عێراق بەمیحنەتێكی بەسوێ و تەنگژەیەكی بونیادییانەی بێ چارەسەردا تێپەڕ دەبێت، مەرگ لەهەموو گونج و شوێنێكەوە بۆ خەڵكی لەبۆسەدایە، هەركەسێكی بووێت بە سانایی هەڵی دەگرێت، رۆژانە ژمارەی مردووەكان لەزیادبووندان.
مەرگ لەمانگی تەمووزی 2010وە بەپێی بەیاناتی فەرمی ((535))مرۆڤی لەعێراق فڕاندووە، ئەمانە لەسەر دەستی میلیشیا سیاسیییە ئیسلامییە شیعی و سوونییە توندڕەوەكان كوژراون، هەروەها بەدەستی هێزە نەتەوەیییە شۆڤێنی و بەعسییە پەڕگیرەكانەوە لەناوبراون.
لەناو كوژراواندا ((396)) مەدەنی و ئەوانی تریش لەسوپاو پۆلیس بوون، لە مانگی حوزەیراندا ((204))كەس كوژراون،لە مانگی ئایاریشدا 275 كەس، ئەم داتایانە وا راگەیەنن كە ژمارەی كوژراوانی ناو عێراق لە 3 مانگدا 1014 شەهیدن، وێڕای سەدان بریندارو كەمئەندامبوو هەر لە لەماوەی ئەو سێ مانگەدا . بەپێی بەیانە راگەیاندراوەكانی هەردوو وەزارەتی تەندروستی و ناوخۆ، مانگی تەمووز خوێناویترین ساتەوەختەكانی ئەم سێ ساڵەی دوایی بووە،كەچی لەبەیانێكیدا هێزەكانی ئەمەریكایی كە لە ناوعێراقدان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە ژمارەی كوژراوەكان زیادەڕۆیی و قەبەكردنەوەی تێدایە، لەو بەیانەی خۆیاندا ژمارەی كوژراوەكان بە ((222))كەس دانراوە، بریندارو كەمئەندامانیش بە ((782))كەس، واتە كۆی هەموویان بریتییە لە ((1004)) كەس لەنێوان كوژراوو بریندار و پەكخراودا، بەهاتنی مانگی ئابی رابردوو ژمارەی شەهیدەكان بەرزبوونەتەوە، وێڕای ئەو بریندارو كەمئەندامانەی كە لەشاری كوت بوون،یان ئەو كارە تیرۆریستانەی كەبەچەكی بێدەنگ لەشەقامەكان ئەنجامدراون و زۆربەی قوربانیان لەپیاوانی پۆلیسی بەغدا بوون، ئەم لیستە دوورودرێژەی پڕ لەقوربانی كە باسم كرد پێوەندی بەو بۆشاییە سیاسی و ئارامی و ئاسایشییە هەڵوەشاوەوە هەیە كە ئێستا عێراقی تێدا دەژیێ . كەمكردنەوەی ژمارەی كوژراوو برینداران لەبەیانەكەی هێزەكانی ئەمەریكادا بەو مەبەستەوە بووە تا چیتر كشانەوەی هێزەكانیان دواتر نەخەن، ئەگەر كاری كشانەوەی هێزەكانیان بۆ عێراق و ناوچەكەش باش بووایە ئەم كەمكردنەوەی راستێتی ژمارەی كوژراوانەی ناو عێراق نە ئەمەریكیەكان لەبەرپرسیارێتی دەبەخشێت و نە قازانجیش بەگەلی عێراق دەگەیەنێت، چونكە حەقیقەتی بارودۆخەكە ناسەلمێنێت، خەڵكی بە گشتی نازانن لەبەشەكانی تری عێراقدا چی دەقەومێت؟
واقیعی حكومەتی ئێستا كە حكومەتی بەڕێكردنی كاروبارە و ناتوانن بەرپرسیارێتی ئاسایش و ئارامی لە وڵاتەكەدا بە باشی بگرنە ئەستۆ، بە پێچەوانەی ئەم چەواشەكردنی حەقیقەتانەوە تەنیا ڕێگایەك بۆ راكێشانی متمانەی گەل راشكاوی و شەفافییەت و روون بینییە لەگەڵ خەڵكیدا .
گەلی عێراق تائێستاش لەناو ململانێی ئیتنی و تائیفیدا نغرۆ دەبێت، ئەمەش لەپێناوی مانەوەی ئەو هێزە ئیسلامییە سیاسی و سوننی و شیعییانەی كە لە گۆڕەپانی سیاسەتی عێراقیدا باڵادەستن بەسەر كاروباری خەڵكەوە حوكمدارن،ئەوانە هێندەی چاویان لەدەسەڵات و پلەوپایە و سامانە نیو هێندە گوێ بە نەهامەتیەكانی ژیانی خەڵكی نادەن، ئەمە ئەو تەنگژە بونیادییەی ئێستایە كە عێراق لێی رزگار نەبووەونابێت گەر هۆكارە ریشەییەكانی چارەسەر نەكرێت. هەرچارەسەرێكی رووكەش گرفتەكە ئاڵۆزتر دەكات ئێستا گەلی عێراق بە دەست تاڵێتی و بەشمەینەتی و نەبوونی خزمەتگوزاریەكانەوە دەناڵێنن، زۆربەی ئەندامانی گەل بەدەست بێكاری و هەژارییەوە گیرۆدەبوون و دەستەبژێرێكی كەمیش لە تاو تێری و دەوڵەمەندیی ئینتەلابوون، دەسەڵاتداران لەبەغدا چارەیەكی گونجاویان بۆ كۆتایهێنان بەم تەنگژەیە پێ نییە، بەكاوەخۆ خۆیان بەدانوستان و سازش كردن لەگەڵ یەكتر خەریك كردووە، ئەمەش لەسەر حسابی ژیان و چارەنووسی خەڵكی و بەرژەوەندیی ئابووری نیشتمانیی، خەڵكی لەژێر سایەی بەڕێكردنی پەلەپروزێی كاروباری ئەنجومەنێكی نیشتمانی دابەشكەردا لەناو قەهرو بێزاریدا دەژین، 5 مانگە ئەم حاڵەتە بەردەوامە و ئەنجوومەنی سەرۆكایەتیش ناتوانن ئەم بارودۆخەی كە وەك ئاوی مۆڵخواردووی ناو زۆنە بجووڵێنن، بەڵام تا كەی گەلی عێراق لەتائیفیەتی سیاسی تێناگەن؟ ململانێی تائیفی لەنێوان پارتە سیاسییەكاندا بۆ گەیشتنیان بەدەسەڵات دەستووریش دەشێوێنێت، ئەو دەستوورەی بەدەست و پەنجەی خۆیان و لەبەرژەوەندی گەلێ عێراقدا نووسراوەتەوە، لەململانێی سەرسەختی پارتەكاندا هیچ حورمەتێك بۆ بەرژەوەندی خێزانە هەژارەكانی دانیشتووی ناو گەڕەكە پڕ لەزبڵ و خاشاكەكان نەماوەتەوە، بەڵكو تەنیا مەرگ و لەناوبردن دیاریی دەستی تاوانبارە پیاوكوژەكانی نێو عێراقە بۆ خەڵكی هەژار، ئەمەیە بارودۆخی ئێستای حكومەتی فیدرالی لەبەغدادا، ئایا گەلی عێراق پەندو عیبرەت لەم رووداوانە وەردەگرن؟ تا كەی ناتوانن پشت لەو پارتانە بكەن كەبەرژەوەندی خەڵكیان لەبیرچۆتەوەو لەناو ئەجیندای تایبەتی و شەخسی خۆیاندا ژێرەمەلە دەكەن، چاوو هزریان تەنیا لەسەر بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی حزبە سیاسییەكانیانە، ئایا گەلی عێراق لەم پارتانە خۆش دەبێت؟ كە هەموو خەڵكیان خستۆتە بەر كەڵبەی ژەهراویانەی هێزە تیرۆرستەكانەوە تا ئەوانیش بەبێ حساب لێیان سەرببڕن و كەوڵیان بكەن، تاكەی ئەم گەلە لەسەر سندووقەكانی هەڵبژاردن دەنگ دەداتەوە بەم هێزانەی نەوەكانی خۆیانسەرشۆڕكردون، وێڕای هەموو ئەوفشارو پەستان و نارەزایەتییانەی كە لەبەرامبەر كارەكانیان دەردەبڕدرێن، ئەوانەش لەپێناوی بەدیهێنانی كرانەوەیەك بەسەر باری ئێستادا، بەڵام پارتەكان گوێ بەكەس نادەن!
عەقڵ و لۆژیك و ئەزموونی مێژوویی كەڵەكەبووی گەلانی جیهان لەبەرامبەر ئەمجۆرە رووداوانەدا، وادەسەلمێنن كە پێویستە ئەم هێزە دەسەڵاتدارانە لە لایەن گەلەوە پشتگوێ بخرێن، ئەو لیستانە توڕ بدەنە سەبەتەی فەرامۆشكردنی مێژووەوە چونكە ڕێزیان لەئیرادەی گەل نەگرتووە، ئەو پارت و هێزانە ئەنجوومەنیشیان لەكارخست كە بە دیموكراتیانە هەڵبژێردراوە وێڕای هەموو ئەو تێبینیانەی لەسەر دامەزراندنی ئەنجوومەنەكە پێشتر هەبوون، ئایا گەلی عێراق ئەم هەڵوێستەی جوانمەردانەی دەبێت، لەكاتێكدا كەوتۆتە ژێر قورسایی نەزانین و بێ ئاگایی ئایینی و كۆمەڵایەتیی و هەڵاوسانی كێشەی پەروەردەیی و جیاكاری ئایینی و تایفییەوە، كەبەردەوام كۆمەڵێ هێز لەهەوڵدان بۆ وەدیهێنانی پارچەپارچەكردنی ڕیزەكانی خەڵك، چ لە رێی چڕكردنەوەو زیادكردنی ژمارەی سەردانی ملیۆنەها خەڵك بەپای پەتیی و چاوی پڕ لەفرمێسكەوەو بەرەو زیارەتگاو مزارەكان ئەوەش بەهاندانی زوڕنای راگەیاندنە تایفییە خۆسەغڵەتكارو تووندەكانەوە، كاتێك بیرم لەم واقیعە تاڵە دەكردەوە وتەی ئەو شاعیرەم بەیاد دەهاتەوە، كە دەڵێت:
وستنقضي الأیام والخیر ضاحك یعم الوری والشر یبكی ویلطم
بەڵام كەی؟ بۆئەوەی ئەمە بێتەدی پێویستە تێكۆشانی هزری و كۆمەڵایەتی و سیاسی هێزە دیموكراتییەكانی نێوعێراق لەدژی جیاكاری ئایینی و تائیفی چوست و چالاك بكرێن، هەروەها لەدژی پەرتبوونی تائیفی و دابەشبوونی دەسەڵات لەسەر بناغەی ئایین و مەزهەب كارا بكرێن، ئەمانەش بگۆڕدرێن بۆ بناغەدانانی بەهاوڵاتیبوون، ئەم ئاگاییە تێكچووەی ئێستا بەئاسانی و خێرایی ناگۆڕدرێت، بەڵكو درێژە دەكێشێت تەنیا لەشوێنێكدا كاریگەرییەكەی كەم دەكرێتەوە كاتێك هێزە سیاسی و نیشتمانییە دیموكراتییەكانی عێراق رۆڵی خۆیان لەژێر سایەی بارودۆخی گشتی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی نوێدا ببیننەوە، ئەم بارە سەقەتە بەبونیاتنانی دروستی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی راست دەكرێتەوە .
ململانێ لەسەر دەسەڵات كە بەدرێژایی مێژوو عێراقی لەخوێنا وەرداوە چەندین رەهەندی هەرێمی و نێودەوڵەتی لەپشتەوە بوون و بزاڤی كۆمەڵگاو دەوڵەتیان لەكار خستووە، ململانێی بەردەوامی نێوخۆیی هیچ بڕیاری سەربەخۆیی بۆدامەزراندنی حكومەت نەهێشتۆتەوە، ئەم ململانێیە تەنیا بۆ كۆنترۆڵی بڕیاری سیاسی لەعێراقدا نییە، بەڵكو ململانێیەكی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیی لەسەر زەوی و نێو گۆڕەپانی عێراق یەكلایی دەكرێتەوە، كە گوزارشتێكە لەو ململانێ بەرفراوانەی رۆژهەڵاتی ناوەراست، چ لەنێوان جەمسەرە هەرێمایەتییەكان یا لەنێوان وڵاتانی گەورەدا، وەك ململانێی نێوان ئەمەریكاو ئێران- عەرەب و ئیسرائیل- ململانێی نێوان لوبنانی سوری ئێرانی- ململانێی ئێران و كەنداو- ململانێی سعودی و ئێرانی- ململانێی توركی ئێرانی عێراقی...تاد، هەموو ئەم ململانێیانە بەسەر گۆڕەپانی سیاسی عێراقەوە چڕ بوونەتەوە كە هیچیان بەبێ ئامانج و ئەجیندای تایبەتی و دیراسەت بۆكراو نین، كێشمەكێشن لەسەر رووبەرو پایەو بەرژەوەندی تەسكی خۆیان.
لەنێو سیاسەتی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بەگشتی و ناوچەكەو كەنداو بەتایبەتی عێراق بەناوچەیەكی ستراتیژی دەژمێردرێت، نەوتی خاوی ناوچەكە دەگاتە سەروو ئاستی 70%ی یەدەگی نەوتی جیهان، ئەم یەدەگەش رۆژ لەدوای رۆژ لەزیادبووندایە بە دۆزینەوەی یەدەگی نوێ لەعێراق و ناوچەكەدا، كە هاوكاتە لەگەڵ دابەزینی یەدەگی ناوچەكانی تری جیهان وەك ئەوەی ئێستا لەئەمەریكا روودەدات، لەكاتێكدا خواستی جیهانیی بۆ نەوتی خاو رۆژانە بەرزتردەبێتەوە بەتایبەتی لەنێوان ئەمەریكاو چینی میللیدا هاوكات گازی سروشتیش لەم ناوچەیەدا دەدۆزرێتەوە، ئەمەش سامانێكی گەورەیە لەدوای نەوتەوە بۆ عێراق و ناوچەكەو جیهانییش گرنگی خۆی هەیە، لەم كاتەدا كەتەنگژەی نێودەوڵەتی ئاڵۆزترو تووندتر دەبێتەوە پارەو سامانێكی پێترۆڵی دوور لەوەبەرهێنان لای ئەو حكومەتەكانی ئەو وڵاتانە هەیە، كە دەكرێت بۆ ئابووری نێودەوڵەتی بەكاربهێنرێت لە پێناوی بەرژەوەندی میللەتەكانیان ..
كاتێك لەسەر بەنێودەوڵەتیبوونی كێشەی عێراق دەدوێین ئەو حەقیقەتەمان لەبیر نەچێت، كەعێراق تا ئێستاش ملكەچی دەستی بڕگەی بەندی حەوتەمی بەڵگەنامەی نەتەوە یەكگرتووەكانە، بە پێی ئەو بەندە بوار دەدرێتە لیژنە نێودەوڵەتییەكان تاوەكو دەست لەنێو كاروباری نێوخۆی عێراق وەربدەن، وێڕای ئەمە هەندێك دەوڵەتی تریش هەن لەسەر لابردنی بەندی حەوتەم لەسەر عێراق رازی نین، ئەمە هەمووی لەلایەك نائارامی و بەردەوامبوون لەسەر ململانێی تائیفی و بزربوونی توانای گەیشتن بەدۆزینەوەی خاڵی هاوبەش لەنێو پارتە سیاسییەكانی عێراقدا عێراق بەم بەندەوە زیاتر دەبەستێتەوە، چونكە سەربەخۆیی و سەروەرێتی نیشتمانی لەعێراقدا تا ئێستابوونی نییە، ئەم عێراقە سیاسییە لاوازو پەككەوتووە رۆژانە بەبیانووی هەمە چەشنەوە كەوتۆتە ژێر بۆردومانی تۆپ و فرۆكەی جەنگی دوو وڵاتی زلهێزی دراوسێی خۆیەوە، گەر عێراق یەك هەڵوێست بوایەو حكومەتێكی سەقامگیری تێدا بوایە زۆر سەربەرزانە ئەم گرفتەی لەنێو نەتەوە یەكگرنووەكان و ئاسایشی نێودەوڵەتی گەورە دەكردەوە تا دەیگەیاندە دادگای نێودەوڵەتی لە لاهای، چونكە بۆردومانی بەردەوام لەلایەن ئێران و توركیاوە تەنیا شكاندنی سەروەرێتی نیشتمانی نییە بەڵكو راستەوخۆ كوشتنی خەڵكی بێ گوناحیشی لە سەر زەوی كوردستانی عێراق لێدەكەوێتەوە و رەزو باغ و خانووی گوندنشینەكانی تێدا دەسووتێت، بە فیعلیش راگواستن و ئاوارەبوون و دەربەدەربوونی خەڵكی لێكەوتۆتەوە.
عێراق پێویستی بەحكومەتێكی نیشتمانی دوور لە تائیفی هەیە تا چارەسەری گرفتەكانی نێوخۆو دەوروبەری پێ بكات، بەتایبەت گرفتە سیاسی و ئابوورییەكان، لەژێر تیشكی رێبازو بەڵگەنامەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان چارەی گرفتەكانی خۆی لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر بكات، هەر دواكەوتنێكیش لەمەدا واتە مانەوەی باری سیاسی و ئارامی هەڵوەشاو،واتە گرژتربوونەوەی ململانێ لەناوچەكانی كەركووك و ناوەندو باشوورو موسڵ كە دواتر بەرەو مەرگی زیاتر و دواكەوتوویی چڕتر دەچن .
.جەماوەری ئەو ناوچانەش بەشێوەیەك لێدەكات بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانیان نەتوانن رووبەڕووی هێزە حوكمدارەكان ببنەوە، مانگرتنەكانی ناسرییەو بەسرەو ناوچەكانی تر لەسەر كەمی خزمەتگوزاری كارەبا گڕی ئەو چەرخەیە كەدواتر تەقینەوەی لێدەكەوێتەوە.
نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەسەر دەستێوەردانی هەرێمایەتی قسە دەكات گوایە بەربەستە لەبەردەم دامەزرانی حكومەتی عێراقیدا لەدوای تێپەڕبوونی 5 مانگ بەسەر هەڵبژاردنە نیابیەكانی لە كاتێكدا ئەمە سەرپێچیكارییەكی ئاشكرای دەستوورە، چونكە بەرپرسیارێتی دامەزراندنی وەزارەتەكان تەنیا لەئەستۆی خۆی نییە، بەڵكو بۆ بەرژەوەندی عێراق و هەموو خەڵكەكەیەتی كە نایانەوێت كەسایەتییەكی تووندو تاكڕەو حوكمیان بكات، گەلی عێراق كەسایەتییەكی بەهێزو توندی ناوێت، بەڵكو رژێم و سیستەمێكی سیاسی بەدامەزراویكراوی دیموكراتی بەهێزی دەوێت عێراق،ئەم گەلە كەسێكیان ناوێت كە بەویست و ئارەزووی شەخسی خۆی كاروبارەكان هەڵسوڕێنێت بەڵكو كەسانێكیان دەوێت بە ویستی خەڵك و بەرژەوەندییەكانی گشتی كار بكەن، گەل چەوسێنەرانی ناوێت چونكە تا ئاستی رژانەوە تێر بووە لێیان، بەڵكو ژیانێكی هێمن و بەختەوەرو دوور لەتەقینەوەی رۆژانەی مەرگهێنی پێویستە، كارو دادپەروەری دەوێت نەك ستەمكاری، هاووڵاتیبوونێكی یەكسانی دەوێت بۆ هەمووان.
عێراق ئەمڕۆ لەمەرگەسات و گاڵتەجاریدا دەژیێ ئەمە حاڵەتەش ناوەستێت تا كەسانی ژیرو عاقڵ بۆ دامەزراندنی حكومەتێكی نیشتمانی خاڵە هاوبەشەكانی خۆیان رێك نەخەن،حكومەتێك بتوانێت ئەو گرفتانە چارەسەر بكات كە رووبەرووی گەل و نیشتمان دەبنەوە، ئەمەش بەرۆحێكی دادپەروەرانەی دوور لە رۆحی سەنگەرگرتنی تائیفی و شۆڤێنی دەكرێت، ئەمەتەنیا ڕێگایەكە بۆچارەسەری هەژاری و دواكەوتوویی و بێكاری و نەبوونی خزمەتگوزاری لەناوچەكانی ناوەندو باشوورو موسڵدا، خەڵكی هێندە ماندوو بوون تۆزقاڵێك ئارامییان بەسەر سنگەوە نەماوە، وتەی (جەمیل سدقی زەهاوی) شاعیرمان لەبیر نەچێت كە پاشاكانی زەمانی خۆی دواندووەو پێی وتوون:

یا ملیكا في ملكه ظل مسرفا فلا الأمن موفور ولا هو یعدل
تمهل قلیلا لا تغض أمة إذا تحرك فیها الغیظ لا تتمهل
وأیدیك إن طالت فلا تغترر بها فأن ید الأیام منهن أطول