لەنێوان عیراق و سۆدان خاڵی هاوبەش زۆرن. گرنگترینیان ئەوەیە كەهەردوو دەوڵەت بەو سنوورەی هەیانە، زادەی هەوڵی بەریتانیان و بەم پێودانگە، نە عیراق دەوڵەتێكی نەتەوەیی لێ پێك هات نەسۆدان. یەكێ لەم دوو دەوڵەتە كەسۆدانە نزیكەی شەش مانگی تر ریفراندۆمێك لەهەرێمی باشوور بۆ بڕیاردان لەسەر چارەنووسی سیاسی رێكدەخاو پێشبینی دەكرێ باشوور لەم ریفراندۆمەدا بڕیاری جیابوونەوە بدات.
ئەو پرسیارەی زۆر لەكوردستان دەوروژێنرێت ئەوەیە كەچی وای كردوە باشووری سۆدان بەمافی بڕیاردانی چارەنووس بگاو كوردی عیراق پێی نەگەن؟
ئەوەی كەزۆرتر رێی تێدەچێ ئەوەیە كەئەم مەسەلەیە لەژێر كاریگەریی دوو فاكتەردایە كەیەكێكیان ئابوورییەو ئەوی تر جوگرافیای سیاسی. هەر بەراوردكردنێك لەنێوان رەوشی كوردستان و رەوشی باشووری سۆدان جیاوازییەكی زۆر لەنێوانیاندا نیشان دەدا.
تا ساڵی1927 عێراق بەیەكێ لەدەوڵەتە هەژارەكانی دنیا دەژمێردرا بەڵام پاش دۆزینەوەی نەوت لەچاڵە نەوتی باباگوڕگوڕ لەكەركوك لەو ساڵەداو دەست كردن بە بەرهەم هێنانی نەوت بەشێوەیەكی بازرگانی لەساڵی 1934 بەدواوە و ناردنی نەوت لەڕێی هەردوو بۆریی گواستنەوەی نەوتی كەركوك بۆ حەیفا لەفەلەستین و بۆ تەرابولس لەلوبنان، عێراق بەداهاتی زۆرو زەوەندی نەوت لەماوەیەكی كورتدا بوو بەیەكێ لەدەوڵەتە هەرە دەوڵەمەندەكان. بەڵام بەپێچەوانەی ئەوەی كەچاوەڕوان دەكرا، بەقەد ئەوەی كەداهاتی نەوت بۆ عەسكەرتاركردنی عێراق بەكار هات، بەقەد ئەوە بۆ پەرەپێدانی ئابووری سوودی لێ وەرنەگیرا، بەتایبەتی لەساڵی 1958 بەدواوە.
بەم پێودانگە، نەوت عیراقی كردە زلهێزێكی ناوچەیی و رۆڵێكی كارای لەپێوەندیی نێودەوڵەتان و ئابووریی جیهاندا پێ بەخشی. سۆدان بە بەراورد لەگەڵ عیراقدا، لەبەر ئەوەی دەوڵەتێكی نەوتی نەبوو، نەیتوانی داهاتێكی زۆر بۆ خۆچەكداركردن تەرخان بكاو لەم سۆنگەیەشەوە وەك دەوڵەتێكی خاوەن سوپایەكی لاواز مایەوە. لەم روانگەیەوە، لەكاتێكدا كورد شەڕی دەوڵەتێكی بەهێزی كردوە، باشوری سۆدان شەڕی دەوڵەتێكی بێهێزی كردوە.
پارتی كۆنگرەی نیشتمانیی دەسەڵاتداری سۆدان بەسەرۆكایەتیی جەنرال عومەر بەشیر ئەگەر بەقەد حزبی بەعس داهاتی نەوتی لەبەر دەست بوایە، هەرگیز لەساڵی 2005دا لەنیافاشا رێككەوتننامەی ئاشتیی لەگەڵ جۆن گارانگ ئیمزا نەدەكردو هەرگیز دانی بەمافی بڕیاردانی چارەنووسی باشووردا نەدەنا. هەر دەوڵەتێكی تری بێ نەوت ئەگەر بەقەد عیراق بەجەنگی كوردستانەوە سەرقاڵ بوایە، هەرگیز یەكپارچەیی خۆی پێ نەدەپارێزرا.
فاكتەری دووەم ئەوەیە كەجوگرافیای سیاسیی باشووری سۆدان لەجوگرافیای سیاسیی كوردستان باشترە. لەكاتێكدا كوردستان وەك نیشتمانێكی نەتەوەیی، درێژبوونەوەی بۆ ناو دەوڵەتە دراوسێكان هەیە، باشووری سۆدان هیچ درێژبوونەوەیەكی بۆ ناو دەوڵەتانی دراوسێ نییەو ئەمە بۆتە هۆی ئەوەی كەدراوسێكانی لارییان لەجیابونەوەی نەبێ، بگرە بەپێچەوانەوە، بەشێك لەدەوڵەتانی ناوچەكە بەتایبەتی ئەسیوپیاو كینیاو ئۆگەندا وای بۆ دەچن كەجیابوونەوەی باشووری سۆدان لەبەرژەوەندییاندایەو هەموو دەوڵەتانی حەوزی نیل، سۆدان و میسری لێ دەرچێ، بەلێكترازانی سۆدان زەرەرمەند نابن و پێیان وایە ئەم جیابوونەوەیە دەبێتە مایەی پتەوكردنی هەڵوێستیان سەبارەت بەڕەت كردنەوەی رێككەوتننامەی دابەشكردنی ئاوی نیل كەساڵی 1929 بریتانیا بەقازانجی چاندنی لۆكە لەمیسر و سۆدان بەسەر دەوڵەتانی حەوزی نیلی سەپاندوە. ئەمە بەو مانایە دێ كەدراوسێكانی سۆدان لەرۆژهەڵات و باشوور دەشێ لەجیابوونەوەی باشووری سۆدان سودمەند بن. ئەمەش بەپێچەوانەی جوگرافیای سیاسیی كوردستانە كە وای كردوە دراوسێكان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان پێ لەسەر یەكپارچەیی عیراق داگرن و دژی جیابوونەوەی كوردستان بوەستنەوە.
گرنگترین خاڵ لەم بوارەدا ئەوەیە كەجیابوونەوەی باشووری سۆدان بۆ ناوچەكە مایەی نیگەرانی نییە، بەتایبەتی كەجیابوونەوەكە بەشێوەیەكی ئاشتییانەو لەچوارچێوەی یاسا لۆكاڵەكانی سۆداندا بەڕێوە دەچێ.
بەپێچەوانەی مۆدێلی باشووری سۆدانەوە، جوگرافیای سیاسی هێشتا لەناوچەكەماندا بۆ بەدەست هێنانی شتێكی زۆرتر لەوەی كەكورد بەدەستی هێناوە، دەست نادا.
ئەمەش كارێكی وا دەكا بەراوردكردنی رەوشی سیاسیی كوردستان بەڕەوشی سیاسیی باشوری سۆدان كارێكی زۆر گونجاو نەبێ و لەهەمان كاتدا ئەوەش دەردەخا كەهەر رەوشێك تایبەتمەندیی خۆی هەیەو مەرج نییە بوونی خاڵی لێكچوو سەرەنجامی لێكچووی لێ بكەوێتەوە.