((وەك خۆئامادەكردنێ بۆ سەرژمێری دانیشتووان لەداهاتوودا))

سەرلەنوێ رێڕەوەكانی سیاسەتی بەعارەبكردن بەتایبەت لەناوچە( جێناكۆكی لەسەرەكان)لەهەڵكشاندایە، ئەمەش هاوكوفە بەنزیك بوونەوەی كاتی سەرژمێری گشتی دانیشتووان لەعێراقدا، كە وا بڕیارە لەتشرینی یەكەمی ئەمساڵدا جێبەجێ بكرێت، ئامانجی سەرەكی لەم بەعارەبكردنە نوێیەدا سنوورداركردنی بوونی كوردە لەو ناوچانەدا تا گەر دەسەڵاتدارانی عێراق ناچار بوون ماددەی 140 ی دەستووریی جێبەجێ بكەن ئامانجەكانی حكومەتی ناوەندی تێدا بپێكرێن..

لەپاڵ ئەو فشارە ئابووری و سیاسییەی خەڵكی بەڕەچەڵەك رەسەنی ئەو شارە لەسەریانە كە دوایەمینیان دامەزراندنی 700 كرێكارو فەرمانبەر بوو لەكۆمپانیای نەوتی باكووردا كە تەنیا پەنجایان كورد بوون، لەكاتێكدا ژمارەی كارمەندانی ئەو كۆمپانیایە دەگاتە نزیكەی 12 هەزارێك، لەكۆی گشتی ئەو ژمارەیە تەنیا 6%ی كوردن! بەو ئومێدەی پێچكەكانی مێژوو بگەڕێننەوە بۆ پاشەوە هاوكات بەنزیكبوونەوەی وادەی ئامارو سەرژمێری ناوبراو، لەوانەشە بۆ دواخستنی سەرژمێرییەكە بەمەبەستەوە كار بكرێت، یان بەلایەنی كەمەوە ئاوارتەكردنی پارێزگای كەركووك و دوورخستنەوەی لەو ئامارە گشتییەدا. هەمووی لەپاڵ ئەوەدا فشارو هەڵسوكەوتی رەگەزپەرستانە لەكەركووك بۆ سەر كوردان هەیە كە هاوكات لەخانەقین و مەندەلیش هەمان فشارهەن، لەپێناوی راگرتنی گەڕانەوەی ئاوارە دەركراوەكانی شارەكە بۆ زێدی خۆیان و هاندانی عارەبی هاوردەش بەنیشتەجێبوون لە شوێنیان تا وێنەیەكی دیموگرافی و نەتەوەیی جیاواز لەحەقیقەتی دەرئەنجامەكانی سەرژمێریی داهاتوو دەربخەن.. بایەخدانی ناسروشتی بەم تەوەرە لەلایەن حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقەوە شتێكی تازە نییە، بەپێی پرۆتۆكۆلاتی ئاستانە كە لەساڵی (1913- 1914) بۆ راستاندنی سنووری نێوان هەردوو دەوڵەتی ئێران و عێراق مۆركراون ئەم مەسەلانە یەكلابوونەوە:
1- هەژموونی سەربازی ئێران بەسەر ئەو دۆڵانەی دەڕواننە دەشتایی بەغدا، ئەمەش لەبەرزاییەكانی زاگرۆسەوە دەست پێدەكات كەبوونەتە بەشێك لەسنووری نێوان هەردوو وڵات..
2- دەستگرتن بەسەر سەرچاوەكانی رووبار و كانی و جۆگەكانی ئاویان لێدێت، بەتایبەتی ئەوانەی خەڵكی خانەقین و مەندەلی و بەدرە لەژیانی رۆژانەیاندا یان بۆ كشتوكاڵ و لەوەڕاندنی ئاژەڵەكانیاندا. پشتیان پێ دەبەستن
3- دابەشكردنی كێڵگە نەوتیەكان لەنێوان هەردوو دەوڵەتی عێراق و – ئێران، هاوشێوەش كەرتكردنی هۆزە كوردییەكانی سەرسنووری نێوانیان..
بەپێی ئەو پرۆتۆكۆلانە ئەم دەڤەرانە گرنگی ستراتیژی بۆ پەیدا بوون چونكە دەكەونە ناوجەرگەی ئەو شوێنانەوە كەبە ئاڕاستەی شاری بەغدا دەكرێنەوە و هەر لەهەڵەبجەوە درێژ دەبێتەوە تا بەدرەی سەر بەپارێزگای كوت، ماوەی نێوان سنوورو پایتەختی عێراقی لەو ناوچانەوەو بەتایبەت لەسەر سنوورەوە تەنیا 150 كیلۆمەترە..
لەبەرئەوە هەر لەساڵی 1921 كە دەوڵەتی عێراقی دامەزرێنرا حكومەتەكان بەرنامەو پلانی بەردەوامیان دادەڕشت بۆ دوورخستنەوەی نەتەوەی كورد لەو ناوچانەدا، ساڵی 1925 یاسای رەگەزنامەی عێراقییان دەرچوواند، كۆمەڵگای عێراقی خانەبەندی كرد بۆدووخانە پێكهات لە پاشماوەی عوسمانییەكان و پاشماوەی ئێرانی، لەو كاتەدا حكومەتی عێراقی گرووپی یەكەمیانی هاندەدا بۆ وەرگرتنی رەگەزنامەی عێراقی بەڵام بەربەستی زۆری هاویشتە بەردەم گرووپی دووەم، ئەم كارەش بووە هۆی بێبەشكردنی توێژێكی زۆری كوردانی ناوچەكە لە وەرگرتنی رەگەزنامەدا ئەمەش هەنجەتی پێدەدان كەبە بەردەوامی شەپۆلەوە روو لەدەرەوەی وڵات بكەن، هەر كاتێ نائارامی سیاسی دەكەوتە نێوان ئەو دوو دەوڵەتە دراوسێیەی یەكەوە بەتایبەت لەنیوەی دووەمی سەدەی رابردوو هەڵمەتی دەركردن و رەوانەكردنی گروپی دووەم لەهەڵكشاندا دەبوو..
دەرئەنجامی ئەم سیاسەتەش كەمبوونەوەی بەردەوامی خەڵكی كورد بوو لە پارێزگای دیالە بەشێوەیەك لەنێوان ساڵانی (1947-1977) لەرێژەی 26%ی دانیشتووانی كوردەوە بۆ 11% كەمتر بوونەوە واتە بەرێژەی 5% هەموو دە ساڵ جارێك..
لەناو حەوزی قەزای خانەقینیش كە 81%ی كورد بوو، كەمبوونەوە بۆ 27% واتە بەرێژەی 18% بۆ هەر دەساڵ جارێك، ئەمە لەحەوزەی شارۆچكەی مەندەلی و قزلربات(سەعدیە) بەهەمان شێوە بوو. بەرووخانی رژێمی لەناوچووی سەدام ساڵی 2003 ی زاینیی، دانیشتووانی ئەم ناوچانە هیوایەكیان بۆ خوڵقا تا دەركراوو دوورخراوەكان بگەڕێنەوە بۆ زێدی باپیرانیان و لەو زوڵم و ئاوارەبوون و ئازاردانەی پێشوو قەرەبوو بكرێنەوە، بەڵام وێڕای ئەوەی هەندێكیان گەڕانەوە سەر ماڵ و زەوی خۆیان كەچی بێ ئومێدی بینەقاقای پێگرتن چونكە تا ئێستاش دەسەڵاتی ناوەندی لەهەوڵدایە بۆ پاكتاوكردنی رەگەزیی كورد .
بەتایبەت لە ناوچەكانی جەلەولا و قەرەتەپە و سەعدیەدا ئەمەش پاڵی ناوە بە زۆربەی كوردە گەڕاوەكانەوە تا بەرەو تاراوگە هەڵبێنەوە و ژیانی سەر لە نوێی غوربەت تاقیبكەنەوە،گرژی گەیشتە ڕادەی ئەوەی خەریك بوو ساڵی 2008 لە نێوان سوپای عێراق و دانیشتووانی خانەقیندا شەڕ و پێكدادانێكی قورس دروست بێت، ئێستاش بە نزیك بوونەوەی وادەی سەرژمێریكردنی گشتی وڵات دەسەڵاتی عێراقی هەستاوەتە سەرپێ تا سەر لە نوێ و بەڕێگەی تر خێزانە كوردەكانی ناوچەكە وەدەربنێن و تەهجیریان پێبكەنەوە، هانی عارەبە هاوردەكانیش دەدەن نەگەڕێنەوە بۆ سەر ئەوجێیەی پێشوویان كە لێوەی هێنرابوون، تەنانەت ئەوانەشیان كە گەڕاونەتەوە باشووری عێراق هان دەدرێن بێنەوە ناوچەكانی كەلە كوردیان داگیركردبوون، بەمەش نا ئارامی و ئاڵۆزی و گرژی خوڵقاوە و لەهەر ئان و ساتێكدا بێت تەقینەوەی خراپی لێ چاوەڕوان دەكرێت.
ئەوەی جێی باسە لێرەدا، ئێستا لە نێوان نوێنەرانی هەرێمی كوردستان و نوێنەرانی حكومەتی ناوەندیدا ئەوانەی لەناو ئەنجوومەنی سەرپەشتیاری سەرژمێری دانیشتوواندان وتوێژێكی زۆر هەیە لەسەر بڕگەی (نەتەوە) تا لە خانەیەكی فۆرمی سەرژمێرییەكەدا دابنرێت،..
ئەو بڕگەیە دەسەڵاتدارانی مەركەزی تۆقاندووە، لەبەر ئەوەی بۆ یەكەمین جار لە مێژوودا بە راستی قورسایی نفوزی كورد لە عێراقدا دەردەخات، دابەشبوونی جوگرافی و نەتەوەیشیان لەسەر ئاستی پارێزگاكان دەخرێتە ڕوو، هەروەها جڵەوەكە لە دەست دەسەڵاتی مەركەز لەو ناوچانەدا وەردەگیرێتەوە بەتایبەت لە ناوچە جێناكۆكەكاندا، بەمەش رێگە بۆ جێبەجێ كردنی ماددەی 140 خۆش دەبێ و سنووری كارگێڕی هەرێمی كوردستان دەچەسپێت.
لەمەوە بەڕوونی ترسی كەڵەكەبووی دەسەڵاتی فیدڕاڵی لە بەغدا بەسەریەكدا دادەرووخێ ئەویش بە ماددەی 140 ی دەستوور، بڕیار وابوو ساڵی 2007 ئەم سەرژمێرییە بكرێت بەڵام دواخرا بۆ 2008 ئینجا 2009 تا گەیشت بە 2010 لەوانەشە لە دوا چركەساتتدا دوای بخەنەوە بۆ كاتێكی نادیاری تر لە پێناوی ئەوەی جێبەجێ كردنی ماددەكە زیاتر دوابكەوێت و لەو ماوەیەشدا پلانەكانە شۆفێنیەكانیان جێبەجێ بكەن، ئەمە دووبارە بوونەوەی مێژووە، چونكە ساڵی 1970 بەپێی بەندەكانی رێكەوتننامەی ئازاری ساڵی 1970 بە ئامانجی دیاریكردنی حوكمی زاتی بۆ كوردستان بڕیاردرا بوو سەرژمێری لەو ساڵەدا ئەنجام بدرێت، بەڵام هەر بەردەوام بۆ كاتی نادیار دوا دەخرا تا گەیشتە ساڵی 1977، رەنگە لەبەرژەوەندی دەسەڵاتدارانی ئێستاش بێت چاوەڕێی بارودۆخێكی هاوشێوەی ئەو ئەزموونە تاڵە بكەن كە بەسەر كوردیان كردو چەندین ساڵ ئەم سەرژمێرییە بۆ بەرژەوەندی خۆیان دوابخەنەوە.
سەیروسەمەرە لەوەدایە كە مرۆڤ پەند لە مێژوو وەرنەگرێت و بە هەمان هەڵوێستی هەڵەی جارانی خۆی بجووڵێتەوە.
یان بەپێی رووداوە تازەكان و پێدراوەكانیان چاونەخشێنێتەوە بە هەڵوێستەكانیدا.!
ساڵی 1987 دوای چەند مانگێ تێپەڕین بەسەر سەرژمێرییەكەی گشتی لە عێراق(عەلی حەسەن مەجید) یان كردە حوكمداری گشتی كوردستان بە ئامانجی دانانی پلان و بەرنامەی داڕێژراو بۆ ڕاگواستنی دێهاتەكانی كوردان و سڕینەوەیان لەسەر نەخشە،لە دوای سەرژمێرییەكە بەیاناتی دابەشبوونی جوگرافی و نەتەوەیی رەسەنی كوردانی ئەم بەشەی لكێنراو بە عێراقەوە بە عەلی حەسەن مەجید گەیشتن، ئەمیش دوای بەكارهێنانی چەكی كۆمەڵكوژو ئامڕازەكانی تری قەدەغەكراو لە رووی نێودەوڵەتییەوە و بە هاندانی سەدامی ئامۆزایی و دارودەستەكەی لای خۆیەوە پلانێكی تاوانكاری بەناوی(ئەنفال) لە نێوان مانگی شوبات تا ئەیلوولی ساڵی 1988ز جێبەجێ كرد.
ئەم رابردووە رەشەی ئەنفال و جینۆساید كە گەلی كورد تێیدا زەرەرمەند بوو، كاتی ئەوە هاتەپێشەوە ئەم لاپەڕەیە هەڵدەینەوە و لاپەڕەیەكی سپی بۆ پێوەندی دۆستانەی نێوان عەرەب و كورد بكەینەوە،تا لەنێوان دێرەكانیدا بنووسین ئاوەدانی و بوونیادنانەوە بۆ عێراقێكی پەرلەمانی و فیدراڵی ئارام و سەقامگیری...
لەمەشدا هەرێمی كوردستانی عێراق لە كاروانە مێژووییە نوێیەكەیدا دەست پێشكەر بووە بۆ پاراستنی یەكێتی نیشتمانی و پابەند بووە بە هاوبەشی كردن و تەوافوقییەتەوە، هەروەك چۆن بەردەوام بنكەیەك بوو بۆ هێزە عێراقییە كاراكان كاتێ دەكەوتنە ناو تۆنێلەكانی ناكۆكی و ململانێ،تەنیا كوردستان تروسكایی ناو ئەو تونێلە بووە.
ئەمەش لەو پێشنیازانەدا را دیارە كە فراكسیۆنی كوردستانی پێشكەشی ئەو فراكسیۆنانەی كردەوە كە لە داڕشتنەوەی نەخشەی ڕێگادان بۆ گەیشتن بە خاڵی هاوبەش دوای ئەوەی هەموو رێگاكان بە بنبەست گەیشتوون، راستە لەم پێشنیازانەدا جەخت لەسەر مافەكانی گەلی كورد كراوەتەوە بۆ هاوبەشیكردنی سیاسیانە كە هەمووی دەڕژێنە ناو چوارچێوەی یەكخستنی ریزی نیشتمانی و تێپەڕاندنی گرفتەكانی ئێستا كە گرنگترینیان بریتییە لە :
1- دامەزراندنی حكومەتێكی هاوبەشی نیشتمانی و راگرتنی باڵانسی تەوافوقی نیشتمانی.
2- دامەزراندنی ئەنجوومەنێكی ئاسایشی نیشتمانی و ئەكتیڤكردنی رۆڵی ئەنجوومەنی وەزیران..
3- نوێنەرایەتی كردنی دادوەرانە بۆ عێراقیەكان لە دابەش بوونیان بەسەر دامودەزگا بنەڕەتییەكانی دەوڵەت،بەتایبەت لە ناو هێزە چەكدارەكان و ئاسایش و پۆلیسی ناوخۆو نەوت و وەزارەتە سیادییەكاندا و هەروەها جێبەجێبوونی سەرژمێری دانیشتووان لە داهاتوودا.
فراكسیۆنە كوردستانییەكان، ئەو بنكەیەیە كە بەهۆیەوە چاكسازی نیشتمانی لێوە ئەنجام دەدرێت و رێگە چارە بۆ چارەسەری زۆر لەو گرفتە هەڵواسراوانەی نێوان هەرێم و حكومەتی مەركەزی دەدۆزێتەوە، ئێمەش لە چاوەڕوانی هاتنەدی ئومێداین.