ئەگەر كاری سەرەكیی میدیا ئەوە بێت كە زانیاری و بیروڕا و ئایدیای جیا-جیا بۆ خەڵك بگوازێتەوە، جا كەناڵی گواستنەوەكە هەر چییەك بێت، ئەوە ئازادیی میدیا خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە تا چەند �ئیمكانییەت� هەیە زانیاری و بیرویۆچوون، بەبێ لەمپەر بە خەڵك رابگەیەندرێت. ئاقارو مەودای ئەو �ئیمكانییەتە� لە دنیای ئەمڕۆدا، دیموكراتبوون یان نەبوون، ئازادبوون یان نەبوونی ئەم یان ئەو كۆمەڵگە دیاری دەكات. ئاخر لە كۆمەڵگەی دیموكرات و ئازاددا، بۆ ئەوەی مرۆڤ، �ئیختیار- choice�ی هەبێت، دەبێت زانیاری راست و دروستی هەبێت، ئاگای لە دەوروبەری خۆی بێت كە چ دەگوزەرێ و ئاشنای بیرورای جیاواز سەبارەت بە �راڤەو لێكدانەوەو شیكردنەوە�ی رووداوەكان بێت. واتە دەبێت تەعدودییەت لە میدیادا هەبێت. لەبەر ئەوە، لە چەندین دۆكیومێنتی نێودەوڵەتیدا، ئاماژە بۆ �ئازادیی بیروڕا دەربڕین و بڵاوكردنەوەو پەخش بە دەستاوێژ گەلی رەوا� دەكرێ. لە دەستووری وڵاتاندا، بەدەستووری عێراقیشەوە، ئەوە وەكو مافێكی تاكەكەس چەسپێندراوە. بۆ ئەوەی ئەو مافە دەستوورییە، سەرحەدو كەوشەنی دیاری بكرێ بە قانوون رێكدەخرێت. لە كوردستانی ئێمەدا، قانوونی ژمارە (35)ی ساڵی 2007، كاری رۆژنامەگەریی رێكدەخات. ئەو قانوونە، دەسەڵاتی بە رۆژنامەگەر داوە كە چۆن-چۆنی رەوتار بكات لە بواری رۆژنامەگەریدا و سنوورو چوارچێوەیەكی بۆ داناوە، وەك دەشزاندرێت، رەوتاركردن �تصرف�، بەبێ بەرپرسیارەتی نابێت، بەرپرسیارەتیش دوو رووی هەیە: پاداشت و سزا. جگە لە بەرپرسیارەتییە قانوونییەكە، بەرپرسیارەتی رووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئەخلاقیشی هەیە كە بەلای منەوە لە بەرپرسیارەتییە قانوونییەكە كەمتر نین. بەكورتی رووی دووەمی ئازادیی، بەرپرسیارەتییە. لەهەر شوێنی ماف هەبوو، ئیلیتزام و مەسئولییەت هەیە. بەرپرسیارەتی دەكەوێتە ئەستۆی هەم رۆژنامەنووس هەم سەرنووسەر یان بەڕێوەبەری كەناڵی میدیا.
ئەو ئازادییە، چی لێدەكەوێتەوە، یان چ مفاو سوودێكی هەیە:
وەك لە سەرەوە ئاماژەم بۆ كرد مافی یەكە- یەكەی خەڵكە ئاگایان لە هەواڵ و دەنگوباسی ناوەخۆ و جیهان بێت، بەتایبەتی كە رەنگە هەندێ هەواڵ راستەوخۆ پێوەندییان بە ژیان و گوزەران و چارەنووس هەبێ و بۆ ئەوەی هەر كەسە ئیحتیاتی خۆی وەربگرێ. هەروا لە رێگەی میدیاوە كولتوور و زانست و تەكنیكی نوێ بڵاودەبێتەوەو ئاستی هوشیاریی گشتی بەرزدەبێتەوە، بێ لەوە كە رێگە دەدرێ خەڵك �سەركردەكانی بیروڕا � رای خۆیان سەبارەت بەكاروباری گشتی بڵێن و خەڵكی تری لێ ئاگادار بكەنەوە، دوور نییە هەلو چەوتی دەسەڵات بەدەربكەوێ و چارەسەر بۆ گیروگرفتەكان بدۆزرێتەوە. كەس، بە كەسی حوكمڕان و لێپرسراویشەوە، بەدەگمەن نەبێ، پێ لە عەیبەی خۆی نانێ. لێرەدا، ئەگەر عەیبەی كاربەدەست و حوكمڕانان، هەر زیانی بۆ خۆیان هەبێت، مەسەلەیەك نییە، لێ ئەگەر سەری خەڵكی گرتەوە دەبێ لێی بە جواب بێی، میدیا دەتوانێ ببێتە ئەو جوابدەرە. ئاخر حكوومەتیش هەڵە دەكات، جا ئەو هەڵەیە بە ئانقەست بێ یان نا، كەواتە دەبێت چاوەدێریی بەسەر حوكمڕانانەوە هەبێت، لە وڵاتانی دیموكراتیدا، چاوەدێریی پەرلەمانیی و قەزایی هەیە. لەناو پەرلەماندا موعارەزە ئەو كارە دەكات. میدیاش بەتایبەتی میدیای موعارەزە و میدیای ئەهلی �ئەگەر لە وڵاتدا هەبێ� بەشێكی لەو چاودێرییە بەردەكەوێ. واتە میدیا دێ هەر هەڵەو لادان و سەرپێچییەكی حكوومەت بەر لەوەی تەشەنە بكەن، كەشفی دەكات و رای گشتی لێ ئاگادار دەكاتەوە. ئەو وەزیفەیە، �هاوسەنگی و عاقڵاتی� پێ دەوێ، بە هەڵەشەیی ناكرێ. گومان لەوەدا نییە كەرەخنەو عەیبە بەدەرخستن ئاسانە. لێ دۆزینەوەی بەدیلی باشتر و عەمەلیتر و كەم مەسرەفتر گرنگە، بەو مانایە دەبێ مرۆ خۆی لە جێگەی حكوومەت دابنێ، كە ئەو لە حوكم بووایە چیدەكرد. گیروگرفت راییكردن، كارێكی ئاسان نییە. بۆ ئەمەش�ئەلتەرناتیڤ تەرحكردن� پێویستی بە ئازادی و گۆڕینەوەی بیروڕا هەیە. ئەوە بە میدیای ئازاد دەكرێ و ئەوەش دەبێ بە قانوون رێكبخرێ. چونكە كە رۆژنامەگەریی پراكتیزەی ئەو ئازادییە دەكات، پێویستە بە بەرپرسیارەتییەوە بكات، نابێ فیتنەو ئاژاوەو بێ سەروبەری و بێ نەزمی بنێتەوە. هەم لە میدیای جیهانی و لە هی خۆشماندا نموونە لەبەردەستە. ئازادیی رۆژنامەگەریی، ئازادییەكی رەها نییە، نابێ رێكوپێكی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی تێكبدات.
پێوەندیی نێوان (خوێنەرو بیسەرو بینەر) و رۆژنامەگەر:
ئەوە مافی خەڵكە، زانیاری و مەعریفەی راست و دروستی سەبارەت بە رووداوەكان دەست بكەوێت. واتە نابێ خەڵكی لە رێگەی میدیاوە دەستخەڵەت بدرێ (چونكە دەكرێ دەست خەڵەت بدرێ، هەرچەندە لە دنیای ئەمڕۆدا ئەو دەستخەڵەتدانە بۆ ماوەیەكی كەم بڕ دەكات). خاڵی ئیجابی ئەوەیە، لە كوردستاندا، هەموو راگەیاندن لەبەردەستی حكوومەت و لایەنە پێكهێنەرەكانی حكوومەتدا نین. تەعدودییەت لە راگەیاندندا هەیە. كەواتە دەبێ مافی رەتدانەوە بۆ خەڵك دەستەبەر بكرێ و سێیەمیش حەقی تایبەتمەندی هەر كەسە بپارێزرێ و پاشان نابێ رۆژنامەگەر خۆی لێ ببێتە قازی و حوكمی خۆی لەسەر رووداو و هەواڵان بدات كە بەداخەوە، لە هەر یەك لەم بوارانەی سەرێدا، رۆژانە شتی پێچەوانە دەبینین.
راگەیاندنی حزبی و ئەهلی:
هەموومان دەزانین حزبی سیاسی، بەتەنێ راگەیاندنی بۆ �ئەندام و دۆست و لایەنگران�ی خۆی ناوێ، چونكە بێ لە میدیا، دەستاوێژو كەناڵی دیكەی بۆ بەردەوامیدان بەو پێوەندییە هەیە. بەڵكە شەڕەكەی لەسەر خەڵكی �نا مونتەمی�یە بەمانا حزبییەكەی، بەتایبەتیش لە كاتی هەڵبژاردندا.
پێموانییە كەس ئەو هەقە بە حزب نەدا كە پەیام و بەرنامەی خۆی بە خەڵكی تر بڵێ. ئەوە بڕاوەتەوە. چونكە ئەگەر حزب، كەناڵی میدیایی خۆی هەبێت، ئەوە دەستی لەسەر دڵی نابێ و چۆنی بووێ، كەناڵەكە ئاوای بۆ دەگوازێتەوە. هەرچەندە هەموو جارێ، كادیرەكانی حزب، دەقاودەق ناكارن یان نەزانن بەباشی پەیامەكەی حزب بگوازنەوە.
لێرەدا ئاماژە بۆ دوو خاڵ دەكەین: یەكەمیان لەناو راگەیاندنی حزبیدا، مادام فرە حزبی هەیە، فرەیی لە میدیاشدا هەیە. دووەم لە دەرەوەی حزبیش كەموو زۆر میدیای نا حزبی هەیە! پاشان تەنانەت لەناو میدیای تاكە حزبێكیشدا، هەرچەندە لەم حزب بۆ ئەوی دەگۆڕێ بەگوێرەی بەرزی و نزمی رادەی دیسپلینی حزبییەوە، حزب سەد دەر سەد ناكارێ كۆنترۆڵی هەموو ئەندامەكانی خۆیشی بكات و جارووبار شتی پێچەوانەی تێدەكەوێت بەناوی ئازادیی رادەربڕین و رای شەخسی و شتی لەم بابەتە...
میدیای نا حزبی (یان ئەهلی) لە گەڕان بەدوای زانیاری و بۆ شیكردنەوەو لێكدانەوەی رووداوەكان، پێوەندیی بەم یان بەو كاربەدەستی حكوومەت، یان پەرلەمان، یان بەم یان بەو كادری حزبییەوە دەكات كە هەندێك جار میدیای ئەهلی بۆ شاردنەوەی سەرچاوەی زانیارییەكانی، ناوەكان بە نهێنی دەهێڵێتەوە. لەباری واشدا زۆر رێی تێدەچێت قسەكان دابڕێژرێنەوەو بگۆڕێن و بشێوێندرێن. لە باری واشدا ئاسەواری نیگەتیڤ بۆ سەر پێوەندییە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان جێدەهێڵێ. چەندە میدیای ئەهلی ئاگای لەوە هەیە، نازانم!
هەقە میدیای ئەهلی دەوری ناوبژیوانی mediation بگێڕێ: بێلایەنانە زانیاریی بدات بەبێ ترش و خوێ پێوەكردن، پاشان گرنگی و مەغزای ئەودیوی ئەم یان ئەو رووداو چییە، روون بكاتەوەو تا پێشی دەكرێ لە گۆشە نیگای جیا-جیاوە رای جیاواز وەربگرێ. ئایا كاری میدیا نییە كە سازانی كۆمەڵایەتی بنیات بنێ، گرژی و دڕدۆنگیی لەناو كۆمەڵگەدا كەم بكاتەوەو خەڵكی لە دڵەڕاوكە دووربخاتەوە. ئاخر نابێ (راگەیاندن) خۆی قەیران چێ بكات، بۆ ئەوەی جێ سەرنجی خەڵك بمێنێتەوەو فرۆشی زۆر بێت، یان پێی بڵێن بە جورئەت و ئازایە.
وەك لە دنیادا باوە وەزیفەی میدیاكاران ئەوەیە:
1- بەشێوەیەكی بابەتی هەواڵ و زانیاری كۆبكەنەوەو پێشكەش بە خەڵكی بكەنەوە، ئەمڕۆ تی ڤی زێتر لە كەناڵەكانی تر ئەو دەورە دەگێرێ (ئا لێرەدا چۆن هەواڵ دروست دەكرێ و لا لەچ هەواڵێك دەكرێتەوە جیاوازی نێوان كەناڵەكان دەردەخات).
2- لێكدانەوەو راڤەی هەواڵ و زانیاری و رووداوەكان كە لە خاڵی یەكەمدا باسكرا. ئەوەش بۆ دوو مەبەستە: هەم بۆ تێگەیشتن و هەم بۆ رێنیشاندان و ئاراستەكردن. هەندەی من ئاگام لێ بێ دیراسەیەكم نەدیوە سەبارەت بە كاریگەریی میدیای كوردی، لەسەر نوخبەو لەسەر جەماوەر، كە داخوا لە راڤەو لێكدانەوەو شیكردنەوەی رەهەندەكانی رووداو و دیاردەو تەنانەت قەیرانەكانیشدا، بەبەراورد بە میدیای عێراقی و بیانی، چەند كاریگەریی هەیە.
3- بەشێك لە میدیاكاران پێیانوایە كە وەزیفەی ئەوانە تەرەفگیری خەڵك و هاووڵاتیان بن لە بەرانبەر حكوومەتدا. بەشێكی تریش پێیانوایە كە پێویستە لە خزمەتی رای گشتی و خەڵك و حكوومتدا بن، چونكە حكوومەتیش هەڵقوڵاوی ناو خەڵكە.
4- هەروا وەزیفەی میدیاشە كە بەشداریی بكات لە پرۆسەی سیاسیی كوردستاندا لەرێگەی تیشك خستنە سەر هەندێ پرس و كێشەی دیاریكراوەوە.
كەمو زۆر لە كوردستاندا، میدیا ئەو دەورە دەگێڕێ یان بەلانی كەمەوە دەیەوێ بەو ئاقارەدا هەنگاو هەڵبنێتەوە. گرنگ ئەوەیە كە تادێ دەوری میدیا زۆرترو زۆرتر دەبێت.
سیستەمی هەڵبژاردن و میدیا:
�سیستەمی هەڵبژاردن�ی ئەمجارەی 7/3/2010، كە لیستی نیمچە كراوە بوو، كاریگەریی لەسەر سیاسەتكاران بەگشتی و لەسەر كاندیدەكان بەتایبەتی دادەنێ. چۆن لە میدیا دەربكەون، چ بڵێن و تەركیز لەسەر چی بكەن و چ سەرنجێك لەسەر خۆیان دروست بكەن. دەنگدەر چیتر دەنگ بە كاندید نادات، لەبەر ئەوەی تەنیا پارتییە، یان یەكێتییە، یان یەكگرتووە، بەڵكە تێروانینی خۆی وەك تاك بۆ ئەو كاندیدە چییە. بەشێكی ئەوەش لە رێگەی راگەیاندنەوە دەبێ. ئاخر راگەیاندن بەتایبەتی بەشە ئەهلی و ناحزبییەكەی دەتوانێ (رصید) بۆ سیاسی دروست بكات. لێرەدا روئیای كاندید خۆی بۆ گیروگرفتەكان و شێوازی قسەكردن و لێدوان و تەنانەت رواڵەتیش، سەرنج لای دەنگدەر دروست دەكات. دەبێ حزب لێرە بەدواوە، لە كاندیدێ بگەڕێ كە ئەو دەنگ بۆ حزب كۆبكاتەوە نەك بەپێچەوانەوە.
ئەنجوومەنێكی باڵای راگەیاندن:
لە كوردستان، بەگوێرەی هەندێ سەرچاوە نزیكەی (1000) رۆژنامەو گۆڤارو كەناڵی رادیۆیی و تیڤی لۆكاڵ و فەزایی هەیە. بەشێ لەو كەناڵانە، جارو بار و هەشیانە بەردەوام كۆمەك لە حكوومەت (هەڵبەت لە سەرچاوەی جیاوازی ناو حكوومەت) وەردەگرن. ئاساییە، حكوومەت باروبووی میدیا بكات و هانی بدات، ئاخر بوونی میدیای ئازادو تەعدودییەتی میدیا، كۆڵەگەیەكی سەرەكیی كۆمەڵگەی ئازادو دیموكراتە. بەڵام ئەو باروبووكردنە، لەبەر دوو هۆ پێویستی بە رێكخستنەوە هەیە، یەكەمیان، بۆ ئەوەی پارەی گشتی لە جێگەی خۆیدا خەرج بكرێ و گەندەڵی تێ نەكەوێ، پێویست دەكات لەیەك سەرچاوەوەو بەپێی پێوەرێكی بابەتی كەناڵەكان باروبوو بكرێن، دووەمیان، بۆ ئەوەی دەرفەتی یەكسان لە بەردەم هەموواندا بكرێتەوەو حكوومەت بەشداریی لە دەستگرتنی میدیای ئازاددا بكات. ئەگەر ئەنجوومەنێكی باڵای راگەیاندن-مان هەبایە، لەپاڵ كۆمەڵە ئەركێكی تردا، ئەوەشی بكردبایە، ئەوە هەنگاوێك لە رێگەی رێكخستنەوەی بواری میدیایی لە كوردستان دەنرایەوە. بۆ ئەمەش پێویستمان بە قانوونێكی هەمەلایەنەی راگەیاندن هەیە.
من بۆ خۆم لە میدیاكاری ئەم كوردستانەم بیستووە، كە بە دەسەڵاتی گوتووە �مافیا�، پاشان لۆمەو سەرزەنشتی ئەو دەسەڵاتە دەكا كە باروبوو كۆمەك بە �میدیای ئەهلی� ناكات. ئەگەر مافیایە، ئەو داوایەی بۆ لێ دەكەی؟ بۆ ئەوەی بیانوو هەنجەتی بابەتی لەمجۆرەش ببڕدرێ، پێویستمان بە رێكخستنەوەی سەرجەم راگەیاندن هەیە. رێكخستنەوەش لە پێشەوە بە قانوون دەكرێ.