توركیاو ستراتیجى بادانه‌وه به‌لاى رۆژهه‌ڵاتدا
فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد
توركیا نكوڵى له‌وه ده‌كا كه‌پشتى له‌رِۆژئاوا كردووه‌و رووى كردۆته‌وه رۆژهه‌ڵات و ئه‌مه وه‌ك سه‌ره‌ك وه‌زیران ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان له‌وتارێكدا له‌به‌رده‌م خوێندكارانى زانكۆیه‌كى ویلایه‌تى ترابزون گوزارشتى لىَ كردووه، به ((پرِوپاگه‌نده‌یه‌كى ره‌ش)) ناو ده‌با. ئه‌ردۆغان ویستى نیشانى بدا كه‌سیاسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى وڵاته‌كه‌ى سیاسه‌تێكى فره دوراییه‌و توركیا سه‌رقاڵى نواندنى رۆڵێكى نوێیه له‌ناوچه‌كه‌دا. به‌ڵام ئه‌مه ئه‌وه ناشارێته‌وه كه‌هێشتا له‌ناو توركیا ناسنامه‌ى رۆژهه‌ڵاتى و ناسنامه‌ى رۆژئاوایى له‌ململانێدان و ئێستا ئه‌م مه‌سه‌له‌یه به‌قه‌د جاران په‌یوه‌ندیى به‌مه‌سه‌له‌ى هه‌ژارى و ده‌وڵه‌مه‌ندیى ناوچه‌كانه‌وه نییه. له‌كاتێكدا كه‌جاران میتۆدى بیركردنه‌وه‌ى رۆژئاوایى به‌ئاشكرا به‌سه‌ر بیركردنه‌وه‌ى چینى ده‌سته‌بژێرى توركدا زالڕ بوو، ئێستا گورِو تینى بیركردنه‌وه‌ى رۆژهه‌ڵاتییانه له‌سه‌ر به‌رزترین ئاست خۆى ده‌نوێنآ. ئه‌وه‌ى ئه‌مه ده‌سه‌لمێنآ ئه‌وه‌یه كه له‌سه‌ردانى ئه‌م دواییه‌ى ئه‌ردۆغان بۆ فه‌ره‌نسا، مه‌دام ئه‌ردوغان لىَ نه‌گه‌رِا وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى فه‌ره‌نسا بێرنارد كۆشنێر ده‌ستى ماچ بكات. ئه‌م رووداوه به‌و مانایه دآ كه‌چینى ده‌سته‌بژێرى ده‌سه‌ڵاتدارى توركیا سوره له‌سه‌ر پاراستنى كه‌لتورى رۆژهه‌ڵاتییانه.
ئه‌گه‌رچى بادانه‌وه‌ى توركیا به‌لاى رۆژهه‌ڵاتدا شتێكه زیاتر په‌یوه‌ندیى به‌توركیاوه هه‌یه‌و ئه‌نكه‌ره به‌پێى به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى خۆى برِیارى لىَ ده‌دا، به‌ڵام ئه‌م بادانه‌وه‌یه خه‌ریكه سیاسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى توركیا روبه‌رِووٍى به‌رژه‌وه‌ندییه جیهانییه‌كان ده‌كاته‌وه. مانگى رابردوو، راگه‌یاندنى رێكه‌وتنێك له‌نێوان توركیاو ئێران و برازیل سه‌باره‌ت به‌چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌ى پرِۆژه‌ى ئه‌تۆمیى ئێران و پاشان سه‌ردانه‌كه‌ى ئه‌ردۆغان و سه‌رۆكى برازیل بۆ تاران بۆ جێبه‌جآ كردنى رێككه‌وتنى گواستنه‌وه‌ى یۆرانیۆمى پیتێنراو له‌ئێرانه‌وه بۆ توركیا، وا لێكدرایه‌وه كه توركیا له‌م رێگه‌یه‌وه ده‌یه‌وآ فریاى ئێران بكه‌وآ و له‌سزاى سه‌پێنراوى ئه‌نجومه‌نى ئاسایش رزگارى بكا. له‌ئه‌نجومه‌نى ئاسایشیش توركیا له‌دژى سه‌پاندنى سزا به‌سه‌ر ئێراندا ده‌نگى دا.
به‌هه‌مان پێودانگ، هێرشى كۆماندۆى ئیسرائیل بۆ سه‌ر كاروانى كه‌شتیگه‌لى ئازادى كه‌به‌نیاز بوو كۆمه‌كى مرۆیى بگه‌یه‌نێته كه‌رتى غه‌ززه، قه‌یرانێكى گه‌وره‌ى له‌په‌یوه‌ندییه‌كانى توركیاو ئیسرائیلدا دروست كردوو ئه‌مه‌ش كاریگه‌ریى له‌سه‌ر سیاسه‌تى ئه‌مه‌ریكا به‌رامبه‌ر به‌توركیا به‌جآ دێڵآ.
گومان له‌وه‌دا نیه كه‌واشنتن له‌م سیاسه‌ته‌ى توركیا نیگه‌رانه، به‌ڵام ئه‌مریكییه‌كان هه‌موو ئۆباڵى ئه‌م سیاسه‌ته ناخه‌نه ملى توركه‌كان، به‌ڵكو به‌شێكى ده‌خه‌نه ملى ئه‌وروپا. وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مه‌ریكا رۆبه‌رت گیتس به‌و جۆره گوزارشتى له‌م بۆچونه كرد كه وه‌رنه‌گرتنى توركیا به‌ئه‌ندام له‌یه‌كێتیى ئه‌وروپا، توركیاى هانداوه به‌لاى رۆژهه‌ڵاتدا با بداته‌وه. به‌كرده‌وه، له‌ساڵى 1963وه توركیا به‌شێوه‌یه‌كى فه‌رمى له‌ده‌رگاى ئه‌وروپا ده‌داو تائێستا ده‌رگاى لىَ نه‌كراوه‌ته‌وه. توركه‌كان ئه‌وه‌نده له‌ده‌رگایان دا، بێزار بوون. له‌ترابزون ئه‌ردۆغان به‌تورِه‌ییه‌وه وتى ((په‌نجا ساڵه گاڵته‌مان پآ ده‌كه‌ن و ئێستاش هه‌ر گاڵته‌مان پآ ده‌كه‌ن)). له‌رِاستیدا نه‌ك هه‌ر ده‌سه‌ڵات له‌كه‌مته‌رخه‌میى ئه‌وروپا بێزاره، به‌ڵكو ناوه‌نده سیاسی و ئه‌كادیمییه‌كانیش. له‌و سیمیناره‌دا كه‌سه‌نته‌رى لێكۆڵینه‌وه‌ى سیاسیى زانكۆى سه‌پانجى له‌ئیستانبول و ئه‌كادیمیاى ئه‌مه‌ریكایى ترانس ئه‌تلانتیك پێكه‌وه سازیان كرد، ئه‌و ئه‌نجامه هاته ئاراوه كه‌كاتى ئه‌وه هاتووه وه‌رگرتن و وه‌رنه‌گرتنى توركیا له‌یه‌كێتى ئه‌وروپا به‌لایه‌كدا بكه‌وآ. له‌م رووه‌وه توركیا گوشارێكى زۆر ده‌خاته سه‌ر ئه‌وروپاو له‌هه‌ندآ روه‌وه ئه‌ردۆغان هه‌وڵیداوه دوراییه‌كى ئاینى به‌دوودڵیى ئه‌وروپا ببه‌خشآ گوایه ئه‌وروپاى مه‌سیحى نایه‌وآ مافى ئه‌ندامێتى به‌توركیاى موسڵمان بدا.
هه‌وڵى توركیا بۆ نواندنى رۆڵێكى تازه له‌ناوچه‌كه‌دا تینى بۆ ئه‌مه‌ریكاو ئه‌وروپا هێناوه. ئه‌گه‌رچى ئه‌م رۆڵه تازه‌یه ناوبانگێكى زۆرى بۆ توركیا په‌یدا كردووه، به‌ڵام مه‌سه‌له‌كه به‌قه‌د ئه‌وه‌ى كه‌مه‌سه‌له‌ى به‌رژه‌وه‌ندى و توانایه، به‌قه‌د ئه‌وه مه‌سه‌له‌ى ناوبانگ نییه. له‌ناوچه‌یه‌كى پرِ كێشمه‌كێشى وه‌كو رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌رِاستدا، سیاسه‌ت به‌ئاسانى به‌رِێوه ناچآ و هه‌ندآ جار كاره‌ساتى لىَ ده‌كه‌وێته‌وه.
