رەهەندی نەتەوەیی بۆ پرۆژەكانی ئاودێری لەعێراق دا
ئاو بۆتە فاكتەرێك بۆ بەعەرەبكردنی كوردستان


لەزۆربەی وڵاتانی جیهاندا دیاردەی زیادبوونی رێژەی خێرای زۆربوونی دانیشتووان سەریهەڵداوە، ئەمەش ئاكامەكانی لەسەر هەموو بوارەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی رەنگی داوەتەوە. لەپێش هەموویانەوە پێویستی بوونی زیاتری خەڵكی بەئاو چ بۆ بەكارهێنانی رۆژانە یا بۆ جێبەجێكردنی ئەو پێداویستییانەی كۆمەڵگایەكی شارستانی دروست دەكەن، بەتایبەتی لەو وڵاتانەی دەكەونە ناوچە وشكەكانەوە، كە رووبارەكانیان لەگەڵ چەندین وڵاتی تردا هاوبەشن بوونەتە بنكەی ململانێ و تەنگژە دروستبوون لەنێوانیاندا، ئەو هەموو كۆنگرە نێودەوڵەتی و رێكەوتننامە هەرێمایەتییەی كە دەبەسترێن تا ئێستا سوودی نەبووە بۆ دانانی سنوورێك تا گرفتەكان تەشەنە نەكەن.
لەبری ئەوەی رووبارە هاوبەشەكان فاكتەرێك بن بۆ یەكخستن و هاوكاری نێوان وڵاتان، بەهۆی پێداویستی زۆری خەڵكی بەئاو وڵاتەكانی كە سەرچاوەی ئاویان لێ هەڵدەقووڵێت بوونەتە گرفتێكی ترسناك و بۆ دەسەبەركردنی بەرژەوەندیی سیاسی و نەتەوەییەكانیان، وەك چەكێك لە دژی یەكتر قۆرخی دەكەن، وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەند بۆ داهاتوو مەترسیدارترین دیاردەیان جەنگی ئاو دەبێت، هەر لەئێستاوە ئاسایش و ئارامی نێوانیان كەوتۆتە گرژییەوە لەراپۆرتێكی ئاژانسی هەواڵگری ئەمەریكیدا هاتووە: (10 ناوچە لەجیهاندا پاڵێوراون بۆ بەرپابوونی جەنگ لەنێوانیاندا، لەناویاندا وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەند)، پرۆفیسۆر ئالیاس سەلامە مامۆستا لەزانكۆی ئەردەن دەڵێت: (ئاو دەبێتە دیاریكەری چارەنووسی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ناوەند..) لەپاڵ عێراقدا كە سەرچاوە ئاوییەكانی كەمی كردوون، وڵاتانی دۆڵی نیل ئەم هەڕەشەی ئاسایشی ئاوەیان لەسەرە بەئاراستەی سەرچاوەكەی ئاو گرژییەكان توندتر دەبێت، هەروەها وڵاتانی حەوزی ئەردەنیش هەمان گرفتیان هەیە.
ئاو لەعێراقدا لەدوای دروستبوونی دەوڵەتی عێراق و دابەشكردنی حەوزی دیجلەو فورات لەنێوان سوریاو توركیاو عێراقدا گرژی زیاتری ئەم گرفتە لەناوەندی سەدەی رابردوودا دەركەوت و بەهۆی گۆڕانكارییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی ناوچەكەدا. چ بەهۆی خێرایی گەشەسەندنی خەڵكەكەی یا بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی شارستانیەتییان، یا بەهۆی بەرفراوانكردنی زەوییە بەراوو كشتوكاڵی و پیشەسازییەكان كە پاڵی ناوە بەم وڵاتانەوە پرۆژە ئاودێریەكانیان بخەنە خزمەتی پێداویستیەكانیانەوە .
ئاوی فورات نموونەیە بۆ دیمەنێكی تراجیدی چونكە لەلایەن ئەو وڵاتەی سەرچاوەكەی لێیە بەتەواوی قۆرخكراوە، رووباری فورات لە باكووری كوردستان كە لەناو وڵاتی توركیایە هەڵدەقوڵێت، بەرزی رووبارەكە 2250 تا 3000 مەتر لەسەروو ئاستی رووی دەریاوەیە، درێژییەكەی 2330 كیلۆمەترە، تەنیا لە 20%ی حەوزەكەی دەكەوێتە رووبەری توركیاوە لە 29%ی لەناو خاكی سوریادایە، بەڵام درێژی حەوزەكە لەعێراقدا لە 21% كەمترە، لەم خشتەیەی خوارەوە بڕوانن:
خشتەی ژمارە – 1- دابەشبوونی جوگرافیایی بۆ حەوزی رووباری فورات لەنێوان وڵاتانی ناوچەكەدا:
لەم رووەوە هەر لەكاتێكی زووەوە توركیا هەوڵی داوە چەندین پرۆژەی ئاودێری لەسەر هەردوو رووباری دیجلەو فورات دامەزرێنێت بەتایبەتی لە ناوەندی سەدەی رابردووەوە ژمارەی بەنداوو ئەمبارە گەورەكانی ئاوو بەربەستەكان لەتوركیا زیادیكرد بەشێوەیەك بووە هۆی دابەزینی بەردەوامی ئاستی ئاو لەعێراق و سوریا، پرۆژەی گاپ بەناوبانگترین ئەو پرۆژانە بوون كە بەشێوەیەكی بەربڵاوو زۆر ئاوی فوراتی لەناو ئەو دوو دەوڵەتە كەم كردۆتەوە هەروەها سوریاش هەڵسا بەدروستكردنی چەندین بەنداوو ئەمباری گەورە لەسەر هەمان رووبار بەناوی ئەمباری بەعس و ئەمباری تشرین و ئەمباری تبقا ئەمەش وایكرد چەندین تەنگژەی سیاسی بكەوێتە نێوان سوریاو عێراقەوە كە هەندێك جار گەیشتە ئاستی هەڕەشە لەیەكتر كردن بۆ بەرپاكردنی جەنگ وەك لەساڵی 1974 خەریكبوو رووبدات، ئەگەر روسیا ناوبژی نەكردایەو تەنگژەكەی بەئاراستەی وتووێژ نەبردایە، سعوودییەش لەم رووەوە گرژییەكەی نێوانیانی كەم كردەوە، دواتر رێژەو ئاستی ئاو لەرووباری فوراتدا زۆر لەنزمیدا تا رادەی نیمچە وشكبوونێك لەو ناوچانەی لەناو عێراقدا رووبارەكەی پێدا تێپەڕ دەبێت.
یەكێك لەبەرپرسانی سوریا لێدوانی داو وتی : (رووباری فورات كۆتایهات و مرد! )، ئەم وتەیە بەرپرسانی عێراقی ناچاركرد نۆكەندێك لەنێوان رووباری دیجلەو فوراتدا بكەنەوە تا قەرەبووی نەمانی ئاوی فورات بەدیجلە بدەنەوە، بەمشێوەیە دیجلە بوو بەسەرچاوەی بنەڕەتی دابینكردنی ئاو لەعێراقدا .
درێژی رووباری دیجلە 1817 كیلۆمەترە 17%ی حەوزەكەی دەكەوێتە وڵاتی توركیاوە تەنیا لە 3% ی دەكەوێتە سوریاوە، بەڵام لە80%ی دەكەوێتە عێراقەوە، لەكاتێكدا رێژەی ئاوی رووباری فورات چەند رۆبچێت بەرەو خوارەوە كەمتر دەبێتەوە، بەڵام رێژەی ئاوی رووباری دیجلە بەهاتنە ژوورەوەی بۆ ناو زەوییەكانی عێراق رێچكەی تر دەچێتە سەری تا دەگاتە باشووری شاری بەغدا، چەندین چەم و رووبارو كانی دەڕژێنە ناو دیجلەوە لەوانە رووباری ( خابوور- زێی سەروو- زێی خواروو- رووباری سیروان – عوزێم) كەوتە هەرێمی كوردستانی عێراق سێ بەشی ئاوی رووباری دیجلە دابین دەكات، هەر لەفیشخابوورەوە تا دەگاتە رووباری سیروان و باشووری بەغدا.
لەلایەكی ترەوە ئێستا حكومەتی سوریا لەهەوڵی دانانی پرۆژەی ئاودێریدایە بەپشت بەستن بەو3%ی رووباری دیجلە، هەروەك ئەو پرۆژانەی لەسەر رووباری فورات دروستی كردوون، بەئامانجی بەرفراوانكردنی زەوییە كشتوكاڵیەكانی لەلایەك هەروەها دروستكردنی پشتێنەیەك بۆ هۆزە عەرەبەكانی ناوچەی جزیرە هاوشێوەی ئەو پشتێنەیەی لەسنووری توركیا دروستی كردووە، پرۆژەكەی سوریا ئاوی دیجلە رادەكێشێتە پارێزگای قامشلی بۆ ئاودێریكردنی 200 هەزار هێكتار زەوی تا هەرچی عەرەبی ناوچەكانی ترە لەوێدا نیشتەجێیان بكات، بێگومان ئەمە كار دەكاتە سەر دابەزینی ئاستی ئەو ئاوەی تێدا عێراقەوە .
بەلای كەسەوە نامۆ نییە كە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق مەسەلەی پەیوەندی نێوان ئاسایش ئاوو كێشەی كوردیان لەزۆر خاڵدا پێكەوە دەبەستەوە بەتایبەتی لەم دوو تەوەرەیەدا:
1- بەرفراوانكردنی پرۆژەكانی ئاودێری لەسەر رووباری دیجلەو لقەكانی كە لەكوردستانەوە دەرژێنە ناو رووباری دیجلە.
2- جێبەجێكردنی سیاسەتی تەعریب لەو ناوچانەی لقەكانی ئاو دەڕژێنە ناو دیجلەوە، ئەمەش بەشێوەیەكی چڕو پڕ تا هەموو ئاوەكە كۆنترۆڵ بكەن، لەگرنگترین ئەو پرۆژە ئاودێرییانە كە لەمبارەیەوە دامەزراون بریتین لە بەنداوی دوكان لەسەر رووباری زێی خواروو، بەنداوی دەربەندیخان لەسەر رووباری سیروان، بەنداوی موسڵ لەسەر رووباری دیجلە، شانبەشانی چەندین ئەمباری ناوخۆو بەنداوی بەردین لەشارەكانی كەركووك و نەینەواو دیالە، ئەمەشیان وەك چەكێك بەكارهێناوە بۆ كەمكردنەوەی نفووزی كورد لەنزیك ئەو سەرچاوانەوە.
حكومەتەكانی عێراق لەهەوڵدا بوون چەندین پرۆژەی پێشنیاركراو بۆداهاتوو ئامادە بكەن بەپێی پەرەسەندنی كێشەی كورد و لەدژی كوردستان جێبەجێی بكەن لەوانە دروستكردنی بەنداوی حەمرین كە دەكەوێتە شارۆچكەی سەعدییە لەسەر رووباری سیروان، دروستكردنی بەنداوی بێخمە لەسەر رووباری زێی سەروو كە ئەمەی دواییان بەهۆی راپەرینی 1991 جێبەجێ نەكرا.
گرنگترین ئامانجەكان لەدروستكردنی بەنداوو پرۆژەكانی ئاودێری بریتین لە:
1- ئاراستەكردنی ئەو پرۆژانە بۆ خزمەتی سیاسەتی تەعریب لەكوردستانی عێراقدا.
2- پاڵپشتیكردن بۆ كۆنترۆڵكردنی ناوچە كورد نشینەكان لەناو دەوڵەتی عێراق.
3- زامنكردنی ئاستێكی گونجاوی ئاوی رووباری دیجلە تا ببێتە بنكەیەك بۆ ئاسایشی ئاو لە عێراقدا .
بەمشێوەیە دەتوانین بڵێین هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ دەبێتە بنچینەیەك بۆ وەدیهێنانی ئاسایشی ئاو بەپێی ئەوەی زۆربەی زۆری سەرچاوەو لقەكانی رووباری دیجلە لەكوردستانەوە سەرچاوە دەگرن، كە بەلای عێراقەوە بایەخێكی گرنگی هەیە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی بەتایبەت بۆ راگرتنی باڵانسی پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیاو ئێران و سوریا، هەروەها بۆ گۆشەگیركردنی ناوچە كورد نشینەكانی دیكەی ئەو وڵاتانە، ئەمەش بوونەتە هۆی ئەوەی كێشەی كورد لەعێراقدا زیاتر هەستەوەر بێت و بەگومانەوە حكومەتە عێراقییەكان لەو بازدانە جۆرییە بڕوانن كە لەبوارەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی لەهەرێمدا بەدیهاتوون. رەنگە بەردەوامبوونی ئەو گرفتانەی ئێستا لەنێوان حكومەتی فیدرالی و هەرێمدا هەن، كە گرنگترنیان دیاریكردنی سنووری ئیداری كوردستانە لەڕێگای جێبەجێكردنی ماددەی 140 ی دەستوور هەروەها گرفتە ئابوورییەكان كە خۆی لەبەشە داهاتی بودجەی گشتی وڵات دەبینێتەوە، هەروەها یاسای نەوت و گازی سروشتی و كاروباری پێشمەرگەو پاسەوانانی سنوور لەپاڵ هەوڵە بەردەوامەكانی حكومەتی ناوەندی بۆ سەر لەنوێ داڕشتنەوەی بەندە دەستوورییەكان لە راستیدا ئاماژەیە بەگەڕانەوەی كێشەی كوردی عێراق بۆ ناو چوارگۆشەی یەكەم ؟