۆیانەوە ئارام ببن و هاوبەشی راستەقینە لە بونیادنانەوەی عێراقدا بكەنەوە.
هەندێك لەو جەمسەرە تازانەی حوكم بوونە بەربەست لەبەردەم رەوڕەوەی پەرەسەندنی شارستانیانەی هەرێمی كوردستان، تەنانەت لەدوای داڕشتنەوەی دەستووریش هەر ترسیان لەسەر هەیە لەوەی پیلان داڕێژن بۆ تێكدانەوەی بارەكە، ئەزموونەكانی ساڵانی پێشوو گەواهیدەرن لەسەر ئەو راستیە، ئەزموونەكان وا دەنوێنن كە لە گەوهەردا پێوەندی كورد بە حكومەتەكانی رابردوو لە ئاستێكی باشدا نەبووە و لە خوێندنەوەی ئاماژەكانیشدا را دیارە هەندێ حوكمداری ئێستا لەبەغدا میراتگرەوەی دیكتاتۆریەتن، لەو ئاماژانەش:
1 ـــ گرفتی دەستنیشانكردنی ناوچە كوردییەكان: سەرنج دەدرێت زاراوەكانی: كورد، گەلی كورد تەنانەت نەتەوەی كوردی لەدروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە تا ئێستاش لە ئەدەبیاتی فەرمی حكوماتی عێراقیدا دوپات دەكرێنەوە، بەڵام زاراوەی كوردستان و ناوچە كوردییەكان و نیشتمانی كورد كۆمەڵێك تابۆن مامەڵەیان پێناكرێن، چونكە هەریەك لەو زاراوانەی دوایی سنووری جوگرافیانەو رووبەری زەوی و نەخشەی كارگێڕی و سیاسی دەستنیشان دەكەن..
گەرچی یاسای كارگێڕی و بەڕێوەبردنی كاتی دەوڵەتی عێراق ساڵی 2004، هەروەها دەستووری عێراقی ساڵی 2005، بڕیاری داوە لەسەر بوونی هەرێمی كوردستانی عێراق لە سنوورێكی ناچەسپاودا، بەڵام ئەمە دیفاكتۆیەك بوو بە ئاسانی نەیاندەتوانی بەسەریدا تێپەڕن..
2 ــ گرفتی ناوچە جێناكۆكەكان: گرفتێكی تازەی كۆنباوە هەر لە دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە هەیە، داواكارییە یەك لەدوا یەكەكانی سەركردایەتی سیاسی كوردستان بۆ دیاریكردنی نیشتمانی كورد بووە، بیروڕای هاوجۆر بۆ دیاریكردنی سنوور هەبووە چ لەنێوان كورد و عەرەب، چ لەنێوان كورد لەگەڵ كورد، رێكەوتننامەی 11ی ئازار 1971 یەكەمین دانپێنانی حكومەتی عێراق بوو بۆ ناوچەكانی كوردستان بەشێوەی خودموختاری، جێبەجێكردنی ئەو ئیعترافە بەهیوای ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی بۆ هەمان ساڵ جێهێڵرا، كەچی وەك چاوەڕواندەكرا دواخرا، ئەمەش بۆ ئەوە بوو یەكە كارگێڕییەكان نەكرێنە پاشبەندی كوردستان.
لەم چاخە نوێیەدا دوا بەدوای لەناوچوونی رژێمی سەدام ساڵی 2003 وا مێژوو خۆی دووبارە دەكاتەوە، گرفتی ناوچە كوردییەكانی كە بەكوردستان نەلكاونەتەوە سەر هەڵدەداتەوە، بەتایبەت لەنێوان سەركردایەتی سیاسی كوردستان و حكومەتی ناوەندی بەغدا، ئەوەی لەسەری پێكهاتبوون لەدووتوێی مادەی 58ی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقی و ماددەی 140ی دەستووری عێراق كە بۆ یەكلاكردنەوەی گرفتەكە هاتبوو، بێسوود مایەوە. بەمەش هاوشێوەیی لە روانین و بینینی حكوماتەكانی عێراق دەردەكەوێ، هاوبۆچوونیشن لە بەرامبەر كێشەی كوردا..
3 ــ سەرژمێری دانیشتووان: هەر لە دامەزرانی رژێمی كۆماری ساڵی 1958 تا دوا سەرژمێریی ساڵی 1997 هیچ سەرژمێرییەك بۆ دانیشتووانی عێراق بە تایبەتیش كوردستان ئەنجام نەدراوە..
ساڵی 1965 سەرژمێری گشتی كرا، عێراق لەناو خوێنبەربوونێكی كوشتارگەییدا خەڵتانی خوێن كرابوو بە هۆی شۆڕشی ئەیلوول كە بەرپەرچدانەوەی ستەمكاری بوو.
ساڵی 1977 سەرژمێرییەكی تر بۆ دانیشتووانی عێراق ئەنجام درا، ئەوكات ناوچە كوردییەكان لەناو رووداوەكانی دوای رێككەوتننامەی جەزائیری ساڵی 1975 لەنێوان عێراق و ئێراندا دەژیا، بۆیە ناوچەكە دووچاری وێرانكردن و سووتاندنی سەدان گوند و شارۆچكە بۆوە و دانیشتووان (گەڕاوەكان) راگوێزرانەوە بۆ ناوەڕاست و خوارووی عێراق، هەروەها ئۆردوگا دامەزران بۆ كۆكردنەوەی دانیشتووانی گوندە راگوازراوەكان لەچەند شوێنێكی هەڵبژێردراو لەنزیك شارە سەرەكییەكان و لەسەر رێگە گشتییەكان بۆ ئاسانكردنی دەستبەسەردا گرتن و كۆنترۆڵكردنی دانیشتووان، بەڵام سەرژمێریی ساڵی 1987 لەو ساڵە ئەنجامدرا كە شەڕی عێراق و ئێران لەوپەڕی گەرمیدا بوو، ناوچەی كوردستان لە گرنگترین شوێنەكانی ئەم شەڕە بوو، دانیشتووانی تووشی جۆرەها هۆكارەكانی جەنگ و وێرانكردن بوونەوە. دوایین سەرژمێریش لەساڵی 1997 ئەنجامدرا بەبێ هەرێمی كوردستان كە ئەوكات لە دەرەوەی بازنەی كۆنترۆڵی دەسەڵاتی مەركەز بوو، كاتێك ساڵی 1970 سەرژمێریی دانیشتووان دواخرا، كوردستان لە ئارامی و سەقامگیری و بارودۆخێكی نموونەییدا بوو بۆ ئەنجامدانی، بەهەمان شێوە حكومەتی ئێستای عێراقیش كە بەردەوام بوو لە دواخستنی سەرژمێریی دانیشتووان كە بڕیار بوو لە ساڵی 2007 دا ئەنجام بدرێت، چونكە ئەوسا و ئێستاش هەرێم نموونەن بۆ ئەنجامدانی سەرەتا بۆ 2008 ئینجا بۆ 2009 دوایخست، ئێستاش دوو دڵە لە جێبەجێكردنی لەساڵی 2010.
بێگومان ئامانجی حكومەتەكانی عێراق لەدواخستنی سەرژمێریی ساڵی 1970 و ئەم دواخستنە بەردەوامەی سەرژمێریی داهاتوو یەك ئامانجە، ئەویش رێگە گرتنە بۆ نەگەیشتنە قەبارەی راستەقینەی دیمۆگرافیای دانیشتووانی هەرێم و ژمارەی كورد لەعێراق بەگشتی لەلایەك و بەردەوام بوون لە دواخستنی جێبەجێكردنی ماددەی 140 بەتایبەتی دەستنیشانكردنی سنووری كۆتایی هەرێمی كوردستانی عێراق لەلایەكی دیكەوە.
4- رەهەندی ئابووریی گرفتەكانی نێوان هەرێم و ناوەند: بەدرێژایی ئەو ساڵانەی دوای هاتنەكایەی سیستەمی كۆماری لە عێراق، چەندین چاوپێكەوتن و گفتوگۆ لەنێوان سەركردایەتی كورد و حكومەتەكانی عێراق ئەنجامدران.. لایەنی ئابووری بەردەوام باڵی بەسەر ئەو گفتوگۆیانەدا كێشا بوو بەتایبەتی دەربارەی ناوچە دەوڵەمەندەكان بە نەوت وەك: كەركوك، خانەقین، عەین زال، چونكە زۆرجار بەربەست بوون لەبەردەم گەیشتن بە ئەنجامی ئیجابی، چونكە لكاندنی ئەو ناوچانە بە نیشتمانی كورد بە مەترسییەك دادەنرا لە بەردەم پاشەڕۆژی (یەكێتی) عێراق!! ئەمڕۆش ئەم ئاراستانە سەرهەڵ دەدەنەوە بۆ ئەوەی ببن بە بەربەست لەبەردەم گەیشتن بەو گرفتانەی هەن لەنێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی ئیتیحادی، سەرەڕای چەسپاندنی ئەم بەندانە لە دەستووری ساڵی 2005ی عێراق بەتایبەتی دابەشكردنی و وەبەرهێنانی دەرامەتە سروشتییەكان بەتایبەتیش نەوت و غاز.
5- گرفتی پاسەوانی هەرێم (پێشمەرگە): ئەمەش یەكێكە لە گرنگترین ئەو پرسانەی ناكۆكیان لەسەرە لەنێوان سەركردایەتی كورد لەگەڵ حكومەتەكانی عێراق لەچەند ساڵی رابردوو، ئێستاش بەردەوامە و بۆ رێگەگرتن لەنەبوونی گرەنتییەك بۆ پاراستنی دەستكەوتەكانی گەلی كورد، دەسەڵاتدارانی بەغدا هەمیشە بەدوای دۆزینەوەی كەلێنێكدا دەگەڕێن لەنێوان تواناكانی هێزەكانی بەرگری لە هەرێم و هاوشێوەكانیان لە هێزە چەكدارەكانی عێراق، لەسەر ئاستی ئامادەكردن یان كەرەستە یان تەكنۆلۆژیای سەربازی، ئەمە سەرەڕای دیاریكردنی لە دەستووری عێراقیدا مامەڵە كردن لەم بوارەدا بەو شێوەیە دەبێت (پاسەوان)ی هەرێم بەشێكی نەپچڕاوە لەهێزە چەكدارەكانی عێراق.
لێرەدا زۆر گرنگە بەم ئەنجامانەی خوارەوە دەربچین:
1- ئەوەی حكومەتەكانی عێراق لەماوەی چەند دەیەی رابردوودا كۆ دەكاتەوە، ئەو حاڵەتی ترسەیە لە پێشهاتە سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانە لە ناوچە كوردییەكان، بەو پێیەی دەبێتە هۆی پتەوبوونی رۆڵی ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی گەلی كورد.
2- دیاریكردنی سنووری جوگرافی ناوچەی كوردی هێڵێكی سوورە بۆ حكومەتەكانی عێراق كە نابێ لێی نزیك ببنەوە، چونكە دەبێتە هۆی گۆڕانكاری لە نەخشەی ئیداری و سیاسی وڵات، بۆیە هەمیشە هەوڵ دەدات بیانو كە دەبێتە هۆی ئەنجام نەدانی ئەمكارە لەوانەش ئەنجامدانی سەرژمێریی گشتی دانیشتووان لە عێراق.
3- لە سەردەمی شۆڕشی ئەیلوولەوە تا ئێستا ئەو بیانوانەی كە حكومەتی عێراق لە گفتوگۆكانی لەگەڵ كورد دەیخاتە روو، بیانووی (بنەڕەتی) لەوانەش هەوڵە بەردەوامەكانی بۆ گۆڕینی زۆر لە بڕگەكانی دەستووری ساڵی2005 بەتایبەتی ئەوانەی پێوەندییان بە مافەكانی گەلی كوردەوە هەیە، ناوەڕۆكی ئەم ناكۆكیانە ئەوانەی پێوەندییان بە بوونی گەلی كوردەوە هەیە لەعێراق و مافی رەوای لە دیاریكردنی چارەنووسی خۆی لەچوارچێوەی سنوورە نەتەوەییەكانی كە راستییە مێژووییەكان و واقیعی جوگرافی ناوچەكە دیاری دەكەن، ئەمەش پاڵی بەو حكومەتانەوە ناوە كە فشاری زیاتری سیاسی و ئابووری دەكەن بەمەبەستی بەرتەسك كردنەوەی بوونی كورد لە عێراق و لاوازكردنی رۆڵی نەتەوەیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی.