هەرلەگەڵ تەواوبوونی هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ئەم دواییەی (2010)ی عێراقدا، كۆمەڵگەو دەوڵەت و حكومەتی عێراقی لەناو قەیرانێكی سیاسی ئاڵۆزدا گیرسانەوە، لیستە براوەكانی هەڵبژاردن لەئاست چارەسەركردنی ئەم قەیرانەدا دەسەوسانن، بەتایبەت لە دۆزینەوەی ئەو كەسایەتییەی دەبێتە سەرۆك وەزیرانی داهاتوو، هەمووان لەچاوەڕێی گۆچانێكی سیحریدان تا ناكۆكی نێوان هەردوو لیستی ( ئەلعێراقییە و دەوڵەتی قانون) چارەسەر بكات، ئەمە لەلایەك و، هەروەها لەلایەكی ترەوە لەنێوان دەوڵەتی قانون و هێزەكانی تری هاوپەیمانی نوێی نیشتمانی كە لەم دواییەدا ماڵی شیعەكان دروستیان كردووە، هیچ دەروازەیەك بۆ چارە نەماوەتەوە بێجگە لە فشاری میللی نەبێ كەوا لێكدەدرێتەوە ئەم فشارە بەرزتر بێتەوەو هێزە براوەكان ناچار بكرێن خێرا بكەن بۆ دامەزراندنی حكومەت، بەپێی بەرنامەیەك دەخوازرێت مرۆڤ نەكەوێتە داوی هۆزگەرێتییەك كە تێیدا ئازاری ناسنامەی وڵات و هاووڵاتی بوون بدرێت.
لەملاشەوە هێزەكانی تیرۆر ئەم قەیرانەیان قۆستۆتەوەو، بەهۆی گرفتی بەردەوام و ململانێ و بۆشایی سیاسییەوە چالاكییە دوژمنكارەكانیان دژ بە چین و توێژەكانی گەلی عێراق زیاتر كردووە، هێزەكانی تیرۆر دوای ئەوەی چەند زەبرێكی كوشندەیان پێكەوتبوو بەشێوەیەكی رێژەیی بەرەو وزەو توانایان بەگەڕ كەوتۆتەوە،، ئێستا چالاكییە خۆێنڕێژییەكانیان لە چەند دەڤەرێكدا ئەنجام دەدەن كە كەس لەو بڕوایەدا نەبوو بەم چڕی و سەربەستبوونی هەڵسوڕان و دڕندەییە زەبر لە گەلی عێراقی بدەن..
ئەم بۆشاییە سیاسییەی ئێستا لە ئارادایە گرفتە ئابوورییەكانی قووڵتر كردۆتەوە، كە پێشتریش ئابووری عێراق پێوەی دەیناڵان، لەناوچەكانی ناوەندو باشووری عێراق و موسڵدا بژێوی زۆربەی دانیشتووان زەحمەتتر بووە، بەدرێژایی چوار ساڵی رابردوو حكومەت بایەخی بەگرفتە ئابوورییەكان نەداوەو كاتێكی تەرخان نەكردووە بۆ دانانی ستراتیژییەتی پەرەپێدانی نیشتمانی، وەزارەتەكان بەهەڕەمەكییانە كاریان كردووە، بەپێی تێڕوانینی هەندێك بەرپرس لەكەرتە ئابوورییەكاندا،كە میتۆدو ڕوانینێكی لیبرالیانەی تازەیان پێشكەش دەكرد بێ ئەوەی بنەماو ئامڕازەكانی ئەم میتۆدە سەرمایەدارییە پەڕگیرە لەناو وڵاتدا زەمینەی سازانی هەبێت..
كاتێ گوێبستی وەزیری پلاندانان بووین كە لێدوانی بۆ كەناڵە ئاسمانییەكان دەدا و گوێمان لە دووپات بوونەوەی سكاڵاكانی بوو، لەسەر نەبوونی ستراتیژییەتێ بۆ پەرەپێدانی ئابووری لە عێراقدا، دەمانپرسی : پاشە كێ لە دانانی ستراتیژییەتێ بۆ پەرەپێدانی نیشتمانی بەرپرسە، داخۆ وەزیری پلاندانان و دامودەزگا هونەرییەكانی نییە؟
بەر لەهەركەسێ ئەركی ئەم وەزیرەیە، بۆ دانانی ستراتیژیەتی پەرەپێدانی ئابووری و مرۆڤایەتی دامودەزگا هونەرییەكانی بەهاریكاری وەزارەتە پێوەندارەكانیتر ئەكتیڤ بكات، دواتر بەرنامەو كارەكانی بەپێی پلانێكی پێنچ ساڵە دابەش بكاتە سەر دامودەزگاكانی حكومەت و كەرتی تایبەت، ئەمەش وەك پرۆژەیەك پێشكەشی ئەنجومەنی وەزیران بكرێت تالەوێ لەدوای گفتوگۆ لەسەركردن بڕیاری پێ دەربكەن دواتر بەرزبكرێتەوە بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران تا ببێتە یاسا، سكاڵاكانی وەزیری پلاندانان سەیروسەمەرەن، هەموو شتێ لەم عێراقە دا سەیروسەمەرە بووە، ئەو پیاوێكی پسپۆر زانی ئابوورییە پێویستە ئاگای لە ئەركە ئابووری و هونەرییەكانی خۆی بێت، تۆ بڵێی كەسی دەست نەكەوێ بۆ رێكخستن و پاڵپشتیكردنی كارەكانی، هەموو ئەو بەڵگانەی لەبەردەستمانە ئاماژەن لەسەر ئەوەی زۆربەی بەرپرسانی كەرتە ئابوورییەكان لەعێراقدا بەمیتۆدی لیبرالییەتی نوێ شاگەشكەن، دەپرسم هەڵبژاردنی ئەو میتۆدە بۆ سیاسەتی ئابووری عێراق لەدوای رووخانی دیكتاتۆرییەت چی لێ شین بۆتەوە؟ لیبرالییەتی نوێ خوڵقاوی ئەمڕۆ نییە، بەرهەمی قۆناغێكە لەپاش جەنگی یەكەمی جیهانییەوە، ئێستا هەندێك گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە،بەڵام بنەما گشتییەكانی وەك خۆیین، لەمبارەیەوە (میلتۆن فریدمان)ی ئەمەریكی و (فردریك ئۆگەست هایك)ی نەمساوی لەچلەكانی سەدەی بیستەمەوە بیرۆكەی لیبرالییەتی نوێیان بەبێ توانا ناوبردووە، چونكە چارەسەری ئەو داڕمانە ئابوورییەی بێ نەكراوە كەبەهۆی جەنگی یەكەمی جیهانییەوە كەوتەوە، هەروەها لیبرالییەتی نوێ نەیتوانیوە چارەسەری قەیرانی پووكانەوەی گشتی و بێبازاڕی ساڵانی 1929 و 1933 بكات، گەرچی( جۆن مینارد كینز) لە پێگەی سەرمایەدارییەوە هەردووكیانی لەسێڕە ناو رەخنەی لێگرتن، بەڵام هەردوو زانا جەختیان لەسەر هێزی بازاڕی ئازاد دەكردەوە، كینز بەپێچەوانەی ئەوانەوە جەختی لەسەر رۆڵی دەوڵەت دەكردەوە بۆ جووڵاندنی چالاكی ئابووری و تێپەڕاندنی قەیرانەكەو گێڕانەوەی باری تەندروستی ئابووری جیهانی، ئەو كاتە بەسەردەمی بێكارییە گەورەكە ناسرابوو، ئاستی بژێوی خەڵك ناهەموار بوو، هەمووان بەگومان و ترسەوە لەداهاتووی نادیاریان دەڕوانی( لەمبارەیەوە بگەڕێینەوە بۆ : ئۆل ریش شیفەر، داڕمانی سەرمایەداری – گۆڤاری مەعریفە ژمارە 371 ساڵی 2010 و چەند سەرچاوەیەكی دیكە).
لیبرالییەتی نوێ لەعێراقدا ئەم پێشهاتانەی لێ چاوەڕوان دەكرێت :(1- خۆبەستنەوە بەجێبەجێكردنی میتۆدی سندوقی نەختی نێودەوڵەتی و بانكی نێودەوڵەتی كە ناسراوە بە( سیاسەتی چەسپاندنی ئابووری و خۆگونجانی پەیكەربەندی ئابووری)، ئەمەش لەگەڵ واقیع و پێداویستی ئابوورییانەی عێراقی وێك نایەتەوە. 2-دوورخستنەوەی دەوڵەت لەچالاكییەكانی ئابووری و خزمەتگوزاری یان دامەزراندنی كەرتی ئابووری دەوڵەتی. 3- بەتایبەتیكردنی هەموو پرۆژە ئابووری و خزمەتگووزارییەكانی دەوڵەت بەشێوازێك دامودەزگای دەوڵەتی كاریان بەسەریانەوە نەبێت. 4- خۆدزینەوەی دەوڵەت لەچاودێری كۆمەڵایەتی واتە فەرامۆشكردنی خاوەن پێداویستی تایبەت و هەژاران و خێزانە رەنجبەرەكان و سپاردنی ئەم ئەركانە بەكەسانیتر . 5- دوورخستنەوەی عێراق لەپرۆسەی چاكسازی كشتوكاڵی هاوكات پڕكردنی بنكەكانی توێژینەوەی زانستی بەتیۆری بێ پراكتیك. 6- بەردەوامبوون لەسەر هێنانی كەلوپەل لەبازاڕە نێودەوڵەتییەكانەوەو پڕكردنەوەی بازاڕی ناوخۆ بەو كەلوپەلانە. 7- هاندانی سیاسەتی كرانەوەی بازاڕ لەئاڵووێری بازرگانی دەرەكی و رەتكردنەوەی دانانی ئاستەنگ و بەربەست بۆ پاراستنی بەرهەمی كشتوكاڵی ناوخۆ، كە زۆر پێویستی بەپاراستنی گومرگی هەیە. 8 – جێبەجێ نەكردنی سیاسەتی دارایی پشتبەستوو بەبنەمای باجی داهاتی راستەوخۆ، كەئەمەش زەحمەتییەكانی ژیانی هەژاران ئاڵۆزترو زیاتر دەكات و هاوكات خۆشگوزەرانی بۆ دەوڵەمەندەكان باشتر دەبێت .
بەپێی هەموو ئاماژەكان وا دەردەكەوێت كەلە وڵاتانی ئەمەریكای لاتینی و ئەفریقیاو ئاسیادا سیاسەتی لیبرالییەتی نوێی ئابووری وەك دیاردەیەكی تەشەنەكردوو بووەتە هۆی دروستبوونی كەلێنێك لەنێوان دەوڵەمەندان و هەژاران، تای تەرازووەكەش بەبەرژەوەندی دەوڵەمەندەكان داكەوتووە.
تەشەنەسەندن و سەرهەڵدانی كەلێنێكە لەنێوان داهاتی دەوڵەمەندان و داهاتی هەژاراندا تای تەرازووەكەشی بەبەرژەوەندی دەوڵەمەندەكاندا قورس دەبێ و دواتر كەلێنەكە گەورەتر دەبێ و بەئاستێكی شاقووڵی دێتە خوارەوە بۆناو كۆمەڵگە، ئەمەش بەرۆڵی خۆی بەرەو ناهاوسەنگی كۆمەڵایەتی پەلكێشمان دەكات، رۆژگاریش دەیكاتە ململانێیەكی سیاسی و ناكۆكی چینایەتی. ئایا ئەم سیاسەتەیە كە عێراق پێویستی پێیەتی دوای ئازادبوونی لە رژێمی دیكتاتۆرو چوار جەنگی گەورەی ناوخۆو دەرەكی وێرانكارو چەوساندنەوەیەكی بێ وێنەی چینەكانی ؟ لەهەموو حاڵەتەكاندا بەپێویستی نازانم، كەس نییە پاز بەسەر سەرمایەداریدا پاز بدات و بەجێی بهێڵێ، ئەركی دەوڵەتیش نییە بەرەڵڵایی بنێتەوە بەهۆی بوار رەخساندنی بۆ هێزەكانی بازاڕی ئازادی بێ كۆنترۆڵ كە گرفتە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان دەخوڵقێنێت و كێبركێی چینایەتی قووڵتر دەكەنەوە و پایە كومەمەڵایەتییەكان بێ بایەخ دەكەن..
هێزو رەگەزە بەرگریكارەكان ئەوانەی بەرگری لە میتۆد دەكەن و، ئاگایان لەئەنجامە ترسناكەكانی نییە پێی دەحەسێنەوە...
بەشێوەیەكی گشتی لیبرالییەتی نوێ بۆ سێ خانەی سەرەكی دابەش دەبن:*- خانەی ئەوانەی درك بەچەمكی لیبرالییەتی نوێ ناكەن و ئاكامە ترسناكەكانی لەسەر كۆمەڵگاو پێوەندی نێوان توێژە كۆمەڵایەتییەكان نازانن بۆ ئەم قۆناغە ناسكەی پەرەسەندی عێراق ئەمەیان خراپترینیانە، چونكە كارێكی ناعەقڵانییە كەسێكی سیاسی خۆی بە میتۆدێكەوە ببەستێتەوەو لەكاتی پراكتیك پێكردنیدا درك بە ئاكامەكانی نەكات..
**- خانەی كەسانی ناچاربوو بەجێبەجێكردنی ئەم میتۆدەوە بەهۆی بەستنەوەی ئیرادەی خۆیانەوە بەو هێزە نێودەوڵەتیانەی كە لە ئامێزیان دەگرن و لە رووی سیاسییەوە ئینتمای بۆ دەكەن..
***- خانەی ئەوانەی فیكرو میتۆدێ تەبەننا دەكەن كەلەگەڵ هێزی لیبرالی نوێی وڵاتانی پێشكەوتوو دەگونجێن، بەتایبەتی ئەمەریكا، ئەمەش لە پێگەكانی بەرگریكردن لە بەرژەوەندییەكانی وڵاتانی زلهێزدایە نەك بەرژەوەندی ئابووری نیشتمانی.
وازهێنان لە هێزی بازاڕێ كە رۆڵی ئەكتیڤانەی خۆی لەكاری ئابووری ببینێ بەو واتایە نایەت كە لەبارودۆخی ئێستای عێراقدا هەیە، چونكە ئەم رۆڵە وادەكات لەلایەكەوە عێراق بەدواكەوتوویی بهێڵێتەوە وەك وڵاتێكی بەكارهێنەر، كەبەتەنیا پشت بەداهاتی نەوت ببەستێت بۆ داپۆشینی بەهای كەلوپەل و شمەكی هێنراو ئەمەش بەرهەمهێنانی ناوخۆیی ناژێنێتەوە، چ پیشەسازی بێ یان كشتوكاڵی، هەروەها پەرە بەبەرهەمهێنان نادات، سەرمایەی پێویست كەڵەكە ناكات كە بۆ خێروبێری بەرهەمی نەتەوایەتی و داهاتی نیشتمانی عێراقی سوودی لێ وەردەگیرێت، ئەمەش بەواتای بەردەوام بوونی بێكاری و بڵاوبوونەوەی سلبیاتەكان لەناو كۆمەڵگادا، هەروەها بەواتای پاشكۆ بوونی پرۆسەی ئابووری عێراقی بۆ ئابوورییەكی نێودەوڵەتی جیهانگیر، دواتر ئەو ئاكامە سلبیانەی كە بەهۆی ئەو پاشكەوتایەتییەوە دەكەوێتەوە. ئەو كەسەی حوكم لەعێراق دەگرێتە دەست بەبەرچاوی روون بێ بۆ مەسەلەی كۆنترۆڵكردنی دەرامەتی دارایی كە لەنەوتی خاوەوە چنگ دەكەوێت .
مەرجە بۆ پەرەپێدانی ئابوورییەك كە لە ڕێی دەوڵەتەوە بكرێت بەپێی ئەم ئاراستە بنەڕەتییانەی خوارەوە بێت:
1- بەكارهێنانی ئەو دەرامەتانە بۆ تازەكردنەوەی كەرتی پیشەسازی پێترۆلی، هەروەها زیادكردن و دەستنیشان كردنی ئاستی بەرهەمهێنانی پێترۆل و بەستنەوەی بەپێداویستییە گرنگەكانی ساڵانەی عێراق تا ببێتە یەدەگێكی گونجاو بۆ پاڵپشتی كردنی بەهای دراوی عێراقی، پێترۆل كانزایەكی سروشتی وایە كە تەنیا بۆ ئەمڕۆ پێویستمان نابێ، بەڵكو بۆ وەچەكانی داهاتوو پێویستە، ناشبێت ببێتە ئەو جێگرەوەیە بۆ دەرامەتی تر..
2- دەوڵەت سێ مەسەلەی گرنگ بۆدانانی ستراتیژییەتی پەرەپێدان بخاتە پێش چاوی خۆی:
- گۆڕین و بنیاتنانی ژێرخانی ئابووری نیشتمانی.
- گرنگیدان بەپلاندانانی هەرێمایەتی و جوگرافی یان هەماهەنگی ئەكتیڤانە لەنێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵیدا، هاوكات تەنسیق كردن لەگەڵ ئەنجومەنی پارێزگاكاندا .
- بەستنەوەی پەرەپێدانی ئابووری بەپەرەپێدانی مرۆیی، واتە بەپەروەردەو خوێندن و كەڵچەرو توێژینەوەی زانستی و بەرزكردنەوەی ئاستی بژێوی خەڵك.
3- پەرەپێدان و چاككردنەوەی كەرتی پیشەسازی كشتوكاڵی بەشێوەیەك لەگۆڕینی ژێرخانی ئابووری و نیشتمانی و كۆمەڵگەدا هاوبەش بن لەپێناو دروستكردنی ژێرخانێكی نەتەوەیی تا ئابووری بەكارهێنەر بگۆڕن بۆ ئابووری بەرهەمهێنەر.
4- هاوبەشیكردن لە پەرەپێدانی كەرتی خزمەتگوزاری بەرهەمهێنان و خزمەتگوزاری گشتی بەئاستێ بتوانێ پێداویستی خەڵكی دابین بكات، هەروەها یارمەتیدەر بێت بۆ پاڵپشتیكردنی كەرتی گشتی حكومەت و هەردوو كەرتی تایبەت و بیانی، كار ئاسانی بكات بۆ هاتنە ناوەوەی وەبەرهێنەری بیانی..
5- دەوڵەت بەشداری بكات لەپەرەپێدانی دەزگاكانی چاودێری كۆمەڵایەتی، مەعقووڵ نییە دەوڵەت دەستبەرداری ئەم ئەركە بێت گەر نا دەكەوێتە سەر سكەی ئەو وڵاتانەی میتۆدی سەرمایەداری هەلپەرستن..
6- ئەم ئاراستەیە زەمینەسازی دەكات بۆ چالاكی كەرتی تایبەت و ناكرێت دەوڵەتێكی وەك عێراق واز لەئەركە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی بهێنێ، دواتر ئەم ئاراستەیە بەربەست نابێت لەڕێی زامن كردنی ئامڕازەكانی بزاڤی كەرتی تایبەت و بیانی بەپێی ڕوانینێكی ستراتیژی روون بۆ پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی ئامانجدار لەعێراقدا.