كۆبوونەوە لوتكەكەی دوكان، نێوان سەرۆكی كۆمار و سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەرۆك وەزیرانی عێراقی فیدڕاڵ، بەبێ هیچ ئەنجامێكی هەستپێكراو كۆتایی هات، لە كۆبوونەوەكە تەنیا لەسەر ئەوە رێككەوتن كە جارێكی دیكە دەست بە دانووستانەكان بكرێتەوە بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی گونجاو بۆ ئەو كێشانەی كە لە نێوان حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان هەن و ڕیزبەندكردنی ئەولەویاتی چارەسەركردنیان، بۆ ئەم مەبەستەش بڕیاردرا كە شاندێكی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغدا بكات.
پرسیاری هەرە گرنگ ئەوەیە: ئایا بۆچی مالیكی لەوساتە وەختەدا سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد؟
ئایا ئەو سەردانەی هەروا رێككەوت بوو یان شتی تری بەدواوە بوو؟
بە قسەی میدیای عەرەبی و كوردی ئەم سەردانە لەسەر داوای سەرۆك كۆمار بوو، كە ئەمەشیان زۆر راستە، بەڵام ئایا مالیكی پاش ئەو هەموو دابڕانە بە بەلاش و تەنها لەبەر داوایەك هاتە كوردستان؟
لە وەڵامدا دەڵێین نەخێر، بەرای ئێمە سێ هۆكاری سەرەكی وایان لە مالیكی كرد كە سەردانی كوردستان بكات، یەكەمیان فشاری ئەمەریكا، دووەمیان ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان، سێیەمیشیان نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراقی بوو، كە هەر لە ئێستاوە مالیكی ترسی لێ نیشتووە، یەك بەرامبەر بە ئەمەریكا و دووش بەرامبەر بە نەیارانی لە هەندێ لایەنی شیعی، مالیكی لە دوا سەردانیدا بۆ ئەمەریكا كەوتە ژێر فشاری سەرۆكی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا و پێشتریش فشاری جێگری سەرۆك جۆزێف بایدن، پاش ئەوەی ژەنەراڵ ئۆدێرنۆ فەرماندەی هێزە فرە رەگەزەكان لە عێراق هۆشداری دایە ئەو دوو زاتە كە لەگەڵ مانەوەی كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا، بەتایبەتی لەسەر ناوچە دابڕاوەكان و چارەسەرنەكردنیان بەر لە كشانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق، ئەو كشانەوەیە دوا دەخرێت و ئەگەری بەرپابوونی شەڕیش لە نێوان كورد و عەرەبدا بەدوور نازانێ.
با شتێك بگێڕمەوە: كە ئەو سێ سەركردەیە لە دوكان یەكیان گرتەوە، من لەسەرچاوەیەكی زۆر نزیكی مالیكیم پرسی، كە ئایا ئەو سەردانەی بۆ هەرێمی كوردستان درەنگ نییە؟ لە وەڵامدا پێی گوتم: ئەگەر بە دەستی مالیكی بوایە بەو شێوەیە سەردانی هەرێمی نەدەكرد، بەڵام كە مالیكی لە ئەمەریكا بوو سەرۆك ئۆباما و جێگری سەرۆك جۆزیف بایدن فشارێكی زۆریان خستە سەر بۆ ئەوەی سەردانی كوردستان بكات و لەگەڵ سەرۆك بارزانی كۆببێتەوە و هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان بەغدا و هەولێر بدات.
مالیكی پێیانی گوتبوو: من یەك ساڵە لەو هەرێمە دابڕاوم، چۆن داوا لەسەرۆك وەزیران دەكەن سەردانی هەرێمی كوردستان بكات، لە كاتێكدا پێویستە ئەوان بێنە بەغدا، ئایا ئێوە حیساب بۆ پۆستەكەی من ناكەن؟
لە وەڵامدا جۆزیف بایدن بە مالیكی گوتبوو: لەبەر ئەوەی تۆ سەرۆك وەزیرانی بۆیە دەبێ تۆ سەردانی هەرێم بكەیت.
كەواتە یەك لەو هۆكارانەی كە وایان لە مالیكی كرد سەردانی هەرێمی كوردستان بكات، فشاری كەسی یەكەم و دووەمی ئەمەریكا بوو، هاتنی رۆبەرت گێتسی وەزیری بەرگری ئەمەریكاش بۆ هەرێمی كوردستان هەر لەسەر راسپاردەی سەرۆك ئۆباما و جێگری سەرۆك جۆزیڤ بایدن بوو، بۆ ئەوەی قەناعەت بە سەرۆك بارزانی بهێنێ كە لەگەڵ مالیكیدا دابنیشێ و ئیتر داوایەكەی سەرۆك كۆمار هەر لە سەر ئەو بنچینەیە بوو.
لێرەدا نابێ حەزی خودی مالیكی بۆ ئەو سەردانە لە بیر بكەین، راستە ئەو دەیویست بەر لە سەردانەكەی بۆ هەرێمی كوردستان سەرۆك بارزانی سەردانی بەغدا بكات، بەڵام ئەو ویستەی بۆ نەچووە سەر و ئیتر بە مەجبوری بێت یان لەبەر چەند مەسەلەیەكی دیكە بێت بڕیاری سەردانەكەی بۆ هەرێمی كوردستان دا، ئەگینا بەپێی ئەو سەرچاوە نزیكە، مالیكی وای دانابوو و بەر لە هەڵبژاردنی داهاتوو بە بیست رۆژ سەردانی هەرێم بكات و هەندێ شت بكات كە بە دڵی سەركردەكانیەوە بێت، مالیكی لە ناوخۆ تووشی گیروگرفتێكی زۆر بووە، ئەو دەیەوێ بەر لە هەڵبژاردن هاوپەیمانییەكەی نێوان كورد و شیعە پتەوتر بكات لەوەی پێشوو، بەڵام ئەوە روون نییە كە ئەو هاوپەیمانییە لەگەڵ خودی خۆی و حزبی دەعوە بێت یان لەگەڵ ئیئتیلافی یەكگرتوودا، كە ماوەیەكە حزبی دەعوە و ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی عێراق پێی مژولن، بەڵام هەر یەكە و بەپێی بەرژەوەندی خۆی.
مالیكی سێ كێشەی لەگەڵ لایەنە شیعییەكانی دیكەدا هەیە، بەتایبەتی لەگەڵ ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی عێراقیدا، سێ كێشەكەش خۆیان لەسەرۆكایەتی ئیئتیلافەكە و سەرۆكایەتی وەزیران و رێژەی بەشداربوونی لایەنەكان لەو ئیئتیلافە دەبیننەوە.
حزبی دەعوە دەیەوێ سەرۆكایەتی ئیئتیلافەكە بەدەست مالیكیەوە بێت، مالیكیش هەر وەكو سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران بمێنێتەوە، رێژەی بەشداربوونی لایەنەكانیش بەمشێوەیە بێت:
50% بۆ حزبی دەعوە و 50% كەی تریش بۆ ئەنجوومەنی باڵا و لایەنەكانی دیكەی شیعە.
ئەنجوومەنی باڵا ئەم سێ مەسەلەیە رەتدەكاتەوەو پێیوایە سەرۆكایەتی ئیئتیلافەكە هەر بەدەستی ئەنجوومەنەوە بێت، مالیكیش بۆ ویلایەتی دووەم هەڵنەبژێردرێتەوە و رێژەی بەشداربوونیش بەپێی قورسایی لایەنەكان بێت.
بەڕای كەسێكی دیكەی نزیك لە مالیكی هەر لەبەر ئەم سێ كێشەیە تا ئێستا پێكهاتەی ئیئتیلافەكە رانەگەیەنراوە، هەر بەڕای ئەویش ئەو دوولایەنە بەهیچ شێوەیەك لەسەر ئەو سێ مەسەلەیە ناگەنە یەك.
مالیكی دەیەوێ بەهۆی كوردەوە پێگەی خۆی بەرامبەر ئەنجوومەن قایم بكات و هەر بەهۆی كوردەوەش سەرۆكایەتی وەزیران وەرگرێتەوە.
ئەوەی گوێی لە قسەكانی مالیكی لە دوكان بووبێ دەزانێ كە مالیكی لە قسەكانیدا، بەتایبەتی بەرامبەر بە دەستوور، تەنازولی نیشاندا كاتێ گوتی: من پابەندی گشت بڕگەكانی دەستوورم هەتا سەبارەت بەو بڕگانەی كە كاتی خۆی تێبینم لەسەریان هەبووەو ماددەی 140 یش ماددەیەكی دەستوورییە و پێویستە بێتە جێبەجێكردن.
ئەم قسەیەی مالیكی بۆ رازی كردنی كورد بوو، ئەگینا كوردیش دەزانێ ئەوەی لە ماوەی سێ ساڵ و نیودا نەكرا، بە نیوە ساڵەكەی دواییش ناكرێ و ئەو قسانەی مالیكیش هەر بەمەبەستی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراقە.
راستە هاتنەكەی بۆ كوردستان بە هەنگاوێكی ئیجابی وەسف دەكرێ، بەڵام كورد پێی وا نییە مالیكی راستگۆ بێت لە چارەسەركردنی كێشەكان.
هۆكاری دووەمی هاتنی مالیكی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی كوردستانە، سەركەوتنی سەرۆك بارزانی بەو رێژە بەرچاوەو هەروا سەركەوتنی لیستی كوردستانی وایان لە مالیكی كرد كە مامەڵە لەگەڵ ئەم واقیعە دا بكات، ئەگینا بەر لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن هەر ئەو مالیكیە بوو كە دەیگووت چاوەڕوانی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی كوردستان دەكەین و لەگەڵ ئەو لایەنە براوە دادەنیشین و چارەسەری كێشەكان دەكەین،كە ئەمەیش ئەوكات ئەم قسەیەی مالیكی بە نیگەرانییەوە لەلایەن سەركردایەتی كوردەوە سەیر كرا.
لەكەسی ناشارمەوە، مالیكی لەو هەڵبژاردنەی كوردستاندا دەیویست كەسێكی دیكە ببێ بە سەرۆكی هەرێم و لیستی تریش پێگەی لەهی كوردستانی بەهێزتربێت، واتە سەركردایەتییەكی لاواز كە بتوانێ بەهۆیەوە ئیرادەی خۆی بەسەری بسەپێنێ و پێداگیریش لەسەر مافەكانی گەلی كوردستان نەكات.
بەڵام كاتێ مالیكی ئەمەی بۆ نەچووە سەر، ئیتر مەجبور بوو مامەڵە لەگەڵ ئەو واقیعە بكات كە خەڵكی كوردستان بە زۆرینەی دەنگ سەپاندیان، چونكە ئەو خەڵكە باش دەزانن كە بەبێ سەرۆك بارزانی كێشەكانیان لەگەڵ بەغدا نایەتە چارەسەركردن، تەنیا كەسێكیش كە بەغدا حیسابێكی قورسی بۆ بكات خودی سەرۆك بارزانییە، دەكرێ لێرەدا ئاماژە بە مەترسییەكی دیكەی مالیكی بدەین، كە لەوانەیە ئەویش هۆكارێكی دیكە بێ بۆ خۆ نزیكردنەوەی لە سەركردایەتی كورد كە ئەویش ترسییەتی لەوەی نەوەكو ئەمەریكا بیر لە هاوپەیمانییەكی دیكەی كردبێتەوە كە ئەلتەرناتیڤی هاوپەیمانییەكەی بێ لەگەڵ شیعەدا، وەك هاوپەیمانی بەستنی لەگەڵ حزبی بەعس و چەند كۆمەڵەیەكی دیكەی سوننی كە پەیوەندییان بە شانشینی عەرەبی سعودییەوە هەیە، مالیكیش لەم چەند كۆڕوكۆبوونەوانەی كە لەم دواییەدا ئەنجامی داوە ئەو مەترسییەی خۆی نەشاردۆتەوە و ئەو مەترسییەشی لە كۆبوونەوەكەی دوكانیشدا دووبارە كردەوە، ئەو مەترسییەی مالیكی لە چیرۆكێكی زۆر سەیر هەڵقوڵاوە كاتێ چەند نوێنەرێكی فەرمی ئیدارەی ئەمەریكا دانیشتنێكی نهێنیان لە شاری ئەستەمبۆلی توركیا لەگەڵ ئەنجوومەنی سیاسی بەرهەڵستكاری عێراق ئەنجامی دابوو كە لە پاشماوەی بەعسیەكان و هەندێ لایەنی سوننی پێكهاتووەو تەوەری سەرەكی ئەو كۆبوونەوەیەش باسكردنی ئایندەی سیستەمی حوكم بوو لە عێراقدا.
ئیدارەی ئەمەریكا نەك هەر رووداوەكەی ئەستەمبولی بەدرۆنەخستەوە، بەڵكو ئاشكراشی كرد و خستییە چوارچێوەی كۆبوونەوەكانی خۆی لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی عێراق، بە مەبەستی هێنانەدی ئاشتەوایی سیاسی نێوان شیعە و سوننە.
پرسیارەكە لەوەدایە: بۆ ئیدارەی ئەمەریكا پێشتوەخت ئاگاداری نوری مالیكی نەكرد سەبارەت بە كۆبوونەوەكە؟ بۆ بەدرێژایی ئەو هەموو مانگە هەر لە مانگی ئاداراوە، كارێكی مەترسیداری وای شاردەوە و بۆ چی ئێستاش هەواڵەكەی پشتڕاست كردەوە؟
كاتێ مالیك گوێبیستی ئەم هەواڵە بوو، ترسی دایگرت، ئەوكات لە ئەمەریكا بوو، ئیتر هەر لەوێشەوە رایگەیاند كە هیچ لاری نییە بە مانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق هەتا پاش كۆتایی ساڵی 2011، كە ئەمەیش ویستی ئەمەریكا بوو لەو سیناریۆیەی كە خوڵقاندنی و توانی هەر بەو هۆیەشەوە مالیكی بترسێنێ و ئەمری پێ بكات كە لەگەڵ سەركردایەتی هەرێمی كوردستانیش دابنیشێ.