سەرۆكێك لە سەرووی جیاوازیی و نا
ئاسۆ كه‌ریم
كەواتە سیستەمی سیاسیی كوردستان، بەگوێرەی ئەو پرۆژەیە، وەكو خۆی ماوەتەوەو بەگوێرەی (ماددە 40) و (ماددە 53-یەكەم)یش، پەرلەمان، "تاكە مەرجەعە بۆ بڕیاردان لەسەر پرسە چارەنووسسازەكانی گەلی هەرێمی كوردستان بە زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان" و هەر ئەویش متمانە بە كابینەی وەزاری دەدا و لێشی وەربگرێتەوە (ماددە 53-پێنجەم و شەشەم).
هەر بەگوێرەی ئەو پرۆژە دەستوورە، تەبای هەر سیستەمێكی پەرلەمانیی دیموكراتیی، لەنێوان هەر سێ دەسەڵاتی "یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری"دا، رێوشوێن بۆ پێرەوكردنی پرەنسیپی check and balance دانراوە. واتە هەر سێ دەسەڵاتەكە هەم هاریكاری یەكودوو دەكەن و هەم چاوەدێریشن بەسەر كارو ئەدای یەكترییەوە لە چوارچێوەی دەستوور و قانووندا.
لە هەمانكاتدا، دەسەڵاتی تەنفیزی وەكو هەر سیستەمێكی تری پەرلەمانیی، بەپێی (ماددە 59) دوو لكەیە: واتە لە 1- سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان و 2- ئەنجوومەنی وەزیران پێكدێ و بەگوێرەی دەستوورو قانوون هەڵدەسوڕێ. لێرەدا، تاكە خاڵێك كە جیای بكاتەوە ئەوەیە سەرۆكی هەرێمی كوردستان، كە سەرۆكی هەرە باڵای دەسەڵاتی تەنفیزییە (ماددە 60)، لە جیاتی ئەوەی لە پەرلەمان هەڵببژێردرێ، لە لایەن خەڵكەوە راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێ. ئەوەش پێشتر لە قانوونی سەرۆكی هەرێمی كوردستاندا هاتووەو لە پرۆژەی دەستووریشدا، وەكو خۆی بەبێ دەسكاری نووسراوەتەوە (ماددە 61). هەروا سەرۆكی هەرێم چ بە خۆی و چ جێگرەكەی، بەپێی ماددە (62) دەكرێ لە هەندێ باردا هەروەكو لە پرۆژەكەدا قامكی بۆ راكێشراوە، لەسەر كار لابدرێن. هەروا سەرۆكی هەڵبژێردراو لەبەرانبەر پەرلەماندا، نەك لەبەرانبەر دەستەیەكی تردا، سوێندی دەسبەكاربوون دەخوات، (ماددە 63).
راستە، سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بەگوێرەی (ماددە 65) دەسەڵاتێكی كەمی نییە، بەڵام ئەم دەسەڵاتانە لە سۆنگەی هەڵبژاردنی راستەوخۆی سەرۆك لەلایەن گەلەوە، لە قەبەڵی نەكراون. بەڵكە لە دەورەی یەكەمی سەرۆكایەتیشدا، بەگوێرەی قانوونی سەرۆكی هەرێم، سەرۆك ئەو دەسەڵاتانەی هەبووە. خۆ سەركۆماری توركیا كە لە لایەن پەرلەمانیشەوە، هەڵدەبژێردرێ، دەسەڵاتێكی زۆری هەیە. تەنانەت لە عێراقیشدا، باس لەوە دەكرێ دەسەڵاتی سەركۆمار زیاد بكرێ بەبێ ئەوەی دەست لە سیستەمی حوكمڕانیی عێراق، كە پەرلەمانییە، بدرێ.
كەواتە، سەرۆكی هەرێم وەكو دەردەكەوێ، وەكو هەندێك دەڵێن، دەسەڵاتێكی رەهای نییە. بەڵكە تەنیا دوو (دەورە)ی لەسەریەك، سەرۆك دەتوانێ سەرۆكایەتی بكا و دەسەڵاتەكانیشی بەپێی دەستوور دیاریكراون و لەبەرانبەر خوا، گەل و پەرلەمانیشدا بەرپرسە. بەڵام هەقە كە قسە لەو بارەوە دەكرێ، چەند راستییەك هەیە لەبەرچاو بگیرێن:
1- ئێمە، وەكو گەلی كوردستان، هەم پێیەكمان لەناو قۆناخی رزگاریی نیشتمانیدا ماوە و هەم پێیەكیشمان هاویشتۆتە ناو قۆناخی گۆڕانكاری دیموكراتی. زیاتر لە سەدا 40ی خاكی كوردستانی عێراق، لە دەرەوەی قەڵەمڕەوی ئێستای حكوومەتی كوردستانە. بۆیە كۆكردنەوەی هەموو هێزو تواناكان چ ئەوانەی دێنە ناو پەرلەمان و چ ئەوانەیش لە دەرەوەیدا دەبن، لەژێر رابەرایەتیی سەرۆكێكی بەهێزو خاوەن دەسەڵاتدا كە لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرابێ و بە سەفقەی نێوان كوتلە سەرەكییە براوەكان حیساب نەكرێ، هەم بۆ هەرێم و هەم بۆ جوڵانەوەی كورد بەگشتی و هەم بۆ ژینگەی ئێستای عێراق و دەوروبەرو نێودەوڵەتی، پێویستییەكی سیاسییە و لەسایەیدا خیتابێكی یەكگرتووی دوور لە "راكێش راكێش"، كە بۆ هەموو لایەك روون بێ، دێتەدی. دەكرێ بەهەندێ جیاوازییەوە، لەنێوان ئەو پێڤاژۆیەی "سولتەی فەلەستینی" تێیدایەو هەلومەرجی ئێستای كوردستاندا، "قیاس"ێك بكرێ كە هەلومەرج لە هەردووكیاندا ئەوە دەخوازێ كە سەرۆك، هەم لەلایەن خەڵكەوە هەڵببژێردرێ و هەم سەرۆكێكی بەهێز بێ، نەك تەشریفاتی، بەتایبەتی كە هەردوو حزبی سەرەكیی كوردستان، پارتی و یەكێتیی، لەسەر بەرنامەیەكی هاوبەشی ستراتیجی رێككەوتوون و لەتێڕوانین و پەیامدا زۆر لێكنزیكبوونەتەوەو كێشەو بەرەیەكیان لەسەر دەسەڵات نییە.
2- لە ماوەی رابردوودا، سەرۆكی ئێستای هەرێمی كوردستان، بەرێز مسعود بارزانی، زێتر هۆكاری كۆكردنەوەو پارسەنگراگرتن بووە، پتر رێنوێنكار و سایەد و دەستگر بەو سیاسەتە گشتییە بووە كە لە پەرلەماندا پەسندكراوە و كەمتر بەلای ئەدائو كاری رۆژانەی تەنفیزییەوە چووە.
3- سەرۆك بارزانی لە ماوەی سەرۆكایەتیی خۆیدا، هەندێ لەو قانوونانەی "گونجاو" و "كامڵ" نەبوون، بەگوێرەی دەسەڵاتی خۆی بۆ پەرلەمانی گەڕاندنەوە، تا پێداچوونەوەیان بۆ بكەن و "كامڵتر"ی بكەن. نموونەش، قانوونی رێكخستنی كاری رۆژنامەنووسی و سیستەمی كۆتا بۆ نەتەوەكانی توركمان، كلدان ئاشووری سریان و ئەرمەن لە ئەنجوومەنی پارێزگاو قەزاو ناحییەكاندا. واتە، لە بواری یاسادانانیشدا، سەرۆك، دەوری هاریكارانەو كامڵكارانەی گێڕاوە، نەك شتێكی تر.
4- لەدەسپێكی هەڵمەتی هەڵبژاردندا، سەرۆك بارزانی لە 24/6دا، لە بەردەم ئەو ئاپۆرەی خەڵكدا، لە ستادیۆمی هەولێر گوتی "ئەو پەڕی رێزو خۆشەویستیم بۆ هەموو لیست و قەوارەكان، هەموویان لە كۆتاییدا كوردن و كوردستانین و براو كەسی ئێمەن". واتە سەرۆكێكە، زۆر بەرزتر لەوە دەڕوانێ كە بەتەنيا سەرۆك و كاندیدی پارتی و یەكێتییەكان بێ، بەڵكە خۆی لەسەرووی ناتەبایی و بیروڕا جیاوازەكان دەبینێتەوەو ئەوەی بەلایەوە مەبەستە بەرژەوەندی باڵای كوردستان و خێروخۆشی گەلەكەمانە. سەرۆكێكی وا، هەر شایستەی ئەوەیە بۆ ماوەی چوار ساڵی تریش، هەر سەرۆك بێ.
